Basy: Kódek aqyn Qytayda

Jalghasy: 

1980 mamyr aiynda Shynjang әdebiyet-kórkemórershiler birlestigi jaghynan Kódek Bayshyghanúly Maralbaydyng el arasynda aitylyp jýrgen ólen-jyrlaryn jinau ýshin arnayy saparmen Ilening Monghúlkýre audanyna, onyng Aqdala auylyna bardym. Óitkeni búl auyldyng әkimshiliginde balasy Aytughan bar edi. Ol әkesining birsypyra ólenderin jatqa biletin. Onan basqa jylqyshy Qashqynbay, qoyshy Qayynbay degen kisiler de biledi dep estigem. Senip barghanym kóbinshe osy kisiler bolatyn. Barghan song auyldyng әkimi Atyqan: Teriskeyde (qazirgi Úzynbúlaq auyly) Ádilbay deytin moldanyng da kóp biletinin aitty. Ári osy kisilerdi shaqyrtyp әngimelesu orayyn jaratyp berdi. Ángimelesu barysynda Kódek aqynnyng Monghúlkýre ónirine kelgen song el ishine jasaghan eki sapary erekshe ekenin bayqadym. Onyng biri – Ákimqúldy ertip «Túrghyn eldi aralauy»,   endi biri – «Toghyztarau, Kýnesti aralauy» eken. Ákimqúl erte qaytys bolghandyqtan mýmkindik bolmady. Ekinshi saparyn birge basqan Ádilbay moldamen osy orayda әngimelesken edim. Endi sol kisimen bolghan әngimeni aita keteyin:

– El jaylaugha shyghyp bolghan kez edi. Janylmasam 1932 jyly bolatyn. Bir kýni oida joq jerden bireu maghan seni Kókeng shaqyryp jatyr degen song bardym. Ýilerinde birsypyra kisiler bar eken. Maghan:

– Kelding be? – dedi.

– Keldim, Kóke, – dedim. Azdan song kisiler tarasty. Kókeng maghan:

– Jaghdayyng kele me, meni Toghyztaraudaghy Darubay, Ánәpiya, Núrsapalar taghy da shaqyryp, kelgen bireuden hat jiberipti. Jaghdayyng kelse birge baryp qaytayyq, – dedi.

– Men tútqiyldan aitylghan búl sózge ne derimdi bilmey tosylyp qalyp edim:

– Jaghdayyng kelmese, onda basqa bireu barar, – dedi solghyndau.

– Barsam barayyn, Kóke, – dedim men ol kisi renjip qaldy ma eken degen oimen, – biraq dereu jýre qougha...

– Oi, býgin jýre qoyatynday nemenege abyrjydyn, keler sәrsenbige deyin dayyn bolsang boldy, – dedi Kókeng riza bolyp.

– Týske tayau Kókeng bizdikine keldi. Men de dayyn túrghan edim, jýrip kettik. Kókenning astynda sol Kenes odaghynda jýrgende baptap minip jýrgen, bóri manysy bar kýreng tóbel, jýrgen sayyn shúlghyy basyp jaytang qaghady. Mening astymda tor jorgha, búda Kenes odaghynan kelgen. Enesi Soltanqol qajynyng jylqysynyng túqymy.

Búl jyly Kókenning kónili kótirinki edi. Onyng sebebi, biri – Kenes odaghynda qalghan jaqyn tuystary – IYgenbay auyly. Janserkening Berdiqúly, Shoyqy moldanyng Sauqymbek qatarly balalary, taghy basqa aittyng auyldary týgelge juyq kelip Kókenning kónili ornyna týsken edi. Endi biri – jana kelgendegidey emes, túrmystary da onala bastaghan. Esigine eki-ýsh búzau baylanyp, soyys úsaq mal jinap, aldaghy jyldary qonaqqa laq soya almaytyn kýisiz halden qútylyp edi.

***

Biz Attyng tauynan enkeyip Qoby ózenine týsken son, bókter jolmen jýrsek it shaynaghanday qalyng qyrqagha úrynyp atty qinap alamyz, sәl ailanys bolsada jattyq jolmen jýreyik dep Qobyny qúlday tarttyq. Kýn barda Qobynyng shygha beris auzyndaghy seldir-seldir mәliden kelip shyqtyq. Audan ortalyghy osy jerde eken. Búryn Toghyztarau audanyna qarap jarym audan bolyp túrghan búl audan osy jyly resimy audan bolypty. Ol kezde qazirgi Monghylkýre Tekeske qaraytyn jarym audan eken. Tekes audany kópke deyin «Qyzylkýre audany» bolyp atalypty. Sebebi Qobynyng topyraghy qyzyl bolady. Osy topyraqtan salynghan monghyldyng Kýresi bar eken. Audan qúrylghanda osy Kýreni (búthanany) belgi etip solay ataghan siyaqty. Keyin Monghylkýre audany da monghyl búthanasyna baylanysty atalypty.

Qobda biyik pesheyuany (shәpkining mandayy sekildi jabylghan ýidi osylay ataydy) bir qoragha kelip týstik, búl Kókenning baryp-kelip jýretin ýii – Qonyrbórik Túrysbek degen kisining ýii eken. Ózi myrza, retti, taza, at túrman, ýy túrmysy da janasha bolghandyqtan jәne jomart kisi bolghandyqtan ol búl kisini pason Túrysbek desedi eken.

Biz qoranyng ashyq qaqpasynan kirgende bir jigit kelip atymyzdy ústady, Kókeng ol jigitten:

– Týkeng bar ma? – dep edi.

– Bar, ýide kisilermen otyr, – dedi jigit.

Biz ýiding esigine qaray bettegende, terezeden qarap otyrghan siyaqty, súnghaq boyly, et-jendileu kelgen, qara qiyaq múrtty kisi aldymyzdan qarsy shyqty.

– O, Kókeng eken ghoy, assalaumaghaliykúm, – dep kelip Kókenmen qúshaqtasyp kóristi. Menimen jay qol alysty.

Ýige bayyrghy qazaq әdetinshe sәlem berip kirdik, tórde appaq jeydesining omyrauyn ashyp tastap, ýlken deneli sary kisi otyr eken. Kelip ol kisimen qol alysyp kórisip otyrdyq, aman-sәlemnen song ýy iyesi qauqalaq qaghyp quanyp qaldy. Birdeme esine týskendey:

– Ibeke-au, sizderdi tanystyrmappyn ghoy, myna kelip janynyzda otyrghan kisi Kódek, kәdimgi aqyn Kódek... – degende әlgi kisi әlde ne qalt esine týskendey, Kókene denesimen búryla jalt qarap:

– Kódek?! – dedi Kókeme tesile qarap, – bayaghy Albannyng Kódegimisin?!

– Solay, – dedi Kókeng ol kisige tesile qarap.

–  Oibay-au, sizder... – dep sózining sonyn aitqansha pason Túrysbek aghamyz:

– Búl kisi Ybyrayym, Ybyrayym Jaynaqov, – dedi qysqa ghana.

Kókeng de baghanadan shyramytyp, biraq qaydan, qashan kórgenin esine týsire almay otyr eken. «Ybyrayym Jaynaqov» degen son:

– Oi, jaryqtyghym, sizdi kóretin kýn bar eken-au! – dep Ybekendi qúshaqtap aldy. Ol kisi de zor denesin búryp kelip Kókendi qúshaqtap jatyr. Aradaghy әngime qashan, qayda kelip ornalasqandaryn súrasyp otyryp shay ishildi. Artynan tamaq dayyndalghan eken, birge otyryp tamaq jep, syrtqa shyqtyq, jatar kezge kelgende Týken:

– Qonaqtarym, sizderding jaylarynyz bolghanymen endi attarynyzdyng jayy bar, myna Kókenning joldas balasymen bizding myna bala ekeui endi qyrgha shyghyp at baghatyn bolady, – dedi kýlip. Ybeken:

– Oibay-au, Týkene at baqtyratyn boldyq qoy, bolsyn, bolsyn! – dedi qarqyldap kýlip.

Atty Qobynyng ýstingi jaghyndaghy qyrattan azyraq aparyp eki-ekiden qosbauladyq ta ózimiz úiqygha kettik. Ertesi biz kelgende kisiler shay iship otyr eken. Sonan song kóp ayaldamay qúshaqtasyp attandyq, jýrerde:

–  Áy, Kódek, úmytyp qalma, seni kýtemiz, – dedi Ybeken.

– Qúday búiyrsyn, – dedi Kókeng de.

Bylay shyqqan song Kókennen:

–  Pason Túrysbekti búrynnan bilemin, al ana kim boldy? – dedim. Kóken:

– Ol – ýlken kisi. 1916 jylghy ýrkinde múnda qashyp kelip, bir jylgha jetpey «Kenes ýkimeti qúrylypty. Eldi jetistirip jatyr eken» degen song sýiretilip qayta barghan joqpyz ba, barsaq, qayda ol? Búrynghy tiguli qalghan ýi, asuly qalghan qazan, qoranda qalghan maldan eshtene joq. Adamy joq ýidi, mal-jandy orystar ótkizip alypty da, kerekke jaraytyn mýlikterdi bólisip alyp ýi-pýiine qaramay bir-aq órtep jiberipti. Maldy qazynagha ótkizdik dep ony da joq qylypty. Bararyn baryp alyp taqyr jerge otyrdyq. Ash-jalanashpyz. Endi qaytu kerek? Óstip daghdaryp otyrghanda: «Oybay, Almatyda komisiya qúrylypty. Bosqyn elge kómek berip jatypty» dep estip Albannan birnesheuimiz Almatygha bardyq. Osy Ybekeng degen kisi sol kómek jasaytyn Jetisu oblystyq qazaq komiyteti degen orynnyng jauaptysy eken. Ózi bas bolyp shetten qaytyp barghandargha elden, ýkimet ornynan jylu jinap, ash-jalanashqa kóp kómek jasap edi. Sonda janynda jýrip tanysqam, – dedi.

***

Kókenning Ádilbay moldagha bergen osy jauabynan bayaghyda Shynjang institutynda oqyp jýrgende oqyghan bir kitap esime týsti. Kitap Qazaqstanda slaviyan әrpimen basylghan, «Dýrbelen» degen roman edi. Avtory – orys jazushysy edi, sol kitapqa: Kenes ýkimeti jana qúrylyp, bir jaghynan, aqtardyn, taghy bir jaghynan eldegi ashtyqtyng saldarynan kóp oqighalar bolghan eken. Sol kezde osy júmystyng basy-qasynda bolghan qogham qayratkerleri Ybyrayym Jaynaqov deytin kisi jýrgeni aitylatyn.

Ádilbay moldamen mening búl sóileskenim 1980 jyldyng kóktemi edi. Sodan beri Kókene pason Túrysbek ýiinde kezdesken osy Ybyrayym Jaynaqov emes pe eken degen oy әrkez esimnen ketpeushi edi. 2004 jyly qys aiynda Qazaqstangha tuysshylay baryp Qazaqstannyng belgili jazushysy Núrqasym Qazybekúlynyng ýiinde qonaqta boldym. Osy joly Núkeng maghan «Tasada qalghan tarlandar» («Bilim» baspasy. Almaty. 2003 j.) dep atalatyn kitapshasyn tartu etti. Osy kitapshany oqyp otyryp Ybyrayym Jaynaqovpen kezdestim. Onda bylay dep jazylypty:

«Ybyrayym Jaynaqov 1884 jyly Almaty oblysynyng Boralday auylynda tuylypty. Er jetken kezde general gubennator Felbaumnyng (nemis) jýrgizushisi boldy. 1917 jyly (búl dúrys emes siyaqty – T.Q.) osy kýngi Rayymbek – Seyfullin danghyldarynyng qiylysyndaghy týrmege jabyldy. Sol jyly ony atugha ýkim shygharylady. Biraq bir orys dosynyng kómegimen qashyp shyghyp, Shәueshekke ótip ketedi. Onda eki jyl túryp, Qúljadaghy bajasy Patih Allayarovqa barady. Sóitip sonyng saudasyn jýrgizedi... Sәl әldengen song Tekes audanynyng Kókterek degen jerine kelip tiyirmen jýrgizedi. Kenes ýkimetinen qashyp ótken qazaqtardy júmysqa ornalastyrady. Sheshekke qarsy vaksina egu júmystaryn jýrgizedi... Ybyrayym Jaynaqovtyng ýiinde Narynqoldan qashyp ótken kәdimgi aqyn Kódek Bayshyghanúly Maralbaevta bolypty».

Núrqasymgha Omardyng aituynsha, Ybekeng 1938 jyly aqpannyng 28 kýni Gomindang týrmesine alynyp, 1941 jyly Ýrimji týrmesinen Semeyge alyp ketken. Búl әngimege qaraghanda, Kódek aqynnyng Tekestegi Alban, Qyzaydyng Naqysbek, Mazaq, Tynbay syqyldy ataqty kisilermen ghana emes, sonymen birge óz kezinde elining ardager azamaty bolghan Ybyrayym Jaynaqov, Týrik Áskerbek, Sharghyn Alghazyúldarymen de ýiir-ayqas bolghanyn kórsetedi. Kóne kózder sol kezde kóp elding janyna arashashy bolghan dep biz aityp otyrghan Ybyrayymdy, Áskerbekti, ait-qypshaq Sauqymbek Shoyqyúlyn kóp ataydy.

Sauqymbek aqsaqaldyng aituynsha, әkesi Shoyqy ýlken molda bolypty. Oghan qosa dәrigerlikpen shúghyldanady eken. Jas jigit Shoyqy kezinde Tәshkent, Áulieata jaghyndaghy tuystaryna jolaushylap bara jatyp bir ýige týsedi. Týsken búl ýiding jalghyz qyzy bolyp, ol talay jyldan beri auru eken. Shoyqy qyzdyng tamyryn ústaydy da auruyn tabady, sonan song qyzdyng әkesine kerekti dәri-dәrmek alghyzyp, dәrisin jasap beredi de ary ketedi. Tuystaryn aralap aigha juyq jýrgen Shoyqy qaytarynda әlgi ýige kelip týsedi. Qarasa әlgi qyz jazylyp ketipti. Qyzdyng әkesi Shoyqyny kýtip biraz kýn qonaq qylady. Keterinde Shoyqygha:

– Balam, úly sózde úyattyq joq degen, renjimeseng saghan aitayyn bir auyz sózim bar edi, – deydi.

– Aytyzyz, kariya, aitynyz –  deydi Shoyqy.

– Qúdaygha bergen uәdem bar edi, eger osy qyzymdy kim aurudan aiyqtyrsa, soghan qalynsyz, kәdesiz berem degen. Sony sen oryndadyn, búghan ne deysin? – deydi qyz әkesi.

Shoyqy maqúldyq berip, qayta ainalatynyn aityp attanyp ketedi. Kelgen song Shoyqynyng әke-sheshesi de maqúl kórip, jol-joralghysymen baryp kelinin alyp qaytady. «Kelinning ayaghynan» demekshi, osydan bylay Shoyqynyng dәuleti tasyp, abyroyy arta týsedi. Albannyng aldynghy qatardaghy kisilerining biri bolady. 1916 jyly halyq kóterilisinde Shoyqy otarshylyqqa qarsy kóteriliske belsene qatynasyp, sol sebepti Jәmenke, Úzaqtar qamalghan Qaraqol týrmesine qamalady. Sol 1916 jyldyng 11 tamyzynda bolghan qalyng qyrghynnan aman qalyp, ekinshi ret atylatyndar qatarynda bolady. Atylatyn kýni týrmedegi kisiler erte túryp tayam soghyp dәret alyp, imanyn ýiire bastaydy. Eshkimde ýrey qalmaydy. Sonda Shoyqy ayaq dәretin almaq bolyp bir mәsisin sheship otyryp:

«Qúdaysyz quray synbaydy» degen. Endi bir mәsimdi sheshkenshe Qúday ne әl beredi, shoshymandar, – depti. Aytqanynday ekinshi mәsisin sheshkenning aralyghynda joghary úlyqtan búlardy bosatu búiryghy kelipti. Sodan bylay Albandar Shoyqyny әulie sanaghan. 1920 jyldardyng ishinde sol Shoyqy әuliyeni Kenes ýkimeti «kórnekti» dep qolgha alyp Jәrkent týrmesine әketip, joghaltyp jibergen, mineki, sol Shoyqynyng balasy Sauqymbek te ekinshi ýrkindegi bosqyndarmen taghy birge kelip, emkóstigin jalghastyryp, halyqtyng alqauyna bólengen kisi edi. Odan keyin de búl kisining bedeli órlemese tómendegen joq. Ile oblystyq Sayasy kenestin, Shynjang Úighyr Avtonomiyaly Rayondyq Sayasy kenesting mýshesi bolyp, taghy bir jaghynan ata múrasy – dәrigerlikti jalghastyryp jýrip dýniyeden ótti. Ataqty «Alban tarihy» atty jyrynda:

«Qypshaqta Shoyqy molda bilermen bop, Jasynan bilim jolyn baghyp ótken» degen joldarda aitylatyn Shoyqy, mine osy Sauqymbek aqsaqaldyng әkesi bolatyn.

***

Jә, endi Ádilbek moldamen bolghan әngimege qayta oralayyq. Osy orayda búl әngime Ádekeng moldanyng jazyp bergen ne bolmasa auzynan tike jazyp alghan әngime emes. Búl kisi búl әngimeni 1980 jyly kóktem aiynda aityp bergennen este qalghan jýlgesi boyynsha jazyp otyrghanymdy oqyrmangha eskertip ótkim keledi. Odan beri 25 jylday uaqyt ótipti. Kóp nәrse úmytylghan boluy da mýmkin.

–  Aldymen Toghyztaraudyng «Kóldenen» deytin jaylauynda otyrghan Ánәpiyanyng ýiine týsti –  dep jalghystyrdy Ádekeng әngimesin – búl kezde «әnapiya Toghyztarau audandyq ýkimette hatshy eken. Ózi arnayy shaqyrtqandyqtan jәne ózimizding aittyng balasy bolghandyqtan barghanymyzgha qatty quandy. Kókenmen:

–  Seni tiri kórsetken Qúdaygha myng razymyn! – dep jylap kóristi.

Bizding kelgenimizden habar alysymen kelesi kýni Toghyztaraudaghy Albannyng aqylaqshysy Núrsapada kelip qúshaqtasyp kóristi. Bir aptaday osy eki auyldyng arasynda qonaqta bolyp eruledik, bir kýni Qyzaydyng aty aruaqty Darubay aqylaqshynyng jibergen adamy keldi, ol bizge aqylaqshynyng bizdi arnayy qonaqqa shaqyrghanyn aitty. Sol kýni Rayymbek batyrdan taraytyn Tileujan degen kisining bolys úly Razaq pen Baghybay balalarynyng da shaqyrushysy kelip edi. Ánәpiya sonyng bәrine maqúldyq berip qaytardy.

Darubay Shashy jaylauynyng Belqúdyq deytin jerinde otyr eken, biz auyly jaqyndaghanda auylda qaptap jýrgen qalyng adamdy kórdik. Sóitsek múnyng bәri «Albannyng ataqty Kódek degen aqyny keledi eken, ólenin estip, tamashasyn kóremiz» dep kelgen nópir eken. Bizdi Ánәpiya men Núrsapa Darubay aqylaqshynyng alty qanat aq ordasyna tóte bastap aparyp týsirdi. Syrtta Darubaydyng aghasy Keshilding balasy, qara múrtty, tolyqsha kelgen Qanapiya qarsy alyp ýige bastady. Darubay ýiinde Esenqúldyng Quandyghy bar bir top kisi bar eken. Darubay aqylaqshy Kókeng bastap ýige kirgende ornynan túryp iltipatpen qol alysyp, bәrimizben sәlemdesti. Otyrghan song bәrimizden amandyq súrady. Ol kýni jay әngimelermen boldy da Kókene kóp salmaq týspedi. Kelesi kýni kýndiz kelgen-ketkenmen bolyp sózge oray bolmady, Keshinde taghy da aqylaqshynyng qonaghy boldyq. El ornygha otyryp, әbden jayghasqan song aqylaqshy sóz bastady.

– IYә, Kódekjan, – dep bastady sózin Kódekke búrylynqyrap, – Bayaghyda bir bilermen kisining jalghyz úly bolghan eken. «Qyzdyng qylyghy – ýide, úldyng qylyghy – týzde» demekshi, úlynyng qalay ósip kele jatqanyna jip tagha almay, basqalardan súrasa, olar: «Balanyz onday aqyldy, múnday tәrbiyeli» dep maqtaydy eken. Bir kýni әlgi bilimpazgha «úlymdy ózim synap kóreyin» degen oy týsedi de, balasyn ertip alys jolgha jolaushy jýredi, bir kýn ótedi, balada til joq, eki kýn ótedi, bala súraghangha jauap beredi, basqa sóz joq. Ýshinshi kýni taghy ýn joq, sonan song әlgi aqylman balasyna: «Jol qysqart balam» depti. Bala әkesine anyra bir qarapty da, atynan týse qalyp janynan pyshaghyn alyp joldy kóldenendep keskiley bastapty.

Múny aitqanda men seni synayyn dep otyrghanym joq. Múnda búryn ózing kelmeseng de sózing kelip bolghan. «Kisige qarap kisi alma, sózine qarap kisini al» degen úly sóz bar, múndaghy el ózindi tanymasada sózindi tanidy. Eki-ýsh kýnnen beri osy auylgha Kódek aqyn keledi dep, sózin estiyik dep apyr-topyr bolyp jýrgen eldi kórdin. Búl bir. Ekinshiden, bizdi ýlken jaghynan Qyzay dep, onan berilegende Esirkep, Jarylqap bolyp atalamyz. Bizding búl Qyzay ananyng balasy da keyde tirshilik qamymen, keyde basqa týsken zobalannyng saldarynan talay jerding otyn ottap, suyn tatyp kelemiz. Osyny bilmey osyndaghy bireuler «jyghylyp jatyp qisayghangha kýlipti» degendey, býgingi myna Alban atanyng balalaryn «qashqyn» dep, anau dep, mynau dep boyyna juytqysy kelmeydi. Men olargha: «Ayaz, ótken kýnindi úmytpa, kón shaqayyndy qúrtpa» degendi aityp kelem, Qúdaygha shýkir, múndaghy Alban men Qyzaydyng berekesi jaman emes, solay ma? – dep Kókenning ayaq jaghynda otyrghan Ánәpiya men Núrsapagha búryldy. Olar qatarlasa:

– Solay, solay, – dep jauap berdi.

– Men endi búryn basqalardan estip jýrsem de, eki isting jayyn súrayyn dep otyrmyn. biri, 1916 jylghy Alban ýrkini, endi biri, osy jolghy ýrkin?

– Onynyz jón, aqylaqshy, – dep bastady Kókeng sózin, –  Búrynghylar aitqan ghoy: «Er basyna kýn tusa, etikpenen su kesher, at basyna kýn tusa, auyzdyqpen su isher» degendey, Kókeng aqylaqshynyng sózine jay sózben aityp beruge ynghaylanyp edi, ana kisi ony bile qoydy da:

– Aqynsyng ghoy, bolsa ólenmen aityp ber, osy ýiding qazir ishi-syrtynyng bәri qúlaq, bәri estisin, – dedi.

Kókeng әuelinde biraz ynghaysyzdanghanday boldy da, artynsha keregede iluli túrghan kýreng tal dombyragha shalqaya qol sozyp, qúlaq kýiin keltirdi de aqyryn ynyranyp baryp dausyn kótere týsti. Búl kisige shyn shabyt kelgende kózi jaynap, bet, qúlaq, moynyna deyin qyzaryp ketushi edi, sol keypine keldi de:

«Úranym – Rayymbek, zatym Alban,
Qúdayym nesibemdi týzden salghan.
Mas qylghan qyzyghyna azghana kýn,
Bayansyz pәny dýnie myna jalghan.
Auzymnan lebizimdi shygharmasam,
Barady órtep ketip ishimdi arman.
Adasyp ýiirinen toz-toz bolyp
Ketti ghoy su týbine bizding Alban.
Aq patsha әdiletten tayghannan son,
Soghysqa bala berdep qyldy pәrmen.
Ólsekte búghan bala bermeli dep,
Qyryldy Qaraqolda ónsheng baghlan.
Basshydan aqyl tabar tabar aiyrylghan son,
Sandalyp, búqaradan ketti dәrmen...
Qytaygha jan saughalap qashyp berdik,
Dýniyelik týgel berik mýkamaldan.
Erte jatyp, kesh túrghan, ua, dәrigha,
Bayaghy bizding zaman qayda qalghan?!», – dep aghyla jónelgende ýy ishi ýnsiz mýlgip tyndady. Denesi qyzyp, aryndaghan aqyn:

«Zar boldym, zar boldym ghoy, qayran elim,
Qaz bolyp jýzip jýrgen shalqar kólim.
Jalghyz atpen jýrgende baylyq quushy em,
Basyldy su sepkedey mening jelim.
Jýretin júrt ishinde erke bolyp,
Búrynghy kelerme eken kýnim menin.
Auzymnan lebizimdi shygharayyn,
Ishimnen tarqarma eken qayghy-sherim.
Qyryldy Qaraqoldyng týrmesinde
Basshysy Jәmenke, Úzaq kemengerim.
Dalada kór-kebinsiz beker qaldy,
Manlayyn kýn shalmaghan ónkey erim.
Áyteuir týbin bersin bizding Alban,
Ayrylyp jaqsylardan syndy belin.
Bir jerge bas qosar kýn bolama eken,
Boldyq qoy osy kýnde telim-telim.
Ketedi tiymey-tiymey kózen jasym,
Qarqara eske týsse – jýrgen jerim.
Qanattas qazaq-qyrghyz qatar jatqan
El edik tamashaly alym-berim.
Barady ishim tolyp sary sugha,
Tiri jýr shyqpaghan song qúry kónim.
Taghy da raqymyng bolarma eken
Bar qylghan joqtan bizdi qúdyret kerim?! – degende, ýiding ishi-syrtyndaghy el kýnirenip ketti. Úzaq jyr ayaqtap baryp:

«Bizding de jaqsy-aq edi talabymyz,
Joq edi esh adamgha zalalymyz.
Jayaugha at, ash-aryqqa tamaq bolghan
Bar edi marhabatty manabymyz.
Kýndiz-týni dastarqan jiylmaghan,
Qayyrly qayda ketti tamaghynyz?
Qarsy jerde kórmegen jayau jýrip,
Oyyldy zor kelgende tabanymyz.
Patshamen qarsylasyp úrysugha,
Bolmady qolda qaru-jaraghymyz.
Ózi raqym qylmasa Qúday bizge,
Daghdyryp tausylyp túr amalymyz.
Qarqarada jýrgende tegis edik,
Joq edi, jaly qynyr jamanymyz.
Taubamyzdy týsirdi esimizge,
Joq edi mihynattan habarymyz.
Rahat endi bizden ketti qashyq,
Bastaghy qonyr salqyn samalymyz.
Ózimning ómirimning barlyghynda,
Búrynghy keler me eken zamanymyz!», – dep ýni tolqyp baryp toqtaghannan keyin de otyrghandar mýlgip baryp esterin jinaghanday boldy.

– Oi, bәrekeldi, Kódekjan, Qúday janyna jamandyq bermesin, osynda kelgen Albandar seni beker maqtamaghan eken, endi kózim jetti. Sendey úl tughan halyq jaman bolmas, týbi jaman bolmas, – dep Darubay aqylaqshy qatty riza boldy.

***

Osy jerden Ádekeng moldanyng әngimesin ýze túryp, osy 1916 jylgha arnaghan ýzdik jyr jóninde biraz sóz qosa ketkimiz keldi.

Darubay aqylaqshynyng ýiindegi mәjiliste jyrlanghan búl jyr jayly әngime az kýnning ishinde tútas Toghyztaraugha taraydy. Onan ary barghan-kelgennen Suannyng bolysy Dәrkenbaydyng qúlaghyna tiyedi. Sonan ol kisi de arnauly adam jiberip auylyna qonaq bolugha shaqyrady. Onda barghan song jyrdy estip erekshe riza bolady. Tipti aqyndy jibermey óz qolymen jazdyryp alady. Sondyqtan darubay aqylaqshygha aitqan jyrdan Dәrkenbaygha jazyp bergen jyrdyng bir aiyrmashylyghy sonda:

«Búl qisa júma kýni boldy tamam,
Qúdayym azamatty qylsyn aman.
Bekerge lebizindi tastamaspyn,
Dәrkenbay, razy bol, asyl zatym!
Bizbenen týbing birge – bóten emes.
Oylaydy aruaqty bilgen adam.
Razy yqylasyna bolyp kettim,
Qoldasyn aruaghy Ýisin babam.
Esing barda el tany degen sóz bar,
Nashargha qayyrym qyl kelse shaman.
Jýzinnen iman núry kórinedi,
Jetkizgey talabyny Alla Taghlam!», – dep bastalatyn on shumaq qosylghan. Onan keyin keletin 10, 11, 12 dep nómir qoyylghan jyr bólekteri de sol Darubay ýiinde aitylghan kýiinen basqasha. Búl jayly Ádekeng moldadan súraghanymda: «Dәrkenbay bolys Qaraqol týrmesinde qyrylghan kisilerdi de jyrgha qosa ketsen» dep talap etken eken. Soghan say búl qospalar qosylghan eken degendi aitty.

***

– Jә, kópshilik, – dedi Darubay aqalaqshy, – «Jazdy kýni qysqa tan, oyanbaysyng úiyqtasan» deytin kez ghoy, endi qonaqtar dem alsyn, ekinshi isting jayyn taghy da jata-jastana sóz etermiz. Osy sózden song Qanapiya ornynan túryp: – Ertengi әngimemiz bizding ýide bolsyn, – dedi.

Kelesi kýni biraz ýiden jazdyng dәmin tatyp, besinde Qanapiyanikine baryp týstik, aqylaqshy bizden búryn baryp irgeni týrgizip qoyyp ýy ishinde samaldap jatyr eken. Keshki әngimeni taghy aqalaqshynyng ózi bastady.

–  Al qonaqtar, keshegi týndi saghynyshtyng saryghyn jyrmen basayyq dep, soghan denimiz auyp, ózimiz jayly eshtene de aita almap edik. «Bir kórgen bilis, eki kórgen tanys» deydi atamyz qazaq. Myna otyrghan Qanapiya, keshede basqalargha kýlerdey jayymyz joghyn aityp edim, endi sony sheship aitayyn, atamyz Naymannan bolghanymen anamyzdyng sizdermen tuys ekenin bilesizder. Sol anamyz әulie bolyp, keyingi úrpaghy «Qyzay eli» atanypty. Mýsirbay emshi degen myqtylar ótken desedi. Onan songhylarynan Bәieke, Boqash, Sasan syqyldy biyler bolghan. Osy kisilerding túsynda Qyzay eli aldymen Tarbaghataydan Búratala ónirine onan song Ilege qonys audarypty. Nege qonys audarghany, onyng barysy úzaq әngime...

Mine endi aramyzgha Kenes odaghyndaghy tuystar keldi. El kóbeydi. Kónil sisa bәri siyady, – dey kelip, endigi әngime sende qaldy degendey Kókene qarady. Kókeng dombyrasyn kýilep alyp, osy ret bolghan ýrkin turaly ólendete jóneldi. Janylmasam «Asharshylyq» degen óleni bolsa kerek...

Jalghasy bar...

Belgili baspager, aqyn-jazushy, әdebiyettanushy ghalym Tәlipbay Qabaevtyng Beyjindegi Últtar baspasynan shyqqan «Kódek Maralbay» (2008 j.) kitabynan dayyndaghan Álimjan Áshimúly.

Abai.kz