Qoghamda sana boluy mýmkin be? Áriyne, qarapayym oidyng adamy múnday súraqqa kýle qarauy mýmkin: «Memlekette kolhoz boluy mýmkin, sovhoz boluy mýmkin. Al endi, kolhoz‑sovhozgha újymdasqan júrtta «újymdyq sana» qalay bolmaq?» ‑ dep. Biraq, osylay degen adam qatty qatelesedi, óitkeni, adamzattyng býtkil damu tarihy «údayy qozghalystaghy qoghamdyq sananyn» kórinisi bolyp tabylady. Qazaq danalyghy ony qysqa‑núsqa «Aqyldasyp pishken ton kelte bolmas» dep qayyrady...

1. Qoghamdyq sana turaly filosofiya ne deydi?

Qogham kýrdeli qúrylym. Soghan sәikes qoghamnyng mәdeniy‑ruhany platformasy retinde kórinis tabatyn mәdeny qúbylys «qoghamdyq sana» dep atalady. Onyng qúrylymy birneshe dengeyden qúralady:

1. Qarapayym sana dengeyi
2. Qogham psihologiyasy
3. Qogham iydeologiyasy

Sonymen qatar, qoghamdyq sana formalary retinde sayasy sanany, qúqyqtyq sanany, moralidi (adamy qatynastar jýiesi), óner men mәdeniyetti, dindi, ghylym men filosofiyany atap ótemiz.

Qarapayym sana – adamdardyng kýndelikti óz túrmysyna, әreketine, is-qimylyna qatysty qalyptasqan praktikalyq sana týri. Búl sana dengeyinde aqiqatty anyqtau, kýrdeli sana refleksiyasyna barudyng qajettigi joq. Sana -  praktikalyq manyzgha iye. Biraq, osylay eken dep onyng qúnyn «qarapayym ghana» dep tómendetuge, oghan intellektualdy astamshylyqpen qaraugha esh negiz joq. Mysaly, kýndeliti tirlikte bal  shyrynyn gýlden terip jinaushy aranyng omarta iyerarhiyasynda alatyn orny tómende, әriyne. Alayda, «omartanyng ómir sýruin qamtamasyz etude» onyng ornyn eshbir ózge aralar  almastyra almaydy. Sol siyaqty, adamdar da kýndelikti jaghdayda ózining praktikalyq ómirin qarapayym oilau logikasyna baghyndyrady. Al, bolashaqta sol ortadan nebir ghúlamalar shyghady. Endeshe, adamnyng aqyl esi jetilgen subektige ainalu prosesining qaynar bastauy osydan bastalady deuge bolady. Áriyne, búl dengeyde sana ózine ghana tәn oilau jýiesin, sóz jýiesin, is‑әreket jýiesin qalyptastyrady. Ol, kóbine, adamnyng adamy ortada meylinshe qolayly ómir sýruinin, qayshylyqty kedergilerdi iygeruding tóte joly bolyp tabylady. Sondyqtan búl dengeydi «adamy ómir sýruding әlippesi» dep ataugha bolady. Osy kezende, oghan «qyzmet etushi» qúndylyqtar jýiesine últtyq tәrbiyeni, últtyq qúndylyqtar: әdet pen salt‑dәstýrdi, otbasylyq jәne qauymdyq qarym‑qatynas erejelerin atap ótemiz. Sondyqtan da qazaq sanasyndaghy «tektilik»,  «úyada tәrbie kórgen» jәne t.b. qúndylyqtar osy dengeyden bastau alady dep aita alamyz.

Qoghamdyq psihologiya – ol qarapayym sana dengeyinde qalyptasqan, túrmystyq dengeyde is-әreket retinde kórinetin emosiyalyq kónil-kýy men minez kórinisi. Últtyq sana dengeyinde ol mәdeniyetpen, salt-dәstýrmen astarlasatyny sebepti – túraqty sipatta bolady. Ony Últtyq minez dep ataymyz. Mysaly, qazaq halqy myndaghan jyldyq tarihynda óz dәstýrleri men salttaryn ústana otyryp ózining últtyq beynesin saqtap kelgenin – býginde ghylym tolyghymen moyyndaydy. Biraq, qoghamda әrtýrli әleumettik toptar arasynda erekshe psihologiyalyq óris qalyptasatyndyqtan, olardyng arasyndaghy kommunikasiya  әruaqytta birynghay bola bermeydi. Sol sebepti, qogham psihologiyasy iyerarhiyalyq satylargha bólinedi de, әrbir satyda tek ózine ghana tәn minez ben qúlyq, dýniyetanym, ómir sýru әdeti ornyghady. Biraq, ol jalpylyq maghynada emes, tek lokaldy sipatta ghana bolady. Mysaly, ómirde «otbasylyq әulet» (dinastiya) degen qúbylys jii oryn alady. Onda dәrigerding balasy – dәriger, shopannyng balasy – shopan, ghalymnyng balasy – ghalym boluyn «úrpaqtar sabaqtastyghy» dep aitady. Nege deseniz, qazaq danalyghynda «Úyada ne kórsen, sony ilesin» degendey, múnda da osyghan deyingi qalyptasqan «otbasylyq psihologiyalyq óris» búl otbasynyng úrpaghy ómirinde proeksiyalanady. Búlar – jeke qúbylystar sanatyna jatady. Al, jalpylyq maghynadaghy «qoghamdyq psihologiyalyq óris» óz qozghalysynda   halyqtyng dәstýri men mәdeniyeti, qúndylyqtar jýiesi siyaqty dengeylerden kórinis tabady. Áriyne, ol әr halyqta, әrbir memlekette, elde tek ózindik qatalanbas sipatqa iye. Sondyqtan da qazaqtyng alash qayratkerleri «Últqa qyzmet etu – minezden» dep, ózderin ózderi ýnemi qayrap otyrghan.

Qoghamdyq iydeologiya – qogham bolmysynyng teoriyalyq-konseptualdyq kórinisi. Ol týsinikter, payymdar, teoriyalar men konsepsiyalar arqyly kórinedi. Tútas alghanda ol qoghamdaghy qalyptasqan sayasy jýienin, qúqyqtyq jәne moraldik erejelerdin, estetikalyq jәne etikalyq qatynastardyn, ekologiyalyq sananyn, diny jәne filosofiyalyq sananyn, ghylym men bilimning jinaqtauly beynesi bolyp tabylady.

IYdeologiya qogham mýddesi men maqsatyna qyzmet etuge, qogham ómirin ýzdiksiz jetildiruge baghyttalghan. Onyng strategiyasy men taktikasy aldyn‑ala qabyldanyp, qogham osy baghyt boyynsha ózining ishki damytushy kýshterin iske qosady. Yaghni, qoghamdyq iydeologiya – qoghamdaghy barlyq әleumettik toptardyng әreketin bir arnagha salatyn baghdarlamalyq damu mehanizmi. Ol qogham qajettiligine sәikes boluy tiyis. IYdeologiyasyz qogham bolmaydy. IYdeologiya qoghamdy onyng óz mýddesine say, aqyl men sana iske qosylghan damu jolyna bastaydy. Osmy jaghdayda, eger, iydeologiya qogham súranysy men damuynan kesheuildese, onda qoghamda deiydeologizasiya prosesi iske qosylyp, qogham negizgi damu baghdaryn joghalta bastaydy. Sondyqtan qoghamdyq iydeologiya qoghamnyng damu dengeyimen ýnemi de sәikestendirilip otyruy qajet. Onsyz qoghamda sayasi, qúqyqtyq, moraldik, diny túrghyda daghdarys payda bolady. Qazirgi ruhany damu ýrdisi, unitarly memleketke say últ bolmysyn qalyptastyru, qoghamdyq sanany modernizasiyalap, demokratiya negizinde túratyn qúqyqtyq sanany oyatu, qúqyqtyq memleket mәdeniyetin qalyptastyru – osy maqsattardan tuyndap jatqany anyq. Ony iske asyrushylar, eng aldymen, qoghamnyng damu zandylyqtaryn jetik mengergen, jan‑jaqty biliktilikpen qatar, filosofiyalyq analiz dengeyinde oilay alatyn (bir sózben aitsaq ‑ filosoftar) boluy tiyis. Filosofiyalyq analiz qoghamdaghy iydeologiyalyq damugha metodologiyalyq túrghyda jetekshilik etedi, ýdemeli serpin beredi..

2. Qazaqstan jaghdayyndaghy qoghamdyq sana erekshelikterining sipaty jәne ózara araqatynasy

Qazaqstan úzaq jyldar tәueldi (otarlyq) jaghdayda boldy. Tәuelsizdik alghannan keyingi kezeng giyperdaghdarysty jaghdaygha tap keldi. Sondyqtan, QR-na tәuelsiz memleket retinde ózining tól qoghamdyq iydeologiyasyn qúrugha mýmkindik   bolmady. Ol jaghdayda barlyq kýsh-jiger tәuelsizdikti saqtap qalu, daghdarysty ekonomikany tәuelsizdikti qamtamasyz etu relisine qaray búru – basty maqsat retinde aiqyndaldy. Halyq pen biylikting kýsh jigeri osy baghytqa júmyldyryldy. Nәtiyjesinde ‑ memleket ózining tabighy baylyghyn qoldana otyryp, ekonomikany birshama túraqtandyrugha qol jetkizdi. Ol 2000 jyldargha sәikes keledi. Sodan keyin ghana Últtyq damudyng alghashqy konstruksiyalary jasala bastady. Konstitusiyada atap kórsetilgen «unitarly memleket» úghymyna sәikes, býkilhalyqtyq manyzy bar «Mәdeny múra» baghdarlamasy iske qosyldy. Ol tabysty júmys istep, QR әdiletti múrageri – qazaq halqynyng aqtaghdaq tarihynan kóptegen derekter jinaldy, ony qory bayydy.

Kelesi kezekte, bolashaq damu baghdary bola alatyn «qúndylyqtar jýiesin» qalyptastyru qolgha alyna bastady. Ol memleketting sol kezdegi damu satysymen sәikes keldi. Búl kezderi qolgha alynghan «Ruhany janghyru», «Qoghamdyq sanany modernizasiyalau» degenimiz ‑ Últtyng ruhany kýsh-jigerin jana baghytqa, yaghni, әlemdik ghylym men tehnologiya jetistikterin últtyq ereksheliktermen úshtastyra otyryp, Qazaqstandy әlemdegi ozyq elder qataryna qosu siyaqty ontayly maqsattardy kózdegenin jasyrmaymyz. Bәiraq, әriyne, ol ýshin memleket halyqtyng intellektualdy potensiyalyn iske qosugha mindetti edi.

Biraq, ókinishke qaray, әuel basta jap‑jaqsy algoritmnen bastalghan búl sharalar, qatang avtoritarizm jaghdayynda oryn alatyn subektivizm men korrupsiyalyq qiratushy kýshterding jeteginde ketti. Búl prosesske qoghamtanushy ghalymdar kóptep aralasty. Alayda, resmy biylik tarapynan jýrgizilgen «alogikalyq sayasy situasiya» qoghamdyq damudyng kózdelgen nәtiyjelerine qol jetkizuge mýmkindik bermedi.  Olar, jalpy aitqanda, elimizdegi bilim beru jýiesindegi jiberilgen óreskel qatelikter men kemshilikter, ghylymnyng ekonomikalyq‑әleumettik damuda súranysqa ie bolmauy, ghylym men bilimning qoghamda qúndylyqtar qataryna ene almauy, sonyng ishinde, qogham sanasyn modernizasiyalauda basty roli atqaratyn filosofiya men filosoftardyn, ata tariyhqa jol siltey otyryp, qoghamnyng «birtútas tarihy sanasyn» qalyptastyrushy tarihshy ghalymdardyng manyzy qúldyrady, oladyng qyzmeti eskerusiz qaldy. Nәtiyjesinde memleketqúrushy jәne memleketke jauapkershilikti qazaq qoghamy, jetekshi últ retinde filosofiyalyq‑tarihiy‑syny oilau mәdeniyetinen ajyrady, odan tysqary qaldy.

Búl salalarda belgisizdik pen bos kenistik basty, yaghni, vaakumdyq jaghday ornady. Kóp úzamay ol bos kenistikti belgili bir iydeologiyalyq sipattaghy dogmalyq narrativter basty. Ol, óz kezeginde, qoghamdyq qúndylyqtar jýiesining ózgeruine, qoghamnyng tәuelsizdik iydeyasyn kómeskileuge әkelip,  qogham men memleket damu qarqynyn kýrt joghaltty. Psevdoteoriyalar onyng qarqyndy damuyna keri әserin tiygize bastady. Qogham sanasy daghdarys pen túraqsyzdyq fazasyna ayaq basty. Soghan say jappay qoghamdyq narazylyqtar men qarsylyqtar sherui úlghaya týsti. Biylik bedelin joghaltty. Últqa «últ bolyp qalyptasu» mýmkindiginen, yaghni, basqasha aitsaq – «memlekettik tәuelsizdikten  ajyrau» qaupi tóndi. Múnyng bәri de qoghamdyq jәne memlekettik damudyng jana sapalyq ózgeristerge múqtaj ekenin anyq kórsetti jәne bolashaqta oryn aluy tiyis ózgerister sipatyn aiqyndady.

Osynday túiyq kezde ózgeris «biylikting júmsaq týrde almasuy» arqyly jýzege asty. Biraq, búl onay sharua bolmay shyqty. Memlekette «eski men jananyn» astyrtyn kýresi bastaldy. Eski jýie qalayda óz jetken biyiginen ajyraghysy kelmese, jana jýie qoghamdy beybit týrde reformalau arqyly eldegi «qos biylikten»,  yaghniy,  belgisizdik pen túraqsyzdyqtan qútqaru joldaryn qarastyruymen boldy. Al, qoghamnyng óz tarihynda búryn‑sondy múnday tәjiriybening bolmauy – әrtýrli qoghamdyq ekspriymentterge jol ashty. Biraq, múnday qiynshylyqtargha qaramastan, bolashaq damudyng basty belgileri aiqyn edi, ol – avtoritarizmdi yghystyru jәne qoghamdy demokratiyalandyru. Búl jol ‑  halyqty memleketti basqaru isine tartyp, últty «memlekettik subektige» ainaldyru arqyly – últtyq damudy jana dengeyge kóteru bolatyn.

Onyng eng basty obektivti nysandary mynalar: búrynghy «aldymen ekonomika, sayasat sodan keyin» deytin, sóitip, sayasattan tys qalghan qoghamnyn  syrtynan nebir korrupsiyalyq‑ekonomikalyq shemalar qúrugha jol ashqan «damu jolyn» qiratyp, ekonomikalyq damudy últ pen memlekettik damu mýddesine baghyndyru boldy. Ol ýshin qoghamda meylinshe ashyqtyqty qamtamasyz etip, halyqtyng qúqyqtyq sanasyn qalyptastyryp – qoghamdy jegidey jegen korrupsiyadan tazartu, avtoritarizmning «jeke‑dara tuyndysy» ‑ oligapoliyadan arylu mindetteri qoyyldy.

Búl últtyq sanagha, qogham sanasyna birshama serpilis berdi – qoghamda mitingiler turaly zang ózgertildi, saylau turaly zangha ózgeris engizilip, túnghysh ret parlamentke oppozisiyalyq túlghalar endi. Áriyne, eski jýiening qatal qarsylyghy onday azamattardyng sanyn shektese de, endi, qoghamnyng ózekti mәseleleri Mәjilis minberinen ashyq aityla bastady. Últ ta ózining kim ekenin tany bastady, alash qayratkerleri armandaghan «Oyan, qazaq» missiyasyn aiqyndap, biylikke de jәne ózine‑ózi qoyar talaptaryn kýsheytti. Sóitip, úzaq jyldardan keyin, qogham sanasy «aldymen últ pen memleket, qogham men halyq mýddesin kózdeytin sayasat, sodn keyin ghana osy erejelerge say qúrylatyn ekonomika» degen prinsipti basshylyqqa alugha ýirene bastady. Búl kezeng memlekette búrynghy moyyndalyp kelgen «kópúlttylyq» prinsiypinen ainyp, «bir últ –bir memleket» qalybyna, yaghni, Qazaqstan atty konstitusiyalyq unittarly memleket qúru bghytyna oiysty. Qazir búl prosess qarqyndy jalghasuda. Onyng qarqyny men baghyty túraqty júmys isteytin «Qoghamdyq kenester» men jyl sayyn shaqyrylatyn «Últtyq Qúryltayda» jan‑jaqty talqylanyp, ózin rettep otyrugha qabiletti bola týsti.

Avtoritarizm kezinde jappay oryn alghan «qoghamdyq apatiya» endi eski domalardy qirata bastady. Qogham Til turaly, Din turaly jәne basqa  da әleumettik manyzdy zandardy qayta qarap, olargha jana sapaly ózgerister engizuge bet búruda. Múnda elimizding óte qiyn geosayasy jaghdayy múqiyat eskerilip, «asyqpay jýrip, anyq bas» degen qazaqy danalyqtyng ýlgisin basshylyqqa alu da oryn alyp otyr. Biraq, soghan qaramastan, qoghamda «maqsatqa tezirek jetu» degen saryn da oryn alyp túr. Ókinishke qaray, búl jaghday qoghamdy biriktiruge emes, oghan kerisinshe әserin tiygizip jatyr. Bir qyzyghy, onday «asyghushylar» otyz jyldyq toqyraudan әbden әlsiregen qoghamnyng shamasy ol qarqyngha tótep bere almaytynyn bilse de – qoghamdy soghan iytermeleude. Shyndyqty aitu kerek, búl qoghamdy «otyz jyl ertegimen qorektendirgen» jýiening qolayyna jaghady. Sebebi, qazirgi kezdegi kez kelgen beybereketsizdik damudy artqa shegerip, búrynghy jýiening ózin reanimasiyalaugha múrsat berer edi. Biz «kezekti uәdemen» ómir sýretin onday qadamgha endi qaytyp bara almaymyz.

Biz ekonomikasyn últ mýddesine búra otyryp, halyqaralyq jaghdaydaghy qaterli koniukturany eskere otyryp – odan ózine tiyimdi qorytyndy jasauymyz qajet. Ol – últtyq tútastyq, qoghamdyq sananyng jasampazdyq sipaty, óndiris pen kәsipkerlikting damuy, júmyssyzdyqty jong, ekonomikalyq damumen qatar ghylym men bilimdi damytu, moraldik‑etikalyq ahualdy jalpyadamgershilik dengeyge kóteru, bәrine birdey qúqyqtyq sana qalyptastyru jәne t.s.s qúndylyqtar jýiesin últtyq mәdeniyet negizinde qayta ómirge keltiru bolyp tabylady.

Ol turaly preziydenttik jastar kadr rezervi forumynda Preziydent Q.K.Toqaev byla dep mәlimdedi:

• Jyldar boyy jauyr bolghan burokratiyaghagh qaghazbastylyqqa ýzildi‑kesildi tosqauyl qoyatyn uaqyt jetti. Memlekettik qyzmet jýiesinde barlyq ýderis ashyq bolugha tiyis. Zamanauy tehnologiyalar arqyly halyqpen etene baylanys ornatudyng joldaryn jaqsartqan jón. Sebebi, barlyq manyzdy sheshimder azamattardyng pikiri negizinde qabyldanugha tiyis.
• Zang men tәrtip ornamasa, qazirgidey kýrdeli geosayasy jaghdayda elimizdi saqtap qalu qiyn bolady. Múny bәri týsingen jón. Tek memlekettik qyzmetshiler ghana emes, jalpy qogham zangha baghynugha tiyis.Búl demokratiya shekteledi degen sóz emes, kerisinshe, elimizding egemendigin nyghaytyp, demokratiyany damta týsedi.
• Memlekettik qyzmetting gibridti modelin engizudi jalghastyrghan jón. Ol ýshin jeke sektordan bilikti mamandardy memlekettik qyzmetke qabyldau erejesin anaghúrlym erkin, jenil etip jasau mәselesin múqiyat pysyqtau qajet.
• Óz tәjiriybemnen biletinim, әielderdi qyzmetke tartu kerek. Birinshiden, er adamdar renjimesin, әielder júmysqa óte múqiyat, tiyanaqty qaraydy. Er adamdarmen salystyrghanda, jemqorlyq әreketterge beyim emes, sybaylas jemqorlyqpen kýres agenttikting statistikasy soghan menzeydi.

Mine, jana qogham paradigmasy osy. Búl paradigma úly filosof Ál Farabiydin, úly filosof Gegelding «adamdar ózderi qabyldaghan әri moyyndaghan zandar ayasynda ghana erkindikke iye» degen qaghidalarymen tolyq say keledi. Biz, osylay, filosofiyalyq oilau mәdeniyeti qalyptasqan iygilikti qoghamgha qaray bet búrudamyz. Sana ozyq bolsa – qogham da oghan say bolady.

Ábdirashit Bәkirúly ‑  filosof‑publisist

Jylysbaev Júman Dýisebaúly ‑ Euraziya tehnologiyalyq uniyversiyteti, «Bilim beru tehnologiyalar» mektebning filosoiya pәnining oqytushysy

Abai.kz