Tarih ghylymynda týrki, sonyng ishinde qypshaq-qazaq mәdeniyetine qatysty úghymdardyng shyghu tórkinin anyqtau – eng kýrdeli әri qyzyqty zertteu salalarynyng biri. Osynday dauly әri kóp talqylanatyn terminderding biri – «basqaq» sózi. Búl atau ortaghasyrlyq derekterde jii kezdesedi jәne kóbine Altyn orda imperiyasy dәuirindegi әkimshilik lauazym nemese salyq jinaushy sheneunik retinde sipattalady.

«Basqaq» úghymynyng tarihy mәni 

Aldymen, «basqaq» sózi tarih sahnasyna qay kezde shyqqanyn eske týsireyik. XIII-XVI ghasyrda Altyn orda imperiyasy Euraziyanyng keng aumaghyn baghyndyrghan kezde, jergilikti halyqtargha baqylau ornatu ýshin arnayy әkimshilik jýie engizdi. Basqaqtyng mindeti halyqtan alym-salyq jinau, әskery tәrtipti baqylau jәne qypshaq handarynyng búiryqtaryn oryndau boldy.

Osyghan baylanysty kóptegen ortaghasyrlyq derekkózderde «basqaq» sózi qypshaq sheneunigi retinde týsindirilgen. Mysaly, parsy tarihshysy Rashid ad-Din ózining «Jamigh at-tauariyh» enbeginde basqaqtardyng biyligi men mindetterin naqty sipattap ótedi.

Ghylymy túrghydan – «basqaq» termiynining shyghu tegine qatysty týrli dәlel tabamyz. «Basqaq» sózi qypshaq tilinen shyqqan. Demek, «basqaq» — yaghny «basqarushy» nemese «biylik iyesi» maghynasynda. Qazaq tilinde – ol «bastyq», nemese «jetekshi», «basqarushy» degen úghymdardy bildiredi. Al «-qaq» nemese «-qaq/-qaqy» siyaqty qosymsha túlghalar týrki tilderinde әreket nemese lauazym bildiru ýshin jii qoldanylghan. Osy túrghydan alghanda, «basqaq» - «qaq» (is atqarushy, lauazym iyesi) qosyndysynan tuyndaghan qypshaq qazaqtyng sózi.

Derekter men arheografiyalyq dәlelder

Qypshaq dalasynan tabylghan keybir jazbalar men qújattarda «basqaq» sózi – Altyn Orda dәuirindegi resmy hattar men jarlyqtarda búl sóz jii qoldanylghan.

Altyn Orda – qypshaq tili ýstem bolghan memleket edi. Memlekettik is jýrgizu, diplomatiyalyq hat almasu, salyq jýiesi – barlyghy qypshaq tilinde jýrgizildi. Búl súraqqa jauap – ol sózding týrkilik negizi bar ekenin aiqynday týsedi.

Qazirgi tildik múradaghy izderi 

Qazaq tilinde «basqaq» sózi qazir jii qoldanylmaydy, biraq onyng maghynalyq izi saqtalghan. Mysaly, «basqaru» jәne «basshylyq», sonday-aq «bastyq» degen sózder – bir týbirden taraydy. Tipti keybir ónirlik dialektilerde «basqaq» sózi «bastyq» maghynasynda auyzeki tilde kezdeskeni jóninde etnolingvistikalyq jazbalar bar.

Demek, búl úghym tek tarihy termin ghana emes, qazaq tildik jýiesining damuyna әser etken mәdeniy-әkimshilik simvol bolghan.

Aytar bolsaq, búl sózding týbiri – týrki-qypshaq tildik negizde jatyr degen pikir qisyndyraq kórinedi. Sondyqtan «basqaqtar» – tek qypshaq sheneunikteri. Yaghny olardyng atauy men úghymy da týrki mәdeniyetining tereng qabatynan nәr alghan tarihy leksema. Búl sóz qypshaq-qazaq tilining kóneden kele jatqan biylik úghymyn bildiretin tamyrly sózderding biri.

Qazaq tarihy men tiline ýnilu – últtyng ruhany tamyryn tereng týsinuding joly. «Basqaq» sekildi kóne sózderding tórkinin anyqtau arqyly biz óz tilimizding baylyghyn, mәdeniyetimizding yqpalyn jәne týrki órkeniyetining әlemdik tarihtaghy ornyn aiqynday týsemiz. IYә, «basqaqtar» sózi tarihy túrghyda qypshaq ýstemdigimen baylanysty qoldanylghan. Onyng qazaq tilinen shyqqandyghy aiqyn. Búl úghym ata-babalarymyzdyng biylik qúrylymyndaghy ózindik dәstýrin, til men mәdeniyet sabaqtastyghyn kórsetetin manyzdy dәlelderding biri.

Beysenghazy Úlyqbek, 

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz