Aqordada Preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng tóraghalyghymen Ghylym jәne tehnologiyalar jónindegi últtyq kenesting otyrysy ótip jatyr. 

Atalghan jiynda Memleket basshysy ne dedi? Qaranyz:

«Aldymen, barshanyzdy Ghylym kýnimen shyn jýrekten qúttyqtaymyn! Sizder arqyly Qazaqstan ghalymdaryna jyly lebizimdi jetkizgim keledi. Shyn mәninde, býgingi merekelik kýn – qoghamymyzdaghy erekshe sәt, sebebi búl kýn ghúlama ghalym, zanghar túlgha Qanysh Sәtbaevtyng tughan kýnimen túspa-tús kelip otyr. Dәl býgin akademik Qanysh Sәtbaevtyng tughanyna 125 jyl toldy. Biz Úly Abaydy qazaq ruhaniyatynyng temirqazyghy, Ahmet Baytúrsynúlyn Últ ústazy deymiz. Al Qanysh Sәtbaevty qazirgi qazaq ghylymynyng atasy deuge bolady.

Ózderiniz bilesizder, Qanysh Imantayúly Sәtbaev – halqymyzdyng birtuar perzenti. Elimiz әli kýnge deyin onyng ghylymy janalyqtarynyng iygiligin kórip otyr. Áygili ghalymnyng mereytoyyn joghary dengeyde atap ótu manyzdy.

Mening tapsyrmammen kóptegen is-shara ótkiziledi. Biz, bir jaghynan, úly ghalymgha shynayy qúrmet kórsetemiz. Ekinshi jaghynan, bilim-ghylym kulitin qalyptastyru jolynda manyzdy qadam jasaymyz. Eng bastysy, elimiz Sәtbaev salghan sara joldy jalghastyruy qajet.

Biz «ghylym» turaly sóz qozghaghanda, eng aldymen, úly ghalym Qanysh Sәtbaevtyng esimi oigha oralady. Búl – zandylyq. Memlekettik mәrtebesin qayta iyelengen Últtyq ghylym akademiyasy elimiz ghana emes, býkil әlemning ghylymy qauymdastyghy maqtan tútatyn Qanysh Sәtbaevtyng esimimen tyghyz baylanysty. Búl kezdeysoqtyq emes», - dedi Preziydent.

***

«Eng aldymen, men elimizdegi qazirgi ahualgha toqtalyp ótkim keledi. Jaghdaydy kórip, bilip otyrsyzdar, aimaqtarda seksen jyl bolmaghan joyqyn su tasqyny bolyp jatyr. Kóptegen eldi mekendi qarghyn su basty. Jalpy ahual óte kýrdeli.

Qazir Ýkimet barlyq qajetti sharalardy jedel týrde qabyldap jatyr. Tiyisti tapsyrmalardy berdim, jaghdaydy baqylauda ústap otyrmyz. Tabighattyng tosyn minezinen basqa da elder zardap shegude. Álemning әr týkpirinde jer silkinisi, órt, su tasqyny bolyp jatyr. Bir sózben, jahandyq klimat ózgerip, tabighy apattar jiyilep ketti.

1980-1985 jyldary әlemde 1700-ge juyq tabighy apat bolghan. Al 2010-2015 jyldary apattardyng sany 3700-den asqan. Yaghny az uaqyttyng ishinde tabighy apat sany eki ese kóbeydi. Jartysyna juyghy – sugha qatysty apattar. Áriyne, búl – býkil adamzatqa tónip túrghan óte ýlken qater. Sondyqtan múnday apattardyng aldyn alyp, azamattardyng amandyghyn qamtamasyz etu – asa manyzdy mindet. Ghylym – búl mindetti iske asyrudyng birden-bir joly», - dedi Qasym-Jomart Toqaev. 

«Ásirese, elimizde bolyp jatqan su tasqyny kezinde bilikti mamandar men ghalymdardyng tapshylyghy aiqyn sezilip otyr. Men ghylymdy damytu turaly ýnemi aityp jýrmin. Áriyne, ghylymdy bir kýnde nemese bir jylda damytyp jiberu mýmkin emes. Úzaq uaqyt tabandy júmys isteu kerek.

Ókinishke qaray, Qazaqstanda ondaghan jyl boyy ghylymgha jete mәn berilgen joq. Shynyn aitu kerek. Elimizding búrynghy ghylymy әleueti men infraqúrylymyn joghaltyp aldyq. 40 myng ghalym 90-shy jyldardaghy qiyn kezende ghylymnan mýlde qol ýzdi. Keybir instituttar saqtalyp qalghanymen, jalpy ghylym birtútas jýie retinde qatty әlsirep ketti. Osynyng saldary endi kórinip jatyr. Biz elimizding ghylymy әleuetin qalpyna keltiruimiz kerek.

Al su tasqynyna oralsaq, aldymyzda túrghan mindetter – óte kýrdeli, auqymdy. Apattan zardap shekken azamattargha barlyq qajetti jaghdaydy jasauymyz kerek. Búl – qomaqty qarajatty talap etetin júmys. Biraq biz halyqtyng aldyndaghy mindettemelerimizdi tolyghymen oryndaymyz. Búl – paryz. Men ýshin búl – eng manyzdy jәne dәl qazirgi kezdegi eng qajetti júmys», - dedi Preziydent.

***

«Týptep kelgende, Qazaqstandy órkendegen elge ainaldyru – bәrimizge ortaq mindet. Jana ghana sóz sóilegen ghalymdar birqatar salmaqty oy aitty. Bastamalardy múqiyat saralaymyz. Útymdy úsynystar mindetti týrde júmys barysynda eskeriledi.

Qazir ghylymgha arqa sýiegen memleketter әlemning damu kóshin bastap túr. Biz sol elderding qataryna qosylu ýshin ghylymgha airyqsha mәn beruimiz kerek, yaghny ghylymdy qarqyndy damudyng tóte joly retinde qarastyruymyz kerek.

Ahmet Baytúrsynúly «Ozghandargha jetu kerek, jetkenderden ozu kerek» degen eken. Búdan bir ghasyr búryn aitylghan sóz qazir, әsirese, ózekti.

Songhy jyldary ghylym salasyn damytu ýshin birshama júmys atqaryldy. Últtyq ghylym akademiyasyna memlekettik mәrtebe berildi. Preziydent janynan Ghylym jәne tehnologiyalar jónindegi últtyq kenes qúryldy», - dedi Memleket basshysy.

***

«Byltyr ghylymgha ýsh jyldyng ishinde 625 milliard tenge qarjy bólu turaly sheshim qabyldandy. Memleket aldaghy uaqytta da búl qarajattyng kólemin kóbeyte beredi.

Qazir ghalymdardyng jalaqysy eki ese kóbeydi. Ozyq ghylymiy-zertteu infraqúrylymyn qalyptastyrugha qomaqty qarjy bólinip jatyr. Doktoranturada oqugha arnalghan bilim granttarynyng sany artty. Ghalymdargha әlemning ozyq ghylymy ortalyqtarynda tәjiriybeden ótu ýshin zor mýmkindik berilip otyr. Jas zertteushilerdi qoldau sharalary kýsheytildi. Sonyng nәtiyjesinde ghylymmen ainalysyp jýrgen jastardyng sany kóbeyip keledi.

Aymaqtarda shetelding jetekshi uniyversiytetterining filialdary ashyldy. Biraq búl sharalarmen shektelip qalugha bolmaydy. Elimiz túraqty damuy ýshin ózgeristerge tez beyimdelip, tyng mýmkindikterdi útymdy paydalanu óte manyzdy. Búl – strategiyalyq mindet. Osy orayda memleket ghalymdargha, sarapshylargha, el ekonomikasyna janashyldyq әkeletin mamandargha zor ýmit artady. Olargha airyqsha missiya jýkteledi. Sol ýshin de ghylymy әleuetimizdi nyghayta beremiz», - dedi Preziydent.

***

«Barlyq salagha innovasiyalyq tәsilder engizu ýshin qolayly jaghday jasaymyz. Sondyqtan birqatar ózekti mәseleni nazargha aluymyz kerek.

BIRINShI. Ghylymnyng әleuetin tehnogendik jәne tabighy apattardy boljau, klimattyng ózgeruine qarsy kýresu ýshin barynsha paydalanu manyzdy.

Ghylymdy memleket damuynyng ózekti mәselelerinen bóle-jara qarastyrugha bolmaydy. Ony el men qogham iygiligi ýshin tiyimdi paydalanu qajet. Ghylym dereksiz, yaghny abstraktili emes, naqty qoldanbaly, kýndelikti ómirde paydasy mol sala bolugha tiyis. Ghylymy negizsiz jasalghan sharuanyng saldary auyr boluy mýmkin. Múny ómirding ózi dәleldep otyr.

Apatty ghylymy túrghydan boljau, onyng yqtimaldyghy men әserining auqymyn der kezinde baghalau óte manyzdy. Su tasqyny, orman órti jәne Almatydaghy jer silkinisi osyny aiqyn anghartty. Ashyghyn aitsaq, tótenshe jaghdaydyng aldyn alu isinde aitarlyqtay olqylyqtar bar. Búl – jyldar boyy sheshimin tappaghan mәseleler. Eng aldymen – bilikti mamandardyng tapshylyghy. Tiyisti ghylymy qorytyndy sapaly jasalmaydy. Sondyqtan júmys tәsilin týbegeyli ózgertu kerek», - dedi Memleket basshysy.

***

«Tarazdaghy gidromeliorativtik-qúrylys institutyn qayta qalpyna keltiru jóninde sheshim qabyldadyq. Oqu ornyn materialdyq-tehnikalyq túrghydan tolyq jabdyqtau kerek. Seysmologiya institutynyng jaghdayy da mәz emes. Ýkimetke osy instituttyng ghylymy әleuetin arttyrugha qatysty naqty úsynystar dayyndaudy tapsyrdym. Sonday-aq seysmologiyany jәne seysmikalyq rejimdi baqylau qúraldaryn damytu boyynsha paydaly úsynystar әzirlenuge tiyis.

Mening tapsyrmammen Almaty aumaghyna arnayy seysmologiyalyq zertteu jýrgiziledi. Ákimdik ýsh jyldyq zertteu júmystaryna qarjy bóledi. Energetikalyq apatty, epiydemiyany, quanshylyqty boljau jәne onyng aldyn alu mәselesi asa manyzdy. Jauapty ministrlikter tiyisti salany, al әkimdikter aimaqtardy damytu baghdarlamalaryn qayta qarauy kerek. Ásirese, tótenshe jaghday tuyndau qaupi bar-joghyn múqiyat zertteu qajet. Búl júmysqa ghylymy qauymdastyqty júmyldyrghan jón. Yaghny gidrologiya, klimatologiya, geografiya, injeneriya jәne ózge de sala mamandaryn tartu qajet.

Taghy da qaytalap aitqym keledi, memlekettik organdar barlyq iste, eng aldymen, sapaly ghylymy qorytyndygha sýienui kerek. Búl – óte manyzdy mindet. Sheshimder әbden pysyqtalyp, naqty negizdelip baryp, qabyldanugha tiyis. Taldau jýrgizip, ahualdy boljau ýshin ghalymdardyng qolynda, zertteu ortalyqtarynda qajetti qúral-jabdyqtar bolugha tiyis», - dedi Preziydent Toqaev.

***

«Jana aitqanymday, songhy jyldary әlemde tabighy jәne tehnogendik apattardyng sany kýrt kóbeydi. Yaghny jahandyq industriyalandyru men urbanizasiya ýderisi klimattyng ózgeruine tikeley әser etip otyr. Keybir boljamgha qarasaq, búl ýrdis aldaghy bes jylda әlem ekonomikasyna shamamen bes trillion dollar shyghyn әkeledi. Sondyqtan qorshaghan ortany qorghau – biz ýshin manyzdy mәselening biri.

ngNESKO sheshimimen 2020 jyly Almatyda qúrylghan Ónirlik glyasiologiyalyq ortalyq klimattaghy ózgeristerdi zertteuge zor ýles qosyp keledi. Ghalymdarymyz múzdyqtardyng eruin zerttep qana qoymay, selden jәne múzdaq kólderden keletin qauipke qarsy qorghanysymyzdyng osal tústaryn kýsheytu joldaryn da izdeydi.

Glyasiologiyalyq ortalyqtyng әleuetin tolyq paydalanu qajet. Ýkimet ortalyqty ghimaratpen qamtamasyz etu mindetin sheship jatyr. Endi Qazaqstan Ýkimeti men YuNESKO arasyndaghy Glyasiologiyalyq ortalyqtyng qyzmeti turaly kelisimdi úzartu mәselesine erekshe nazar audaru qajet. Sebebi onyng merzimi biyl ayaqtalady.

BÚÚ ayasynda 2026 jyly Qazaqstanda Aymaqtyq klimat sammiyti ótedi. Búl manyzdy is-shara halyqaralyq qoghamdastyqtyng nazaryn múzdyqtardyng erui, ózender men kólderding tayazdanuy, shóleyttenu, jerding tozuy siyaqty problemalargha audarugha mýmkindik beredi. Sammitke dayyndyqty qazirden bastau kerek. Búl jiyn ónirlik jәne jahandyq ekologiyalyq syn-qaterlerge tótep beru ýshin ghalymdardyn, sarapshylardyn, sayasatkerlerding kýsh-jigerin júmyldyrugha yqpal etetinine senimdimin», - dedi Memleket basshysy.

***

«EKINShI. Ghylym ekonomikanyng qarqyndy damuyna septigin tiygizuge tiyis.

Últtyq ekonomikany industriyalandyru ýshin qabyldanyp jatqan sharalargha qaramastan, onyng shiykizattyq sipaty asa ózgere qoyghan joq. Ýkimetke ekonomikanyng jana modelin qúru mindeti jýkteldi. Qosylghan qúnnyng ornyqty tizbegi onyng negizine ainaluy kerek. Búl baghytta múnay serviysi men múnay himiyasy salalarynyng (plastiyk, kómirtekti nanotýtiksheler, kómirtekti talshyqtar, grafen óndirisi) әleueti zor.

Kenesting birinshi otyrysynda men Ýkimetke ghylymy instituttar men uniyversiytetterding resurstaryn júmyldyra otyryp, ghylymnyng ashyq әri qoldanbaly modeline kóshu jónindegi keshendi sharalardy iske asyrudy tapsyrghan edim. Ghylymy jobalarda akademiyalyq súranystar ghana emes, el damuynyng strategiyalyq maqsattary men ekonomikanyng qajettilikteri de eskerilui kerek. Ol ýshin ýzdik halyqaralyq tәjiriybege sýiene otyryp, zertteuding naqty basymdyqtaryn aiqyndau qajet», - dedi Qasym-Jomart Toqaev.

***

«Ghylymy әzirlemelerdi kommersiyalandyrudyng mәni zor. Mysaly, ghalymdardyng zertteulerin túrghyn ýi-kommunaldyq sharuashylyq salasyndaghy shyghyndardy azaytu, resurs ýnemdeytin tehnologiyalardy engizu, sonday-aq klimattyq erekshelikterimizdi eskere otyryp, joldardy jóndeu jәne salu ýshin paydalanugha bolady. «Qarapayym zattar turaly ghylym» belsendi damugha tiyis. Ol ýshin ghylymy qoghamdastyq pen biznes arasyndaghy ózara yqpaldastyqtyng tiyimdi tetikterin jolgha qoiy qajet.

Ákimdikter janynan osy baghyttaghy mindetterdi sheshuge yqpal etetin ghylymy kenester qúrghan jón. Ghylymy zertteulerding nәtiyjelerin óndiriske keninen engizu prosesine elimizding barlyq ónirindegi iri kәsiporyndar tartylugha tiyis.

Býgingi kórmede men ghalymdarymyzdyng ónimdi qayta óndeu dengeyin arttyrugha qosqan naqty ýlesin kórsetetin birqatar jobamen tanystym. Múnday sәtti tәjiriybeni keninen taratu kerek. Búl iske elimizding barlyq ónirindegi iri óndiris kompaniyalarynyng qatysuy manyzdy. Ýkimet ghylym salasyndaghy shyghyndargha salyqtyq jәne investisiyalyq jenildikter beru arqyly biznesti yntalandyrudy jalghastyrghany jón», - dedi Memleket basshysy.

***

«Otandyq ghylymnyng aldynda Qazaqstan ekonomikasyn dekarbonizasiyalaugha baylanysty manyzdy mindet túr. Damyghan elderding kóbi janartylatyn energiya kózderine qatysty jobalardy belsendi iske asyruda. Sonday-aq olar kómirteksiz damugha kóship, jana ekonomikalyq klasterler qúru ýshin qajetti tehnologiyalyq әleuetke iye. Búl saladaghy jahandyq ýrdister kóshinen qalmau ýshin bizge óz erekshelikterimiz eskerilgen tól ghylymy әzirlemeler qajet.

Osy rette jerimizding qazba baylyghy búrynghysha elimizding ekonomikalyq ósimining negizi bolyp qala beretinin esten shygharmaghan jón. Sondyqtan tabighy resurstardy, sonyng ishinde kómirsutegiler men siyrek kezdesetin metaldardy óndiru salasyna ozyq tehnologiyalardy engizu kerek. Izdeu-barlau júmystarynyng nәtiyjeli boluyna mәn berip, jana ken oryndaryn ashu qajet. Ol ýshin geologiya ghylymyn sapaly damytu manyzdy.

Jalpy, býkil otandyq ghylymnyng әleueti bәsekelestik artyqshylyqtarymyzdy tiyimdi paydalanugha jәne ghylymdy qajet etetin jana sektorlardy keninen iygeruge baghyttalugha tiyis», - dedi Preziydent.

***

«ÝShINShI. Jasandy intellektini jedel damytu qajet.

Ghylymiy-tehnikalyq progress jahandyq ekonomikanyng sipaty men adamdardyng túrmys saltynyng jyldam ózgeruine yqpal etip otyr. Kýni keshe ghana qiyal-ghajayyp bolyp kóringen tehnologiyalar býgin shyndyqqa ainaluda. Múnday jaghdayda elimizding tehnologiyalyq jәne ghylymi-innovasiyalyq derbestigin nyghaytu ýshin bizge barlyq mýmkindikti paydalanu manyzdy.

Jasandy intellektini damytudyng perspektivasy zor. Keybir baghalaular boyynsha jasandy intellekt 2030 jylgha qaray әlemdik JIÓ-ning 7 payyzyn qamtamasyz etedi. Al 2027 jylgha qaray jahandyq jasandy intellekt naryghynyng kapitalizasiyasy 400 milliard dollardan asady.

Býkil әlemde jasandy intellekt adam enbegin almastyryp jatyr. Medisinalyq diagnostika jәne zangerlik kenes beru siyaqty kýrdeli salalarda da keninen qoldanyla bastady. Tipti, neyrojeliler suret salyp, muzyka, óleng jazady», - dedi Preziydent.

***

«Elimizde jasandy intellekt qauipsizdik jýiesi, medisina, bank qyzmeti, logistika, bilim beru salalaryna oidaghyday engizilip jatyr. Osy tehnologiyany mengergen myqty kompaniyalar da payda boldy. Soghan qaramastan, jasandy intellekt industriyasyn odan әri damytu ýshin memleket keshendi qoldau kórsetui kerek. Mәlimetter men tehnologiyalyq infraqúrylym barynsha qoljetimdi boluy kerek. Sondyqtan qolayly ekojýie qalyptastyru qajet.

Sonymen qatar bizge jasandy intellektini damytatyn tiyisti instituttar kerek. Qazir Ýkimet Jasandy intellektini damytu strategiyasyn jәne Sifrlyq kodeksti әzirlep jatyr.

Búl qújattar atalghan saladaghy zertteu júmystaryna jәne әzirlemelerdi is jýzinde qoldanugha jaghday jasauy kerek. Sonday-aq biznes pen joghary oqu oryndary ýshin tehnologiyalyq infraqúrylymdar men mәlimetter bazasyn qoljetimdi etuge tiyis. Jasandy intellektini adamzat iygiligine qyzmet etu ýshin damytu manyzdy. Sondyqtan etikalyq standarttardy belgileu, mәlimetterdi qorghau jәne osy saladaghy kiyberqauipting aldyn alu isine erekshe mәn bergen jón», - dedi Toqaev.

***

«Jasandy intellektini retteu mәselesi býginde últtyq jәne jahandyq dengeyde jii talqylanady. Mysaly, jaqynda EuroOdaqta (Artificial Intelligence Act) tiyisti zang qabyldandy.

Sifrlyq dәuir jana aktivtin, yaghny derekterding payda boluyna yqpal etti. Olar jasandy intellekt pen mashinalyq ýirenuding negizgi shiykizaty sanalady. Sondyqtan memlekettik organdar men olargha baghynyshty úiymdardyng derekter qoryn integrasiyalaumen belsendi ainalysu kerek.

Kýrdeli ghylymy mindetterdi sheshu jәne qoldanbaly jobalardy jýzege asyru ýshin jaqyn arada elimizde jasalyp, iske qosylatyn superkompiuterlerding mýmkindigin barynsha júmyldyru qajet», - dedi Toqaev.

***

«Derbes til modelin әzirleu – jasandy intellekt salasyndaghy bolashaghy zor baghyttyng biri. Qazir qazaq tili modelin jasau júmysy qolgha alynyp jatyr. Osy júmysqa segiz ghylymiy-zertteu instituty men joghary oqu ornynan túratyn konsorsium tartyldy. Búl bastama sifrlyq derbestigimizdi qamtamasyz etedi. Sonday-aq memlekettik tildi damytugha myqty serpin beredi.

Jasandy intellekt salasynda maman tapshylyghy bar ekenin bilesizder. Búl mәseleni tez arada sheshu qajet. Áriyne, naqty júmystar da atqarylyp jatyr. Elimizdegi birqatar joghary oqu oryndarynda Google jәne Huawei siyaqty kóshbasshy kompaniyalardyng arnayy kurstary ashyldy. Koreya, Qytay elderindegi jetekshi bilim ordalarymen kelisimge qol jetkizdik. Bilim almasyp, mamandardy birlese dayarlau turaly uaghdalastyq bar. Bizge óskeleng úrpaqtyng jana sifrlyq tehnologiyany erkin mengergeni kerek. Sol ýshin orta mektepter men joghary oqu oryndaryndaghy bilim baghdarlamalaryn qayta qarau qajet. Ásirese, jasandy intellektining mýmkindikterin ýirenuge basa mәn beriluge tiyis.

Jalpy Ýkimet jasandy intellekt salasyn jan-jaqty damytugha barynsha nazar audaruy kerek. Búl júmysta Últtyq kenes mýshelerining әleuetin paydalanghan abzal. Kenes qúramyndaghy júmys tobyna úsynylghan sarapshylar tizimin bekitudi tapsyramyn. Olar jasandy intellekt industriyasyndaghy ózekti mәselelerdi sheshuge belsene qatysugha tiyis», - dedi Memleket basshysy.

***

«TÓRTINShI. Uniyversiytet ghylymyn jәne ghylymy infraqúrylymdy damytu mәselelerine basa nazar audaru qajet.

Songhy jyldary ghylym jәne orta bilim salasynda tabysty reformalar jasaldy. Biraq tyng ózgerister joghary oqu oryndarynan kadrlardyng ketuine әkep soqtyrdy. Ghylymy ataghy bar bilikti oqytushylar jalaqysy kóp mektepterge jәne ghylymy úiymdargha auysa bastady.

Býginde uniyversiytet professorlary men oqytushylary arasynda ghylymy ataghy bar mamandardyng ýlesi 40 payyzdan sәl asady. Búl ýrdis doktorant pen magistrant qana emes, bakalavr dayarlaudyng sapasyna da keri әser etedi. Qúzyrly ministrlikke naqty shara qabyldaudy tapsyramyn.

Jalpy uniyversiytettegi kadr tapshylyghy ghylymy júmystardyng dengeyine teris yqpal etip otyr. Joghary oqu oryndaryndaghy ghalymdardyng enbekterine silteme jasau kórsetkishi óte tómen. Yaghny 100 baldyq jýiening bir ballynan da aspaydy», - dedi Preziydent.

***

«Uniyversiytet ghylymynda qordalanghan mәseleler az emes. Bedeldi halyqaralyq reytingterde kórsetkishterding tómen boluy – sonyng bir kórinisi. Jaghdaydy týzeu ýshin keshendi sharalardy dereu qolgha alu kerek.

Joghary oqu oryndarynyng kemshin túsy – ghylymy zertteulerding sapasyz jasaluy. Sonday-aq óndiris oryndarymen túraqty baylanys jolgha qoyylmaghan, al keybir oqu oryndarynda mýlde joq deuge bolady. Bilim ordalarynyng basym bóligi júmystyng tiyimsiz әri eskirgen tәsilderin qoldanyp keledi.

Jalpy uniyversiytetter men ghylymy úiymdar elding әleumettik-ekonomikalyq damuyna zor ýles qosatyn strategiyalyq ortalyq boluy kerek. Sondyqtan Ýkimetke arnayy baghdarlama әzirleudi tapsyramyn», - dedi Toqaev.

***

«Budjet kodeksindegi «grant» úghymynyng ayasyn keneytu qajet. Ghylymy zertteuge qajetti qúral-jabdyq alugha jәne onyng infraqúrylymyn damytugha arnalghan qarjy esh kedergisiz bólinui kerek.

Jalpy elimizdegi joghary bilim salasyn damytugha tozyghy jetken infraqúrylym da bóget bolyp otyr. Memlekettik joghary oqu oryndarynyng ghimarattary eskirgen. Kóbi jarty ghasyrdan astam uaqyt búryn salynghan. Búlardyng ishindegi eng jana degeni – 1982 jyly boy kótergen Aqtóbe memlekettik uniyversiyteti. Osy orayda mening tapsyrmammen әl-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiyteti jәne L.Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiyteti ýshin jana ghimarattar, yaghny kampustar salynady.

Basqa da joghary oqu oryndarynyng materialdyq-tehnikalyq bazasyn janghyrtu kerek. Uniyversiytetterding jәne zertteu ortalyqtarynyng eskirgen zerthanalaryn birtindep qalypqa keltiru qajet», - dedi Memleket basshysy.

***

«Medisina ghylymynda nәtiyjeli izdenister bar. Qaterli isikke qarsy otandyq ghalym Dos Sarbasov oilap tapqan biregey preparat – sonyng jarqyn mysaly. Múnday jobalardy jan-jaqty qoldau kerek.

Ghalym Sarbasovtyng Qazaqstanda klinikalyq zertteuler habyn qúru jónindegi úsynysyn eskergen jón dep sanaymyn. Elimizdegi joghary oqu oryndary arasynda ónirlik tensizdik bayqalady. Myqty uniyversiytetterding kóbi Astana men Almatyda ornalasqan. Búl ishki kóshi-qon jýiesining búzyluyna jәne ónirlerdegi kadr tapshylyghyna әkep soqtyrady.

Ghylym men joghary bilimning birtútas damuyn qamtamasyz etu ýshin búghan deyin 15 ónirlik jәne 5 pedagogikalyq joghary oqu ornynyng bazasynda Akademiyalyq basymdyq ortalyqtaryn qúrudy tapsyrghan edim. Ýkimet joghary oqu oryndarynyng zertteushilik baghytyn damytyp, baghdarlamalyq-nysanaly qarjylandyru arqyly osy jobany kezen-kezenimen jýzege asyruy kerek. Múnday ortalyqtar kóptegen elde tabysty júmys isteydi. Búl elderding ekonomika qúrylymynda ghylymy innovasiya men bilim beru qyzmetteri eksportynyng ýlesi zor.

Ónirlik uniyversiytetterding ghylymy әleuetin jas ghalymdar kýsheyte alady. Múny damyghan memleketterding tәjiriybesi kórsetip otyr. Sebebi olar mobilidi әri ózgeristerge tez beyimdeledi. Olardy ónirlik joghary oqu oryndarynda enbek etuge jәne zertteu júmystaryn jýrgizuge yntalandyratyn pәrmendi mehanizmder qajet. Jalpy, Ýkimet el aumaghyndaghy ghylymy ortalyqtar men instituttardy qoldap, damytu ýshin qajetti sharalardyng barlyghyn qabyldaghany jón», - dedi Preziydent.

***

«BESINShI. Ghylymnyng kadrlyq әleuetin nyghaytu mәselesi óte ózekti.

Sonday-aq ekonomikanyng manyzdy salalary boyynsha kәsiby mamandar dayarlau júmysyn kýsheytu kerek. Ghylymy janalyqtyng bәri ghalymdardyng tynymsyz enbegining nәtiyjesi ekeni sózsiz. Kez kelgen jetistik, eng әueli, adamgha, yaghny adam kapitalyna tikeley baylanysty. Sondyqtan jas ghalymdardy jan-jaqty qoldau qajet.

Grant arqyly jýzege asyrylatyn jobalardyng ýshten biri jas ghalymdargha tiyesili. Áriyne, múnday jobalardyng sanynan góri, sapasy manyzdy. Jyl sayyn jas ghalymdargha bayqaular arqyly beriletin granttyng qarjy kólemin arttyru kerek. Qazir jas ghalymdarymyz әlemdegi jetekshi zertteu ortalyqtarynda stajirovkadan óte alady. Búl – jaqsy ýrdis. Ony jalghastyra beru qajet.

Mening tapsyrmammen jýzege asyrylyp jatqan «Jas ghalym» baghdarlamasynyng tiyimdi ekenin kórip otyrmyz. Onyng auqymyn keneytu kerek. Yaghny oghan ghylymy instituttarda jәne úiymdarda júmys isteytin jas mamandardy qosugha bolady.

Sonday-aq ghalymdargha doktoranturadan keyin shetelde taghylymdamadan ótuge mýmkindik beru qajet. Olardyng zertteu júmysymen alansyz ainalysuyna jaghday jasau kerek. Ghalymdar layyqty stiypendiya alugha tiyis. Shetelde tәjiriybeden ótken azamattardyng ishinde doktoranttardyng ýlesi – nebәri 1,6 payyz. Búl – óte az. Ýkimet olardyng qataryn kóbeytu ýshin naqty sharalar qabyldauy qajet», - dedi Memleket basshysy.

***

«Elimizding oqu oryndarynda bilim alyp jýrgen azamattardyng arasynda da doktoranttardyng ýlesi tómen. Men byltyr doktoranturagha jyl sayyn 5 myng adamgha deyin qabyldau turaly tapsyrma berdim. Ol ýshin tyng tәsilder kerek.

PhD-di ghylymy әleueti zor jәne tereng zertteu jýrgize alatyn bilim ordalary dayarlaugha tiyis. Ýkimet magistratura jәne doktorantura baghdarlamasyna arnalghan granttyng qúnyn arttyru qajet. Bilikti mamandardy irikteu, dayarlau jәne olardyng ghylym salasynda qaluyna jaghday jasau – óte manyzdy mәsele. Grant sanyn arttyryp, onyng qúnyn kótergen kezde osy mәselege basa mәn beru kerek.

Aldynghy jyly bir jarym mynnan astam doktoranttyng nebәri 38 payyzy dissertasiya qorghaghan. Olardyng jartysyna juyghy ghana ghylym salasynda qaldy. Ghylym doktorlaryn dayyndaugha orasan zor qarjy júmsalghanyn eskersek, búl kórsetkish әli de tómen. Búl mәseleni tynghylyqty zerdelep, ahualdy týzeu ýshin qajetti shara qabyldaudy tapsyramyn», - dedi Toqaev.

***

«Iri óndiristik kompaniyalarmen birge «industrialdy PhD» dayarlau mehanizmin әzirlep, qoldanysqa engizgen jón. Tәjiriybelik-konstruktorlyq júmystar men ghylymy zertteuler ózara baylanysa otyryp, óndiriske innovasiyalyq sheshimderdi engizuge yqpal etedi. Jalpy, elimizding jetekshi joghary oqu oryndary men sheteldik uniyversiytetterding filialdary ekonomikamyzdyng basym salalary ýshin ghalymdar men bilikti mamandardy jedel dayarlaugha tiyis. Mysaly «jasyl» energetika, klimattyng ózgerui, su resurstaryn ýnemdeu salalaryndaghy kadrlargha súranys aitarlyqtay artyp keledi.

Otandyq ónerkәsip ýshin maman dayarlau isi – óte ózekti mәsele. Ghylym jәne joghary bilim ministrligine halyqaralyq standarttar men tәjiriybeni eskerip, injenerlik-tehnikalyq kadrlardy dayarlaudyng últtyq modelin әzirleudi tapsyramyn.

Búghan qosa ónirlik joghary oqu oryndarynyng bazasynda ozyq injenerlik mektepter ashu qajet. Búl mektepterdegi bilim beru baghdarlamalary men tehnologiyalyq jobalar ónerkәsipting basym salalaryndaghy súranysqa negizdelui kerek. Bilim salasy men enbek naryghyn úshtastyrugha yqpal etetin «Mening mamandyghym – mening bolashaghym» jobasy jaqsy nәtiyje kórsetip otyr. Joba ayasynda Mamandyqtar atlasy әzirlenip, ekonomikanyng qúrylymy men әr aimaqtyng damu tendensiyasy zerttelude.

Keleshekte әr ónirding belgili bir salagha mamandanuyn kórsetetin Ónirlik ekonomika atlasyn dayyndau mәselesin pysyqtau kerek. Múnyng bәri bilim beru baghdarlamalaryn uaqytyly janartugha mýmkindik beredi. Negizgi mindet – ónirlik joghary oqu oryndaryn kadrlardy aldyn ala dayarlaytyn jәne qoldanbaly ghylymiy-zertteu júmystaryn jýrgizetin ortalyqqa ainaldyru», - dedi Memleket basshysy.

***

«Býgingi jiynda sheteldik ghylymy ortalyqtarda tabysty júmys istep jýrgen ghalymdarymyzdy Qazaqstangha qaytaru manyzdy degen pikir aityldy. Búl úsynysty qoldaymyn jәne otandastarymyzdy óz zertteulerin Qazaqstanda jalghastyrugha shaqyramyn. Memleket óz tarapynan múnday ghalymdargha úiymdastyrushylyq túrghydan jәne qarjylay naqty kómek kórsetedi.

Shetelde júmys isteytin ghalymdardy búghan deyin de shaqyrghanbyz. Osy mәseleni múqiyat oilastyru kerek. Ghylym ózining auqymy men sipaty jaghynan jahandyq dengeyde bolghandyqtan búl jerde jalang patriotizmge berilu orynsyz. Áytse de Qazaqstan aqyl-oydyng jahandyq bәsinen tys qalmauy kerek.

Óte bilimdi adamdar, súranysqa ie ghalymdar jaqsy jalaqy, zertteuge qolayly jaghday izdep nemese jay ghana jana tәjiriybe ýshin basqa memleketterge jii qonys audarady. Myqty ghalymdardyng kelui elimizding damuyna tyng serpin beredi әri adamy kapitaldyng sapasyn aitarlyqtay jaqsartugha yqpal etedi. Múny әlemdik tәjiriybe anyq kórsetip otyr.

Halyqaralyq tәjiriybeni jan-jaqty zerttep, shetelden bilikti mamandar men ghalymdardy tartu maqsatynda barlyq mýmkindikti qarastyrghan jón. Ol ýshin elimizde tabysty enbek etuge qolayly jaghday jasau kerek. Jalpy, memleket, ghylymy qoghamdastyq jәne biznes arasyndaghy jasampaz seriktestik otandyq ghylymdy órge sýireytin negizgi shart ekenine senimdimin», - dedi Qasym-Jomart Toqaev.

***

«Ghylymdy damytu – elimiz ýshin strategiyalyq manyzy bar basymdyq. Ásirese daryndy, qabiletti jastardyng ghylymmen ainalysuyna jaghday jasau óte manyzdy.

Jasampazdyq, janashyldyq, bilimpazdyq jәne ghylymgha qúshtarlyq – naghyz ozyq elge kerek basty qasiyetter. Men Atyrauda ótken Últtyq qúryltay otyrysynda osy mәselege arnayy toqtaldym. Biz tútas qogham bolyp ghylymdy jan-jaqty nasihattaugha kýsh saluymyz kerek. Ghylymgha qyzyghushylyqty mektepten bastap oyatqan jón. Tútas qogham bolyp ghylym-bilimdi dәripteuimiz kerek. Qajet bolsa, arnayy qújatty dayyndaymyz.

Ghylym jәne joghary bilim ministrine osy mәseleni pysyqtaudy tapsyramyn. Qazir Parlamentte «Ghylym jәne tehnologiyalyq sayasat turaly» zang jobasy talqylanyp jatyr. Búl zang ghylymnyng damuyna zor serpin beredi dep senemin. Jalpy bilim men ghylymgha ozyq halyqaralyq tәjiriybe auaday qajet», - dedi Preziydent.

***

«Sizder әlemning ýzdik ghylymy ortalyqtarynda bolyp, tәjiriybe jinaqtap jýrsizder. Kezinde halqymyzdyng kórnekti túlghalary men qayratkerlerining de aghartushylyqpen ainalysqany tegin emes.

Qazir jas ghalymdardyng zamany tudy. Sizder úsynghan, oilap tapqan jobalardyng iygiligin býkil elimiz kórui kerek. Bir sózben, sizder siyaqty ghalymdar otanymyzdyng ghylymiy-tehnikalyq damu kóshin bastauy kerek. Sebebi, ghylym myqty bolsa, memleket te quatty bolady. Ghylymsyz el qúrdymgha ketedi. Al ghylymy ozyq el kez kelgen daghdarysty ensere alady. Ghylym órkendese, ekonomika da órkendeydi. Yaghny halyqtyng әl-auqaty artady.

Týptep kelgende, ghylym azamattardyng túrmysyn – sapaly, bolashaghyn – jarqyn etuge tiyis. «Ádiletti Qazaqstan – Adal azamat – Ozyq oily últ» bolamyz desek, osy maqsatty jýzege asyruymyz kerek. Memleket pen ghylymy qauymdastyq búl júmysty júmyla atqarady dep senemin», - dedi Memleket basshysy.

Abai.kz