S.Múqanov (jalghasy): «13) «Abay shәkirtteri» atalyp jýrgen konservatorlar men reaksionerlerding shygharmalary sovet baspasózining betinen oryn ala almaytynyn, solardy joqtaushylar týsingen siyaqty da, bar shygharmalaryn bastyrugha bolmaghanymen, biraz shygharmalaryn maylap ótkizuge kóp jyl dayarlyq jasaghan siyaqty. Bolishevikshe turasyn aitu kerek, osy dayarlyq jasaudyng aldynda Áuezov joldas jýredi. Osyghan senuding kesiri Hajym Júmaliyev pen men qol qoyyp, 1950 jyly orta mektepting 9-klasyna arnap shygharghan әdebiyettik oqu kitabyna da tiygen. Kitaptyng alghashqy jartysyn (107-betke deyin) jazghan Júmaliyev joldas, kitaptyng 6, 36, 83-betterinde Aqylbaydy, Maghauiyany, Kókbaydy «Abaydyng shәkirtteri» deydi, «Abay olargha tema bergen edi» deydi. Sonda Áuezov joldastyng mәlimetine sýiengen. Áuezovting mәlimetterin pervoistochnik qyp sýienetinder taghy da tolyp jatyr».

Eger Múhtar Áuezov jighan derekter túp núsqa retinde tanylmasa, onda býkil abaytanudyng tamyry otalady. Sonda S.Múqanov ózining Abay turaly zertteuin kimge, nege sýienip jazghan?

S.Múqanov (jalghasy): «13) «Abay shәkirtteri» atalyp jýrgen konservatorlar men reaksionerlerding shygharmalary sovet baspasózining betinen oryn ala almaytynyn, solardy joqtaushylar týsingen siyaqty da, bar shygharmalaryn bastyrugha bolmaghanymen, biraz shygharmalaryn maylap ótkizuge kóp jyl dayarlyq jasaghan siyaqty. Bolishevikshe turasyn aitu kerek, osy dayarlyq jasaudyng aldynda Áuezov joldas jýredi. Osyghan senuding kesiri Hajym Júmaliyev pen men qol qoyyp, 1950 jyly orta mektepting 9-klasyna arnap shygharghan әdebiyettik oqu kitabyna da tiygen. Kitaptyng alghashqy jartysyn (107-betke deyin) jazghan Júmaliyev joldas, kitaptyng 6, 36, 83-betterinde Aqylbaydy, Maghauiyany, Kókbaydy «Abaydyng shәkirtteri» deydi, «Abay olargha tema bergen edi» deydi. Sonda Áuezov joldastyng mәlimetine sýiengen. Áuezovting mәlimetterin pervoistochnik qyp sýienetinder taghy da tolyp jatyr».

Eger Múhtar Áuezov jighan derekter túp núsqa retinde tanylmasa, onda býkil abaytanudyng tamyry otalady. Sonda S.Múqanov ózining Abay turaly zertteuin kimge, nege sýienip jazghan?

S.Múqanov (jalghasy): «14) Áuezov: «Abaydy Qaramola sezinde sabatady, búl jaulardyng ócegi, sayasy qate»,– dep Jiyrenshindi kinәlaydy, ózi «Abay» piesasynda – Abaydy sahnada saba­tady, «Abay» kinosynda – ekranda sabatady, «Abay» Shygharmalary tolyq jyinaghynyng 1932 jyly, 1940 jyly, 1945 jyly shyqqan kitaptarynda jazghan maqalalarynda sabatady. Resenziyada solardyng bәrin úmytady. «Aqyn agha» romanynyng bipinishi kitabynyng alghashqy bip redaksiyasy Abaydy sabatumen bitetinin, Abaydyng qúnyn әperemiz dep, sol mandaghy rulardyng barlyq «iygi jaqsylary» Semeyde jinalatynyn, búlay jazudyng qatege soghuyn Mústafiyn, Ábishev siyaqty jazushylar dәleldegennen keyin, Múhtar Abaydy sabatqan betterin alyp tastaghanyn, ... Bazaraly bastaghan kedeyler qyryp alghan Tәkejan jylqylarynyng qúnyn joqtap, kedeylerden ýsh ese ghyp tóletip beretinin de, Áuezov Jiyrenshinning kitabyna jazghan resenziyasynda úmytqan bolady».

M.Áuezov kórkem shygharmada paydalanghan búl derekterding shyndyghy keyin arhiv materialdary arqyly rastaldy.

S.Múqanov (jalghasy): «15)»Qazaq әdebiyeti tarihynyn» eki tomynda rushyl-feodaldyq eski ómir dәriptelse, «Abay shәkirtteri» degen mәselening tónireginde eskilik dәriptelse, eskilikti dәripteytin birneshe ghylymy dissertasiyalar maqtalsa, osylardyng basynda joldas Áuezov otyrsa, búlay dәripteuler bir emes, birneshe jylgha sozylsa, Áuezov joldas olay dep oilasyn, oilamasyn, múnyng aty últshyldyq, búrmalaushylyq, al myna atalghan zalaldy shygharmalar halqymyzdyn, әsirese, jastardyng sana-sezimin ulaydy».

Bap-babymen satylay tizbektep, tabalay aiyptap, túqyrta tújyrghan S.Múqanovtyng týpki maqsaty ne? Ádebiyet aidynynda Áuezovsiz, ózi jalghyz qalu ma? Al dissertasiya qorghap otyrghan adam, ózining aitqanynday, Áuezovten kóri ózine «jaqyn tuysy, bauyry» Q.Múhamedhanov emes pe edi? Sonda bauyryn iydeya ýshin qúrban etip otyr ma, joq, Áuezovting jolyna atap otyr ma? – dep býiirden qadalugha bolady.

S.Múqanov (jalghasy): «Búl bylyqtan qalay arshylamyz? Áriyne, bolisheviktik qatan, әdil synnyng jәrdemimen ghana arshylamyz. Onday syn boldy ma? Áriyne, boldy. Songhy bes-alty jyldyng ishinde, Qazaqstan K(b)P Ortalyq komiyteti 1945 jyly «Qazaq SSR tarihynyn» ekinshi ret basyluy turaly, 1947 jyly Qazaq SSR Ghylym akademiyasynyng Til jәne Ádebiyet institutynyng júmystaryndaghy sayasy óreskel qatelikter turaly qauly aldy. Osy qaulylarda bayshyl-últshyldyq iydeologiyalyq kórinisteri bolisheviktik túrghydan qatty synalyp, olardy týzetuding joldary kórsetiledi.

Qazaqstan K(b)P Ortalyq komiytetining tili «Sosialistik Qazaqstan» gazetining 1947 jylghy 14 nauryzdaghy 52-sanynda S. Bәiishev joldas «Professor M. Áuezov ótkendegi qatelikterining shyrmauynda» degen atpen maqala jazyp, Áuezovting 1932 jyly basynan keshken sayasy kateligin baspasóz betinde moynyna salghannan keyin de, ecki qatelikterinen shyrmalyp shygha almay jýrgenin talassyz dokumenttermen dәleldedi. Biz Áuezov joldasty da, ony búl mәselede qoldaushylardy da kateligin bolishevikshe moyyndap, týzetuding sharasyn qarastyrugha shaqyramyz».

Onyng da jolyn ózi kórsetti jәne býkil kenesting bilim men ghylym jýiesine zang retinde bekitilip, qashan kenes ókimeti qúlaghansha kýshin joymaghan Stalinning pikirin kóldeneng tartty.

S.Múqanov (jalghasy): «Týzetuding jalghyz-aq joly bar, ol – barlyq enbekte de marksizm-leninizm ghylymyna sýienu. Kimde-kim osy ghylymgha bepik sýienbese, onyng katelikke úshyrauy dausyz. Búl jóninde Stalin joldastyng tómendegi sózderin esten shygharmauymyz kerek: «Dәriger mamannyn,– deydi Stalin joldas,– onymen qatar, fizika nemese botanika mamany boluynyn, iyә, onyng kepicinshe boluynyng qajeti joq. Bipaq ghylymnyng bip salasy bar, ghylymnyng búl salasyn bilu, ghylymnyng barlyq salalaryndaghy bolishevikterge mindetti boluy tiyic, ol – qogham turaly, qoghamnyng damu zandary turaly, proletariattyq revolusiyanyng zandary turaly, sosialistik qúrylystyng damu zandary turaly, kommunizmning jenui turaly marksistik-lenindik ghylym» (Leninizm mәseleleri, Qazaqtyng memlekettik baspasy, 1940 jyl, 511-bet). Osy ghylymgha sýiensek, biz zertteu júmysynda da, tvorchestvolyq júmysta da qatelikterdi joya otyryp, tek ósu jolynda bolamyz» («Ádebiyet jәne iskusstvo», 1951, № 7).

Búl dәldenip kózdelgen qarauyl bolsa da, oghy bytyra edi. Keyin búl bytyra qayta qúiylyp, qorghasyngha ainaldy. Ózge de sheshender sóilegenimen, olardyng eki jaqqa da demeushilik qana demi bar edi. Sondyqtan da búl sheshenderding sózderin keltirip jatpaymyz. Tikeley jauapqa jýginemiz.

M.Áuezov: «Endi Abay mektebi men onyng shәkirtteri turaly mәselege toqtalayyn. Toqtala otyryp: bayandamashy búl mәseleni kýn tәrtibine dúrys qoya almady, yaghni, bayandamashy Múhamedhanovtyng Til jәne әdebiyet institutynda qorghaghan dissertasiyasy kezindegi janyghu men danghazany qaytalay janghyrtugha tyrysqanyn mәlimdeymin.

Áytpese, alpys jyl ómir sýrgen Abaydyng óz ortasyn qalyptastyrghanyna kýmәndanugha bola ma? Meninshe, búghan kýmәndanugha bolmaydy. Onyng aqyndyq mektebi turaly mәsele dәl qazir tar shenberde ghana kýn tәrtibine qoyylyp otyr, yaghni, onyng ózinen keyingi aqyndar men qazaq әdebiyetine әseri qozghalyp otyrghan joq. Songhy mәsele óte auqymdy jәne búdan keyin de aityla bermek. Al shәkirtterine keletin bolsaq, búl naqty jәne qarapayym ghana mәsele. Dәl qazirgi әngime – onyng ainalasyndaghy jәne ózi jaqyn aralasqan әr dengeydegi shygharmashylyq túlghalar jóninde qozghalyp otyr. Alayda ústazdyng jóni bir basqa, shәkirtting jóni bir basqa. Olar Abaydyng ózi siyaqty talantty da emes, shygharmalary Abaymen salystyrghanda әldeqayda tómen, egerde Abaymen tendesetindey bolsa, onda shәkirt emes, olardyng ózi jana bir mektepting ústazy retinde tanylar edi, biraq olar búl dengeyge kóterilgen joq, sol shәkirt kýiinde qalyp qoydy.

Sizder: olardyng keybireuining qateleskeni ýshin, iydeyalyq, sayasy qayshylyqtary bar tuyndalardy jazghany ýshin shәkirt qatarynan shygharyp tastap, sol arqyly Abaydy qorghaghylarynyz keletin siyaqty. Shyndyghyna keletin bolsaq, múnday qayshylyqtar men kemshilikter, iydeyalyq-sayasy qatelikter Abaydyng óz basynda da bolghanyn nazardan shygharyp alghansyzdar. Biz Abaydy bir jaqty emes, onyng jeke basyndaghy kemshilikterdi kórsete otyryp, jan-jaqty zertteuimiz kerek. Markstik oilau jýiesine deyin ómir sýrgen barlyq aqyndar siyaqty Abay da qoghamdaghy ómirdi ózgertetin basty faktor – adamgershilik bastauy dep bildi, Abaydyng óz dini boldy, taghy basqa da qatelikter jiberdi».

Búl arada M.Áuezov Abaydyn: «óz basyndaghy qatelikter men qayshylyqtardy kórsetu arqyly ózining shәkirtterining de adasugha qúqy bar ekenin emeurin etken. Olardy mýldem aqtap alatynday mýmkindigi joq ekenin týsinip, keler kýnderde oigha – azyq, tilge – tiyek etetin sebep-saldardy mekzep ótken» – deuge tolyq negiz bar. Abaydyng shәkirtterine jeke-jeke minezdeme beruinde de sonday ishki amal jatyr.

M.Áuezov (jalghasy): «Áriyne, onyng shәkirtteri ýlken-ýlken qatelikter jiberdi. Mysaly, Kókbay Kenesaryny maqtap dastan jazdy. Dәl qazir búl onyng basty kinәsi jәne Abaydyng da qateligining týp tamyry retinde qaralyp otyr. Alayda Kókbay Kenesaryny jyrlaumen toqtalyp qalghan joq, búdan ózge de dýniyeler jazdy.

Jazushy-zertteushi joldastar, sizder Kókbaydyng ózge shygharmalaryn bile bermeysizder, basqasyn bylay qoyghanda, Abaydyng ózi oghan 4 óleng arnady jәne ózining tól shәkirti dep eseptedi, qoghamdyq ómirding ózge de qúbylystaryna arnap kóptegen ólender jazdy. Abay kótergen mәselege arnap onyng shәkirti Árip te óleng jazdy. Mysaly, songhy atalghan shәkirt (Árip) Abay qozghaghan taqyrypty jalghastyryp, enbek, әiel taghdyry, orys mәdeniyeti turaly jazdy. Kókbay da, Árip te kontrrevolusiyashyl, últshyl Dulatovty ólenmen synady, búdan keyin jәne eng bastysy Árip V.IY.Lenin turaly birneshe óleng men dastan jazdy. Árip 1924 jyly mausym aiynda qaytys boldy. Sonday-aq Kókbay da ózining songhy ólenin Leninge arnady. Ol 1923 jyldan bastap tósek tartyp auyryp, 1926 jyly dýniyeden ozdy.

«Abaydyng shәkirti Maghauiya – Shәmil turaly dastan jazdy»,– degen sóz qazir sonday ýreyli estiledi. Alayda, qúr atalyp ótkeni bolmasa, naqty eshtene joq, óitkeni ol dastan iz-týssiz joghalyp ketti. Anyghyna kóshsek, 90-jyldardan bastap Shәmil turaly jappay jazylyp keldi, kezinde Lev Tolstoy da qalam tartqan bolatyn».

Osy uәjinde M.Áuezov әr shәkirtti jeke-jeke aqtaugha bolatynday sebepterdi keltiru arqyly S.Múqanov ornatqan «ýrey búltyn» seyiltti.

M.Áuezov (jalghasy): «Sonda, ótken ghasyrdyng 90-jyldary Kókbay Kenesary turaly nemese Maghauiya Shәmil turaly dastan jazdy dep, olardy býtindey syzyp tastaugha bola ma, sonymen qatar Abay mektebin joqqa shygharugha bola ma? Anyghyn aitsaq, qazaq kenes jazushylary men zertteushileri kýni keshege deyin Kenesaryny madaqtaghan, tang qalghan ynghayda enbekter jazyp keldi, sonda olardy da mәngilikke birjola syzyp tastaymyz ba?».

Áriyne, joq. Búl sózdi, әriyne eshkim dauystap aitpady. Biraq ishterinen qaytalaghany anyq. Búl da sheshendik ónerding amalsyz, ýnsiz moyyndatyp oqtayly bir tәsil.

M.Áuezov (jalghasy): «Jogharydaghy aitylghandardy negizge ala otyryp, Abay mektebi mәselesin oilanyp baryp, Kenesarygha aralastyrmay derbes qaraghan jón. Búl mәseleni keninen kenesip, kimdi Abaydyng shәkirtining qataryna qosu kerek, kimdi syzyp tastau kerek – degen mәseleni olardyng shygharmalaryn talday otyryp sheshu kerek. Áriyne, Abaydyng ainalasynda óte jaghymsyz adamdar da bolghanyn eskeruge tiyispiz. Búl mәselelerding barlyghyn Kenesarynyng qozghalysymen aralastyrmay, payymdy týrde jeke zertteu qajet».

IYә, búl keleshektegi Abay tónireginde qozghalatyn betbúrysty talqylardyng basy, Abaygha emes, jeke M.Áuezovke baghyttalghan ýlken sayasy nauqannyng ekinshi soqqysynyng jelqaghary bolatyn. Múnda abaytanushy Áuezov әli de Abaydyng shәkirtten túl emes ekenin, ol shәkirtterining mýldem onbaghan emes ekenin, S.Múqanov ishara etken tastýlekter úshatyn baghytynan janylmaghanyn mekzeu bar, senim bar, sondyqtan da olardy qorghay sóiledi.

M.Áuezovting qorytyndy sózinen keyin mәjilis qorytyndy shygharugha qaray oiysady.

Núryshev: «Abaydyng búl ólenderining múnday dәrejege kóteriluining sebebi, ol túpnúsqadaghy avtordyng iydeyasyn paydalanghan. Abaydyng keybir audarma ólenderi bar, onda Lermontovtyng kózqarasynyng yqpalymen Abay ózining tuyndylarynan da biyik dengeyge kóterilgen.

Áuezov: Múny ýirenu deydi. Ol óte dúrys».

Búdan keyin keriazu S.Núryshev taghy da synarlay tartyp, qolayly jaghdaydy paydalanyp, Abaydyng aqyndyq mektebi turaly ghylymy baghytty mýldem joy turaly úsynysyn tabanday dәleldedi.

S.Núryshev: «Búl – orys әdebiyetining yqpaly neden kórindi degen tura bizge kerekti mәselening bir salasy. Qanysh Imantayúly Ghylym Akademiyasynyng birikken prezidiumynda bizge bergen núsqauynda: osy talqylaudyng qorytyndysy boyynsha Abaytanu turaly barlyq mәselening sheshimining jobasyn 1-shildege deyin Prezidiumgha әkep berinder – degen. Alayda ol sheshimdi 15-shildege deyin sozatyn bolsa, onda búl mәsele kýzge ysyrylyp qalady. Al kim de kim búl mәselening kýzge qalghanyn qalasa, ol adamnyng sheshimdi ayaqsyz qaldyrugha tyrysqany, sondyqtan da ol adam búl mәselening sozyla beruin tabandap talap etetin bolady. Mening oiymsha, Ghylym Akademiyasynyng birikken prezidiumyndaghy jobany basshylyqqa alu kerek. Al abaytanu boyynsha talqynyng qorytyndysy boyynsha әri qaray júmys istey beruge bolady. Qanysh Imantayúly sheshimning jobasyn 1-shildege deyin berudi tapsyrghan. Qanysh Imantayúly: «Sayasy shapkasyn kiygizip berinder»,– degen bolatyn. Sonyng ishinde mektep mәselesi men Múhamedhanovtyng dissertasiyasy jәne taghy da birqatar mәseleler turaly sheshim anyq kórsetilui tiyis – degen».

IYә, qalayda ýkim shygharugha mәjbýrlep otyr. Óitkeni tapsyrma solay. Al ol kimning tapsyrmasy? Áriyne, Q.Sәtbaev: Abay men Múhtardy, Q.Múhamedhanovty «halyq jauy etip shyghar, – dep tapsyrmaghany anyq. Endeshe aldynghy tarauda aitylghanynday, «Pravdanyn», sol arqyly qauipsizdik mekemesining tapsyrmasyn oryndap otyrghan bolyp shyghady.

S.Núryshev (jalghasy): «Dәl qazir osy mәselelerdi jeke-jeke talqylaugha kóshu kerek. Al Abay múrajayyn tekseru ýshin: onda júmys qanday jolgha qoyyldy, ol (Q.Múhamedhanov – T.J.) Abay múrajayynda Abaydyng shygharmashylyghyn qanday dengeyde búrmalap ýlgerdi, ol qansha mólsherde jalghan qújattardy jinap, ony nasihattap ýlgerdi, qanshama súltandar men handardyng portretterin ildi, osynyng barlyghyn bilu ýshin arnayy arnayy adam jiberu kerek, ýlken komissiyanyng qajeti joq. Búl mәseleni osy arada talqylap, bir sheshimge kelemiz. Mәtin mәselesi jóninde de qysqa uaqyt ishinde bir sheshimge kelemiz. Abaydyng mereytoyy mәselesi turaly komissiya 1954 jyly Abaydyng bir tomdyghyn shygharudy úsyndy. Búl mәseleler pәlendey qarsylyq tughyzbaydy, biz bir sheshimge kelemiz».

Biylik tizgini S.Núryshevqa tiygeni bayqalady. Ýkimdi aitushy da, shygharushy da ózi.

S.Núryshev: «Meni qatty alandatatyny – Abaydyng aqyndyq mektebi turaly mәsele. Aqylbaydy Abaydyng aqyn shәkirtterining qatarynda qaldyrugha bolar. Ol prinsipti mәsele emes. Eng basty prinsipti mәsele – sizding (M.Áuezovting – T.J.) tarapynyzdan jýrgizilip kelgen Abaydyng aqyndyq mektebi turaly týsinikti markstik túrghydan ziyandy baghyt dep sheshim qabyldauymyz kerek jәne ony terendete qayta qarastyryp, Abaydyng dәstýrin zertteuge tiyistimiz. Múny Abay mektebi dep atamau kerek, ol dauysqa salu arqyly emes, ghylymy negizde mýldem jabyluy kerek. Biz tek Abaydyng eski mektebi turaly mәseleni sheship alyp, ol mektepti әshkereley otyryp, Áripting taghdyryn sheshuimiz kerek. Olardy..

M.Áuezov: Men de ol mәseleni komissiya sheshsin dep otyrmyn.

S.Núryshev: (Áripti, Kókbaydy) hrestomatiyagha qosu kerek pe? Komissiya: myna shygharmalary hrestomatiyagha qosylsyn, myna shygharmalary qosylmasyn – dep aita ala ma? – Búl aldaghy zertteulerding mindeti. Olardyng kózin joghaltsyn dep kim aitty? Kókbaydyng arhiyvining kózi joyylsyn dep kim aitty? Mәsele, Bizding mektepterde dәris retinde ótilip, Abaydyng shygharmashylyghyn dúrys iygerude ýlken iydeologiyalyq ziyan keltirgen aqyndyq mektepting antimarkstik-iydeologiyalyq baghytyn әshkereleude. Mine, sheshetin mәsele osy. Bedeldi mýshelerden qúrylghan komissiya asa jauapkershilikpen qatang týrde qarap, múnday qúbylys qalay payda boldy degen súraqtyng jauabyn anyqtau ýshin osy mәselelerding barlyghyn sayasy túrghydan jýiege týsirip, teoriyalyq túrghydan keneytile taldanuy tiyis. Búl ziyandy teoriya jiyrma jyl boyy qalay mektepterde oqylyp jýr, búl jalghan teoriyany oilap tapqan kim, ony taratyp jýrgen kim, әli de sol tanymdy ústanyp, nasihattap jýrgen әdebiyettanushy ghalymdar kimder?

Mine, mening oiymsha, komissiya osy mәseleni naqty sheshuge dәl qazirden bastap ainalysuy kerek. S.Múqanovtyn: Abay mektebi shәkirtterining shygharmalaryn orys tiline audartyp, sodan keyin komissiyada talqygha salayyq degenning astaryn Mýsirepov pen Uәliyev joldastar týsine almay-aq otyr. Onyng mәnisi – eski, jalghan iydeyany qaldyrayyq, sol iydeyany jalghastyru ýshin jana bir әdisin tabayyq – degenge әkep tireydi».

Búl arada S.Núryshev Qanysh Sәtbaevqa sýienip: «sheshimge kelemiz» – dep búiryq rayda týiip tastap, jeky sóileu arqyly Áuezovti halyq jauy retinde әshkereleu turaly úsynysty qaulygha kirgizuge tyrysyp otyr. Sheshim keyinge qaldyrylsa, mәselening basqasha bet búryp ketui mýmkin. Abaydyng aqyndyq mektebining avtory kim? Áriyne, Áuezov. Endeshe, sony qaulygha kirgiz, sóitip, sottatyp jibereyik degen emeuirin. Qauipsizdik komiytetining tapsyrmasy da, kýtkeni de, Q.Múhamedhanovty tútqyndap: «Qalayda Áuezovti әshkerelep ber»,– dep (Q.Múhamedhanov) bopsagha salyp jatqan túsy da osy kýnder edi. Áuezov te jandәrmen súraq qoyyp ýlgeredi:

«M.Áuezov: Jana ghana sening ózing zertteudi jalghastyru kerek deding emes pe?

S.Núryshev: Zertteu kerek, biraq ol ýshin Aqylbay, Árip siyaqty qarabayyr aqyndarmen Fadeevting basyn auyrtudyng qajeti joq. Mәsele olarda emes, olardyng shygharmalaryn dúrys baghytta taldauda. Mine, solay júmys isteu kerek.

Gh.Mústafiyn: Agha (halyqtyng – T.J.) әdebiyettanushylarynan ýlgi alayyq. Aleksandr Sergeevich Pushkinning jasy Abaydan ýlken emes pe. Orys әdebiyeti de jas qazaq әdebiyetine qaraghanda әldeqayda kóne, biraq úly Pushkinning enbekteri turaly orys әdebiyettanushylary múnday dau kóterip jatqan joq qoy, Múqanov: Abay mektebi dep emes, Abaydyng ainalasyndaghy aqyndar – degen ataudy alayyq deydi. Egerde orys әdebiyetine sýiene otyryp taghy bir sholyp ótsek, múnday baghyttaghy enbekterdi taba almaymyz. Qyrqynshy jylgha deyin, úly otan soghysyna deyin Pushkinning shygharmashylyghy turaly pikir talastary bolghan. Ol orys topyraghynan nәr aldy ma, әlde Batys Europa әdebiyetining yqpaly boldy ma? Sonyng ishinde Bayronnyng Pushkinge, Lermontovqa әseri tiydi me? – degen... Mysaly, A.S.Pushkindi 1920 jyly jazghan ataqty «Oda» óleni ýshin patshalyq ýkimet qughyngha úshyratty, patshalyq arakcheevtik reaksiya dekabristerdi qughyndady, al olardy Pushkinning shәkirtteri degen joq qoy. Árbir qoghamdyq kózqaras, qoghamdyq qúrylym ózining talanttaryn, ózining ókilderin algha shygharady, alayda olardyng barlyghyn aqynnyng bir mektebine tirkeuge bolmaydy ghoy, búl Abaydyng bedeline núqsan keltirmeydi. Sondyqtan da Abaydyng aqyndyq mektebin jәne onyng Aqylbay, Árip, Kókbay, Maghauiya siyaqty shәkirtterin aita otyryp, búl mәseleni keyinge qaldyrmay, kýn tәrtine qoya otyryp, sheshuimiz kerek.

Qanysh Imantayúly komissiya qúrudy úsynypty. Komissiya qúryp, júmys istep, pikir alysudy qostaymyn. Men Núryshevting úsynysymen kelisemin. Abaydyng úlylyghyn dәripteu ýshin bireuine ekinshisi bóget jasamaydy. Birinshi shildege deyin (Abay múrajayyna – T.J.) layyqty bir adamdy jibereyik, komissiya da júmys istey bersin, Ghylym Akademiyasynyng prezidiumyna úsynys jasau kezinde tiyisti adamdar qatysa alatynday bolsyn.

Q.Jarmaghambetov: Múqanovtyng búryn Abaydyng shәkirtterining qatarynda atalyp kelgen 4 shәkirtting shygharmashylyghyn týbegeylep zertteyik degen úsynysyna kelsek, onda shygharmalarynyng 99,99 payyzy islam dinin nasihattaghan Kókbay turaly mәsele anyq, ony talqylaugha salmaymyz. Kókbaydy Abaydyng mektebining qataryna jansaq qosylghan dep esepteu kerek. Al Áripke kelsek, oghan terendep kóz jetkizgimiz kelse, onda mәskeulik joldastardyng kelgenin kýtpey-aq qoyayyq, komissiyanyng birneshe mýshesine tapsyrayyq, olar Áripting shygharmalary turaly pikirin aitsyn.

Q.Júmaliyev: Men qarap shyghayyn.

Q.Jarmaghambetov: Egerde talas tua qalghan jaghdayda biz ózimiz naqty sheshim qabyldaytyn bolamyz. Ony, mysaly, Mýsirepov joldasqa, Ábishev pen Ysqaqovqa tapsyrugha bolar edi, sóitip, komissiyanyng kelesi otyrysynda naqty úsynystaryn aitsyn.

Mýsirepov: Búl sonsha shúghyl emes qoy.

Q.Jarmaghambetov: Tipti shúghyl bolmaghan kýnning ózinde, búl eki aqynnyng shygharmalaryn (Aqylbay men Maghauiya) sandyqtyng týbinde jasyryp qalugha bolmaydy.

Mýsirepov: Mende eki týrli úsynys bar. Birinshi úsynys – Abaytanu turaly talqy osymen ayaqtaldy dep eseptelsin. Ekinshi, úsynystardy hatqa týsiru ýshin arnayy top qúrylsyn. Áytpese bәri bos sóz bop shyghady.

Múqanov: Men búl mәseleni anyqtaghym keledi. Abaytanudyng talqysy ayaqtaldy deysing be, onda Abay mektebi mәselesi qayda qalady?

Áuezov: Ángime aqyndyq mektep turaly bolyp otyr.

Múqanov: Jekelegen adamdar Árip pen Aqylbaydyng shygharmalarymen tanysyp shyqsyn degenimiz qayda qalady?

Áuezov: Jeke komissiya qúrylsyn.

(Orynnan dauys): Búl mәselemen komissiya emes, komissiyanyng jeke bir mýsheleri ainalyssyn.

Júmaliyev: Abay mektebine qatysty naqty anyqtama beruge eshkim de qarsy shyqpaydy, tek búl mәselege qay baghyttan kelu kerek. Oghan qorghalghan dissertasiyany da qosu kerek. Endi Árip pen Aqylbaydyng shygharmalary turaly: onymen ainalysatyn adamdardy bóleyik, olar eki-ýsh kýnde tanysyp shyghyp, komissiyagha úsynys jasasyn, sodan keyin ol jobanyng dúrys-búrystyghyn komissiya sheshsin.

Múqanov: Árip te, Aqylbay da mening jeke basymnyng jauy emes ekenin bayandamamda aittym. Men olargha ózgelermen birdey qaraymyn, alayda mening bayandamamdaghy dәleldi derekterge eshkim de qarsy shygha alghan joq. Bizde Kenesary turaly talqylau ótti. Basynda ýlken-ýlken sayasy aiyptar taghyldy, sodan keyin jalpaqshesheylik tanyttyq. Ol biyl basymyzgha tiyip otyr. Osynday jalpaqshesheylikti keybireuler osy mәjiliste de kórsetip otyr. Sizderding әr qaysylarynyz tyndaghanda riza bolasyzdar da, alayda osy Abay mektebi mәselesi jiyrma jyldan beri úsynylyp keledi, әr qaysylarynyz sayasy jaqtan sauatty adamdarsyzdar, men búl arada naqty Áuezovti, ne basqalardy mekzep otyrghamyn joq, taghy da aldynghy talqynyng kebin qúshyp jýrmesin. Múnyng sayasy ziyandy, ghylymgha jat ekeni anyq. Múny qalay sylap, sipasa da jaltaryp kete almaysyn, partiyalyq mәsele – bәrinen joghary ekenin eskeru kerek. Osy uaqytqa deyin Kókbay (stenogrammada Ásen dep janylys jazylghan siyaqty – T.J.) siyaqty din ústazyn, islamning múghalimin jәne Kenesarynyng jyrshysyn aityp keldik, búlar – jaghymdy bir jaqsylyghy joq adamdar. Olardyng enbegi, oquy turaly aitylghandardyng barlyghy da jalanash derekter, odan ózge aqtap alarlyq eshtene de joq.

Mening bayandamadaghy ústanymdaryma eshkimde qarsy derek keltire almady, keltire de almaydy. Men taghy da komissiya qúryp, taghy da tekserip shyghugha qarsy emespin, alayda ol komissiya da tura osynday sheshimge keletini anyq, óitkeni shyndyq jenedi, dәlel jenedi, ol adamdardyng reaksioner jәne konservator ekeni anyq. Búl dәleldengen nәrse. Men Áuezovke qarsy emespin, әngime – osy mәselege sayasy jýieli bagha berude. Búl mәselening týbine jetu komissiyagha tapsyrylsyn, alayda taghy da sylap, sipap ketpeyik.

Áuezov: Búl dúrys qoy. Biraq ta sening bayandamang abaytanudaghy istelgen ýlken júmystardy joqqa shyghardy, óte auyr aiyptar taghyldy. Bәrine, oqulyqtargha deyin, basqa eshkim emes, tek Áuezov kinәli bop shyqty.

Núryshev: Bәrin de qosamyz, Múqanovty da qosamyz.

Múqanov: Fedorovty da, Timofeevti de qosu kerek.

Áuezov: Sening bayandamanda: Áuezovting aiyby Bekmahanovtan da soraqy – degen birjaqtylyq basym boldy, osy kenesting ózinde sóilegen adamdar da, Sәtbaevting atalghan sózinde de, búl qatelikterden basqa, býkil el biletin jetistikterdi de eskermedin. Sening qorytyndylarynda búlardyng bir de bireui aitylmady, synarjaq kettin. Sen Áuezovti Bekmahanovtan da arghy alys týkpirge jiberdin.

Mýsirepov: Komissiyanyng onday sheshim shygharatynyn siz qaydan bildiniz?

T.Shoyynbaev: Qazir abaytanu mәselesi jónindegi sheshim shygharatyn komissiya qúramyn shesheyik.

Júmaliyev: Komissiya qúramyna Ghabdullindi, Núryshevti, Pokrovskiydi úsynamyn, jauapty, mәselege tereng jәne prinsipti týrde qaraytyn adamdar.

T.Shoyynbaev: Ghylymy keneste Abay mektebi men Múhamedhanovtyng dissertasiyasyn birge qaraudy úsynamyn.

Ghabdulliyn: Múhamedhanovtyng dissertasiyasyn qospaymyz, ol ghylymy keneste jeke talqylanady.

Júmaliyev: Múhamedhanovtyng opponenty bolghandyqtan ghana Áuezov pen Silichenkony komissiyagha qospau ynghaysyz.

Jarmaghambetov: Men de solay oilaymyn. Abay mektebi men Abaydyng ghylymy ómirbayany turaly komissiyanyng qúramyna Ghabdullin (tóragha), Silichenko, Múqanov, Áuezov jәne Mýsirepov kirsin.

T.Shoyynbaev: Búl jóninde arnayy ghylymy kenes qúrayyq, birlesken ghylymy keneske úsynys jasasyn.

Silichenko: 2-3 kýn búryn Akademiyadaghy talqylauda ashyq pikirler aityldy, al qazir onyng qanday sheshim qabyldaghanyn eshkimde tura aita almaydy. Meninshe komissiya sheshedi.

Jarmaghambetov: Komissiyanyng ishinen komissiya qúrylmaydy. Ár mәsele jóninde jeke top qúryp, naqty úsynystar jasaudy soghan tapsyramyz.

Ghabdulliyn: Abaydyng aqyndyq mektebi men shәkirtteri turaly komissiya mýsheleri mynalar...

Múqanov: Men ol kezde bolmaymyn, mening orynyma Núryshevti qosyndar.

Ghabdulliyn: Núryshev engizildi».

Búl mәjilisting qorytyndysy S.Núryshev pen M.Ghabdullinning 1953 jylghy ataqty bayandamasymen ayaqtaldy. Pikir qaytalaulary bolmas ýshin biz ony keyinge qaldyrdyq.

Osy aitystardy tyndap otyrghan aspirant M.Dýisenov tura sol mәjilisten keyin ózining «Kýndeligine»:

«11.06.1951 j. Mening kózim anyq jetken bir jay: kóbisi Abaydy qolshoqpar etip, ózining dúshpandaryn múqatu ýshin paydalanbaq. Abaydy sondaydyng qúrbany etpek. Biraq Abay olardyng bәrinen joghary túrghandyqtan da, qara taqtagha jazyp, qaralaghysy kelgenderge kónbeydi, tazaryp shygha beredi. Búl jolghy aitystan da sony kórdik. Múhtar Áuezovti múqatu ýshin Núryshevter qansha әreket jasady, ony qoldaushylar da az bolghan joq. Biraq Abaydyng jyryn jyrlaushylar kóp eken»,–dep jazypty.

Shyndyq ta osy shyghar, sirә. Degenmen de tikeley Áuezovke qatysty jaghdaymen taghdyry tauqymetke týsken Q.Múhamedhanovtyng kandidattyq dissertasiyasynyng qorghauy kezindegi myna arhiv qújattaryn nazargha úsynamyz.

Sәbit Múqanov: «1951 jyly 6-kókek kýni Almatyda qorghalghan «Abaydyng әdebiyet mektebi» degen Qayym Múqamedhanovtyng dissertasiyasyna Áuezov maqtap pikir aitady, sonyng ishinde Túraghúl da maqtalyp jýr… Áuezov joldastyng Shәkәrim bandit bop ólgennen keyin de oghan meyirimdi kózben qarauy, eng jenil tilmen aitqanda úyat… Osynday jolda ólgen adamdy da 1951 jylgha deyin Áuezov joldastyn, ony quattap Jiyrenshin men Múhamedhanov joldastyng dәripteuine qayran qaldym».

Áriyne, Áuezovting ainalasyndaghy «әdebiyetshilerdi, últshyldardy» tazartyp alghan son, kezek әueli Áuezovke, sodan keyin tura Múqanovtyng ózine keletinin jazushynyng ózi de kesh týsindi. Ózindik oilau jýiesi bar ziyalylardyng týrmege qamaluy olardy búrynghydan beter «arqalandyrdy». Ghylymda izi de, enbegi de, aty da qalmaghan S.Núryshev siyaqty qara sýiel jandar Áuezovting sonyna shyraq alyp týsip, barlyq jalany ýiip-tógip:

«…Jogharyda keltirilgen dәlelder M.Áuezovting әdebiyettanushy retindegi úsqynyn tolyq әshkerelep beredi, búl onyng 30 jyl boyy әdebiyettanu salasyndaghy әreketining sayasy qatelikter men búrmalaushylyqtan qúralatyndyghyn kórsetedi… Ózining qastandyq iydeyalyq pozisiyasyn nyghayta týsu ýshin M.Áuezov qazaq әdebiyettanu ghylymyna ózining ghylymgha qarsy «konsepsiyasyn» siniruge tyrysty. Osy maqsatqa jetu ýshin ol «Abaydyng әdeby mektebi» turaly Q.Múhamedhanovtyng dissertasiyasyn sonday úqyptylyqpen dayyndady, múnda Áuezovting ótkendegi qatelikteri men qasaqana búrmalaushylyq kózqarastary tújyrymdy týrde týiindelip berilgen. Dissertasiya ashyq jәne býrkemelenip berilgen antimarksistik materiyaldargha syqap túrghan bop shyqty. Alayda búl joly Áuezovting joly bolmady. Múhamedhanovqa ghylymy dәreje berui turaly sheshim qabyldaghan ghylymy kenesting úigharymy boyynsha onyng iyesi halyq jauy retinde әshkerelendi. Osy dissertasiyanyng tarihy tónireginde ústanghan Áuezovting pozisiyasy onyng bet-beynesin ashyp berdi. Ol múnday ziyandy júmystyng iydeyalyq shabyttandyrushysy men jetekshisi ghana bolyp sóilegen joq, onyng naghyz qorghaushysy da boldy. M.Áuezov dissertanttyng әri jetekshisi, әri opponenti mindetin birdey atqardy. Ol ony (Q.Múhamedhanovty – T.J.) Ádebiyet jәne óner institutynyng sektorynda da, instituttyng ghylymy Kenesinde de jәne Qaz SSR Ghylym Akademiyasynyng qoghamdyq ghylymdar bólimshesining birikken ghylymy Kenesinde dissertasiya qorghaghan kezinde de jaqtap sóiledi. Mine, búl M.Áuezovting dәl osy jaulyq pighyldaghy dissertasiyany dayyndaghanynda jәne ony sýirep alyp shyqqandyghynda onyng jeke basynyng asa mýddeli bolghandyghyn aitpay-aq bayqatady. M.Áuezov tek qana asa auyr qatelikteri men býldirushiligi ýshin ghana aiypty emes, sonymen qatar, dәl osy pighylynyng nasihatshysy bolghandyghy ýshin de aiypty. Óitkeni ol ózining ainalysyna ylghy da iydeyalyq túrghydan túraqsyz, sayasy kózqarasy soqyr adamdardy toptastyryp keldi jәne qazir de toptastyryp jýr»,– dep órshelene órekpidi.

Al Qajym Júmaliyev dissertasiyanyng qorghalu kezinde:

«Abaydyng aqyndyq mektebi degen joq. Ol Áuezovting aitqany. Q.Múhamedhanovtyng jazghany sandyraq. Arandatushy halyq jauy retinde әshkerelensin – (biz stenogrammany júmsartyp keltirip otyrmyz)»,– dep eki ret qatarynan ýkim shyghardy.

Q.Júmaliyev pen S.Núryshevting pikirlerinen Qayymnyng seskenbeuin ótingen professor Usanovich:

«Jas ghalym, búl sizding ómirinizdegi eng jauapty da, baqytty sәt. Kýnderding kýninde ondaghan ghylym kandidatyn dayyndaghan qartang tartqan ghalymnyng búl sózin esinizge alyp jýrgeysiz, men sizding dissertasiyanyzben tanysyp shyghyp, mynaday jón silteymin: zertteuiniz óte qúndy, ghylymgha qosylghan ýlken ýles bolyp tabylady. Tek jasymanyz, qaytpanyz»,– dep qorghau ýstinde batasyn berdi.

Qazaq SSR Ghylym Akademiyasy men Qazaqstan Jazushylar Odaghynyng Prezidiumy arnayy qauly qabyldap:

“1951 jyl kókekte Qazaq SSR Ghylym akademiyasynyng gumanitarlyq birikken ghylymy kenesi Q.Múhamedhanovtyng “Abaydyng әdeby mektebi turaly” degen sayasy ziyandy dissertasiyasyn qabyldap, ony qorghaudy jýzege asyrdy. Búl dissertasiyada Sovet ókimeti dәuirine deyin ómir sýrip, onyng bas jaularyna ainalghan burjuaziyashyl-últshyldar da Abaydyng “shәkirtteri” dep madaqtalady”,– dep baghalanyp, Qayymnyng ghylym kandidaty ataghy alynyp tastaldy.

1951 jyly 11-jeltoqsanda Jazushylar Odaghynyng mýsheliginen shygharylyp, isi tergeuge berildi.

(Jalghasy bar)

Abai.kz