س.مۇقانوۆ (جالعاسى): «13) «اباي شاكىرتتەرى» اتالىپ جۇرگەن كونسەرۆاتورلار مەن رەاكتسيونەرلەردىڭ شىعارمالارى سوۆەت ءباسپاسوزىنىڭ بەتىنەن ورىن الا المايتىنىن، سولاردى جوقتاۋشىلار تۇسىنگەن سياقتى دا، بار شىعارمالارىن باستىرۋعا بولماعانىمەن، ءبىراز شىعارمالارىن مايلاپ وتكىزۋگە كوپ جىل دايارلىق جاساعان سياقتى. بولشەۆيكشە تۋراسىن ايتۋ كەرەك، وسى دايارلىق جاساۋدىڭ الدىندا اۋەزوۆ جولداس جۇرەدى. وسىعان سەنۋدىڭ كەسىرى حاجىم جۇماليەۆ پەن مەن قول قويىپ، 1950 جىلى ورتا مەكتەپتىڭ 9-كلاسىنا ارناپ شىعارعان ادەبيەتتىك وقۋ كىتابىنا دا تيگەن. كىتاپتىڭ العاشقى جارتىسىن (107-بەتكە دەيىن) جازعان جۇماليەۆ جولداس، كىتاپتىڭ 6, 36, 83-بەتتەرىندە اقىلبايدى، ماعاۋيانى، كوكبايدى «ابايدىڭ شاكىرتتەرى» دەيدى، «اباي ولارعا تەما بەرگەن ەدى» دەيدى. سوندا اۋەزوۆ جولداستىڭ مالىمەتىنە سۇيەنگەن. اۋەزوۆتىڭ مالىمەتتەرىن پەرۆويستوچنيك قىپ سۇيەنەتىندەر تاعى دا تولىپ جاتىر».

ەگەر مۇحتار اۋەزوۆ جيعان دەرەكتەر تۇپ نۇسقا رەتىندە تانىلماسا، وندا بۇكىل ابايتانۋدىڭ تامىرى وتالادى. سوندا س.مۇقانوۆ ءوزىنىڭ اباي تۋرالى زەرتتەۋىن كىمگە، نەگە سۇيەنىپ جازعان؟

س.مۇقانوۆ (جالعاسى): «13) «اباي شاكىرتتەرى» اتالىپ جۇرگەن كونسەرۆاتورلار مەن رەاكتسيونەرلەردىڭ شىعارمالارى سوۆەت ءباسپاسوزىنىڭ بەتىنەن ورىن الا المايتىنىن، سولاردى جوقتاۋشىلار تۇسىنگەن سياقتى دا، بار شىعارمالارىن باستىرۋعا بولماعانىمەن، ءبىراز شىعارمالارىن مايلاپ وتكىزۋگە كوپ جىل دايارلىق جاساعان سياقتى. بولشەۆيكشە تۋراسىن ايتۋ كەرەك، وسى دايارلىق جاساۋدىڭ الدىندا اۋەزوۆ جولداس جۇرەدى. وسىعان سەنۋدىڭ كەسىرى حاجىم جۇماليەۆ پەن مەن قول قويىپ، 1950 جىلى ورتا مەكتەپتىڭ 9-كلاسىنا ارناپ شىعارعان ادەبيەتتىك وقۋ كىتابىنا دا تيگەن. كىتاپتىڭ العاشقى جارتىسىن (107-بەتكە دەيىن) جازعان جۇماليەۆ جولداس، كىتاپتىڭ 6, 36, 83-بەتتەرىندە اقىلبايدى، ماعاۋيانى، كوكبايدى «ابايدىڭ شاكىرتتەرى» دەيدى، «اباي ولارعا تەما بەرگەن ەدى» دەيدى. سوندا اۋەزوۆ جولداستىڭ مالىمەتىنە سۇيەنگەن. اۋەزوۆتىڭ مالىمەتتەرىن پەرۆويستوچنيك قىپ سۇيەنەتىندەر تاعى دا تولىپ جاتىر».

ەگەر مۇحتار اۋەزوۆ جيعان دەرەكتەر تۇپ نۇسقا رەتىندە تانىلماسا، وندا بۇكىل ابايتانۋدىڭ تامىرى وتالادى. سوندا س.مۇقانوۆ ءوزىنىڭ اباي تۋرالى زەرتتەۋىن كىمگە، نەگە سۇيەنىپ جازعان؟

س.مۇقانوۆ (جالعاسى): «14) اۋەزوۆ: «ابايدى قارامولا سەزىندە ساباتادى، بۇل جاۋلاردىڭ وceگi, ساياسي قاتە»،– دەپ جيرەنشيندى كىنالايدى، ءوزi «اباي» پەساسىندا – ابايدى ساحنادا سابا­تادى، «اباي» كينوسىندا – ەكراندا ساباتادى، «اباي» شىعارمالارى تولىق جىيناعىنىڭ 1932 جىلى، 1940 جىلى، 1945 جىلى شىققان كىتاپتارىندا جازعان ماقالالارىندا ساباتادى. رەتسەنزيادا سولاردىڭ ءبارىن ۇمىتادى. «اقىن اعا» رومانىنىڭ بipiنiشi كىتابىنىڭ العاشقى بip رەداكتسياسى ابايدى ساباتۋمەن بىتەتىنىن، ابايدىڭ قۇنىن اپەرەمىز دەپ، سول ماڭداعى رۋلاردىڭ بارلىق «يگى جاقسىلارى» سەمەيدە جينالاتىنىن، بۇلاي جازۋدىڭ قاتەگە سوعۋىن مۇستافين، ابىشەۆ سياقتى جازۋشىلار دالەلدەگەننەن كەيىن، مۇحتار ابايدى ساباتقان بەتتەرىن الىپ تاستاعانىن، ... بازارالى باستاعان كەدەيلەر قىرىپ العان تاكەجان جىلقىلارىنىڭ قۇنىن جوقتاپ، كەدەيلەردەن ءۇش ەسە عىپ تولەتىپ بەرەتىنىن دە، اۋەزوۆ جيرەنشيننىڭ كىتابىنا جازعان رەتسەنزياسىندا ۇمىتقان بولادى».

م.اۋەزوۆ كوركەم شىعارمادا پايدالانعان بۇل دەرەكتەردىڭ شىندىعى كەيىن ارحيۆ ماتەريالدارى ارقىلى راستالدى.

س.مۇقانوۆ (جالعاسى): «15)»قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» ەكى تومىندا رۋشىل-فەودالدىق ەسكى ءومىر دارىپتەلسە، «اباي شاكىرتتەرى» دەگەن ماسەلەنىڭ توڭىرەگىندە ەسكىلىك دارىپتەلسە، ەسكىلىكتى دارىپتەيتىن بىرنەشە عىلىمي ديسسەرتاتسيالار ماقتالسا، وسىلاردىڭ باسىندا جولداس اۋەزوۆ وتىرسا، بۇلاي دارىپتەۋلەر ءبىر ەمەس، بىرنەشە جىلعا سوزىلسا، اۋەزوۆ جولداس ولاي دەپ ويلاسىن، ويلاماسىن، مۇنىڭ اتى ۇلتشىلدىق، بۇرمالاۋشىلىق، ال مىنا اتالعان زالالدى شىعارمالار حالقىمىزدىڭ، اسىرەسە، جاستاردىڭ سانا-سەزىمىن ۋلايدى».

باپ-بابىمەن ساتىلاي تىزبەكتەپ، تابالاي ايىپتاپ، تۇقىرتا تۇجىرعان س.مۇقانوۆتىڭ تۇپكى ماقساتى نە؟ ادەبيەت ايدىنىندا اۋەزوۆسىز، ءوزى جالعىز قالۋ ما؟ ال ديسسەرتاتسيا قورعاپ وتىرعان ادام، ءوزىنىڭ ايتقانىنداي، اۋەزوۆتەن كورى وزىنە «جاقىن تۋىسى، باۋىرى» ق.مۇحامەدحانوۆ ەمەس پە ەدى؟ سوندا باۋىرىن يدەيا ءۇشىن قۇربان ەتىپ وتىر ما، جوق، اۋەزوۆتىڭ جولىنا اتاپ وتىر ما؟ – دەپ بۇيىردەن قادالۋعا بولادى.

س.مۇقانوۆ (جالعاسى): «بۇل بىلىقتان قالاي ارشىلامىز؟ ارينە، بولشەۆيكتىك قاتاڭ، ءادىل سىننىڭ جاردەمىمەن عانا ارشىلامىز. ونداي سىن بولدى ما؟ ارينە، بولدى. سوڭعى بەس-التى جىلدىڭ ىشىندە، قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى 1945 جىلى «قازاق سسر تاريحىنىڭ» ەكىنشى رەت باسىلۋى تۋرالى، 1947 جىلى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ جۇمىستارىنداعى ساياسي ورەسكەل قاتەلىكتەر تۋرالى قاۋلى الدى. وسى قاۋلىلاردا بايشىل-ۇلتشىلدىق يدەولوگيالىق كورىنىستەرى بولشەۆيكتىك تۇرعىدان قاتتى سىنالىپ، ولاردى تۇزەتۋدىڭ جولدارى كورسەتىلەدى.

قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءتىلى «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ 1947 جىلعى 14 ناۋرىزداعى 52-سانىندا س. بايىشەۆ جولداس «پروفەسسور م. اۋەزوۆ وتكەندەگى قاتەلىكتەرىنىڭ شىرماۋىندا» دەگەن اتپەن ماقالا جازىپ، اۋەزوۆتىڭ 1932 جىلى باسىنان كەشكەن ساياسي كاتەلىگىن ءباسپاسوز بەتىندە موينىنا سالعاننان كەيىن دە، ecكi قاتەلىكتەرىنەن شىرمالىپ شىعا الماي جۇرگەنىن تالاسسىز دوكۋمەنتتەرمەن دالەلدەدى. ءبىز اۋەزوۆ جولداستى دا، ونى بۇل ماسەلەدە قولداۋشىلاردى دا كاتەلىگىن بولشەۆيكشە مويىنداپ، تۇزەتۋدىڭ شاراسىن قاراستىرۋعا شاقىرامىز».

ونىڭ دا جولىن ءوزى كورسەتتى جانە بۇكىل كەڭەستىڭ ءبىلىم مەن عىلىم جۇيەسىنە زاڭ رەتىندە بەكىتىلىپ، قاشان كەڭەس وكىمەتى قۇلاعانشا كۇشىن جويماعان ءستاليننىڭ پىكىرىن كولدەنەڭ تارتتى.

س.مۇقانوۆ (جالعاسى): «تۇزەتۋدىڭ جالعىز-اق جولى بار، ول – بارلىق ەڭبەكتە دە ماركسيزم-لەنينيزم عىلىمىنا سۇيەنۋ. كىمدە-كىم وسى عىلىمعا بepiك سۇيەنبەسە، ونىڭ كاتەلىككە ۇشىراۋى داۋسىز. بۇل جونىندە ستالين جولداستىڭ تومەندەگى سوزدەرىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك: «دارىگەر ماماننىڭ،– دەيدى ستالين جولداس،– ونىمەن قاتار، فيزيكا نەمەسە بوتانيكا مامانى بولۋىنىڭ، ءيا، ونىڭ كepiciنشe بولۋىنىڭ قاجەتى جوق. بىpaق عىلىمنىڭ بip سالاسى بار، عىلىمنىڭ بۇل سالاسىن ءبىلۋ، عىلىمنىڭ بارلىق سالالارىنداعى بولشەۆيكتەرگە مىندەتتى بولۋى تيic, ول – قوعام تۋرالى، قوعامنىڭ دامۋ زاڭدارى تۋرالى، پرولەتارياتتىق رەۆوليۋتسيانىڭ زاڭدارى تۋرالى، سوتسياليستىك قۇرىلىستىڭ دامۋ زاڭدارى تۋرالى، كوممۋنيزمنىڭ جەڭۋى تۋرالى ماركسيستىك-لەنيندىك عىلىم» (لەنينيزم ماسەلەلەرى، قازاقتىڭ مەملەكەتتىك باسپاسى، 1940 جىل، 511-بەت). وسى عىلىمعا سۇيەنسەك، ءبىز زەرتتەۋ جۇمىسىندا دا، تۆورچەستۆولىق جۇمىستا دا قاتەلىكتەردى جويا وتىرىپ، تەك ءوسۋ جولىندا بولامىز» («ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو»، 1951, № 7).

بۇل دالدەنىپ كوزدەلگەن قاراۋىل بولسا دا، وعى بىتىرا ەدى. كەيىن بۇل بىتىرا قايتا قۇيىلىپ، قورعاسىنعا اينالدى. وزگە دە شەشەندەر سويلەگەنىمەن، ولاردىڭ ەكى جاققا دا دەمەۋشىلىك قانا دەمى بار ەدى. سوندىقتان دا بۇل شەشەندەردىڭ سوزدەرىن كەلتىرىپ جاتپايمىز. تىكەلەي جاۋاپقا جۇگىنەمىز.

م.اۋەزوۆ: «ەندى اباي مەكتەبى مەن ونىڭ شاكىرتتەرى تۋرالى ماسەلەگە توقتالايىن. توقتالا وتىرىپ: بايانداماشى بۇل ماسەلەنى كۇن تارتىبىنە دۇرىس قويا المادى، ياعني، بايانداماشى مۇحامەدحانوۆتىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىندا قورعاعان ديسسەرتاتسياسى كەزىندەگى جانىعۋ مەن داڭعازانى قايتالاي جاڭعىرتۋعا تىرىسقانىن مالىمدەيمىن.

ايتپەسە، الپىس جىل ءومىر سۇرگەن ابايدىڭ ءوز ورتاسىن قالىپتاستىرعانىنا كۇماندانۋعا بولا ما؟ مەنىڭشە، بۇعان كۇماندانۋعا بولمايدى. ونىڭ اقىندىق مەكتەبى تۋرالى ماسەلە ءدال قازىر تار شەڭبەردە عانا كۇن تارتىبىنە قويىلىپ وتىر، ياعني، ونىڭ وزىنەن كەيىنگى اقىندار مەن قازاق ادەبيەتىنە اسەرى قوزعالىپ وتىرعان جوق. سوڭعى ماسەلە وتە اۋقىمدى جانە بۇدان كەيىن دە ايتىلا بەرمەك. ال شاكىرتتەرىنە كەلەتىن بولساق، بۇل ناقتى جانە قاراپايىم عانا ماسەلە. ءدال قازىرگى اڭگىمە – ونىڭ اينالاسىنداعى جانە ءوزى جاقىن ارالاسقان ءار دەڭگەيدەگى شىعارماشىلىق تۇلعالار جونىندە قوزعالىپ وتىر. الايدا ۇستازدىڭ ءجونى ءبىر باسقا، شاكىرتتىڭ ءجونى ءبىر باسقا. ولار ابايدىڭ ءوزى سياقتى تالانتتى دا ەمەس، شىعارمالارى ابايمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا تومەن، ەگەردە ابايمەن تەڭدەسەتىندەي بولسا، وندا شاكىرت ەمەس، ولاردىڭ ءوزى جاڭا ءبىر مەكتەپتىڭ ۇستازى رەتىندە تانىلار ەدى، بىراق ولار بۇل دەڭگەيگە كوتەرىلگەن جوق، سول شاكىرت كۇيىندە قالىپ قويدى.

سىزدەر: ولاردىڭ كەيبىرەۋىنىڭ قاتەلەسكەنى ءۇشىن، يدەيالىق، ساياسي قايشىلىقتارى بار تۋىندالاردى جازعانى ءۇشىن شاكىرت قاتارىنان شىعارىپ تاستاپ، سول ارقىلى ابايدى قورعاعىلارىڭىز كەلەتىن سياقتى. شىندىعىنا كەلەتىن بولساق، مۇنداي قايشىلىقتار مەن كەمشىلىكتەر، يدەيالىق-ساياسي قاتەلىكتەر ابايدىڭ ءوز باسىندا دا بولعانىن نازاردان شىعارىپ العانسىزدار. ءبىز ابايدى ءبىر جاقتى ەمەس، ونىڭ جەكە باسىنداعى كەمشىلىكتەردى كورسەتە وتىرىپ، جان-جاقتى زەرتتەۋىمىز كەرەك. ماركستىك ويلاۋ جۇيەسىنە دەيىن ءومىر سۇرگەن بارلىق اقىندار سياقتى اباي دا قوعامداعى ءومىردى وزگەرتەتىن باستى فاكتور – ادامگەرشىلىك باستاۋى دەپ ءبىلدى، ابايدىڭ ءوز ءدىنى بولدى، تاعى باسقا دا قاتەلىكتەر جىبەردى».

بۇل ارادا م.اۋەزوۆ ابايدىڭ: ء«وز باسىنداعى قاتەلىكتەر مەن قايشىلىقتاردى كورسەتۋ ارقىلى ءوزىنىڭ شاكىرتتەرىنىڭ دە اداسۋعا قۇقى بار ەكەنىن ەمەۋرىن ەتكەن. ولاردى مۇلدەم اقتاپ الاتىنداي مۇمكىندىگى جوق ەكەنىن ءتۇسىنىپ، كەلەر كۇندەردە ويعا – ازىق، تىلگە – تيەك ەتەتىن سەبەپ-سالداردى مەكزەپ وتكەن» – دەۋگە تولىق نەگىز بار. ابايدىڭ شاكىرتتەرىنە جەكە-جەكە مىنەزدەمە بەرۋىندە دە سونداي ىشكى امال جاتىر.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «ارينە، ونىڭ شاكىرتتەرى ۇلكەن-ۇلكەن قاتەلىكتەر جىبەردى. مىسالى، كوكباي كەنەسارىنى ماقتاپ داستان جازدى. ءدال قازىر بۇل ونىڭ باستى كىناسى جانە ابايدىڭ دا قاتەلىگىنىڭ ءتۇپ تامىرى رەتىندە قارالىپ وتىر. الايدا كوكباي كەنەسارىنى جىرلاۋمەن توقتالىپ قالعان جوق، بۇدان وزگە دە دۇنيەلەر جازدى.

جازۋشى-زەرتتەۋشى جولداستار، سىزدەر كوكبايدىڭ وزگە شىعارمالارىن بىلە بەرمەيسىزدەر، باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ابايدىڭ ءوزى وعان 4 ولەڭ ارنادى جانە ءوزىنىڭ ءتول شاكىرتى دەپ ەسەپتەدى، قوعامدىق ءومىردىڭ وزگە دە قۇبىلىستارىنا ارناپ كوپتەگەن ولەڭدەر جازدى. اباي كوتەرگەن ماسەلەگە ارناپ ونىڭ شاكىرتى ءارىپ تە ولەڭ جازدى. مىسالى، سوڭعى اتالعان شاكىرت ء(ارىپ) اباي قوزعاعان تاقىرىپتى جالعاستىرىپ، ەڭبەك، ايەل تاعدىرى، ورىس مادەنيەتى تۋرالى جازدى. كوكباي دا، ءارىپ تە كونتررەۆوليۋتسياشىل، ۇلتشىل دۋلاتوۆتى ولەڭمەن سىنادى، بۇدان كەيىن جانە ەڭ باستىسى ءارىپ ۆ.ي.لەنين تۋرالى بىرنەشە ولەڭ مەن داستان جازدى. ءارىپ 1924 جىلى ماۋسىم ايىندا قايتىس بولدى. سونداي-اق كوكباي دا ءوزىنىڭ سوڭعى ولەڭىن لەنينگە ارنادى. ول 1923 جىلدان باستاپ توسەك تارتىپ اۋىرىپ، 1926 جىلى دۇنيەدەن وزدى.

«ابايدىڭ شاكىرتى ماعاۋيا – ءشامىل تۋرالى داستان جازدى»،– دەگەن ءسوز قازىر سونداي ۇرەيلى ەستىلەدى. الايدا، قۇر اتالىپ وتكەنى بولماسا، ناقتى ەشتەڭە جوق، ويتكەنى ول داستان ءىز-ءتۇسسىز جوعالىپ كەتتى. انىعىنا كوشسەك، 90-جىلداردان باستاپ ءشامىل تۋرالى جاپپاي جازىلىپ كەلدى، كەزىندە لەۆ تولستوي دا قالام تارتقان بولاتىن».

وسى ۋاجىندە م.اۋەزوۆ ءار شاكىرتتى جەكە-جەكە اقتاۋعا بولاتىنداي سەبەپتەردى كەلتىرۋ ارقىلى س.مۇقانوۆ ورناتقان «ۇرەي بۇلتىن» سەيىلتتى.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «سوندا، وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى كوكباي كەنەسارى تۋرالى نەمەسە ماعاۋيا ءشامىل تۋرالى داستان جازدى دەپ، ولاردى بۇتىندەي سىزىپ تاستاۋعا بولا ما، سونىمەن قاتار اباي مەكتەبىن جوققا شىعارۋعا بولا ما؟ انىعىن ايتساق، قازاق كەڭەس جازۋشىلارى مەن زەرتتەۋشىلەرى كۇنى كەشەگە دەيىن كەنەسارىنى ماداقتاعان، تاڭ قالعان ىڭعايدا ەڭبەكتەر جازىپ كەلدى، سوندا ولاردى دا ماڭگىلىككە ءبىرجولا سىزىپ تاستايمىز با؟».

ارينە، جوق. بۇل ءسوزدى، ارينە ەشكىم داۋىستاپ ايتپادى. بىراق ىشتەرىنەن قايتالاعانى انىق. بۇل دا شەشەندىك ونەردىڭ امالسىز، ءۇنسىز مويىنداتىپ وقتايلى ءبىر ءتاسىل.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «جوعارىداعى ايتىلعانداردى نەگىزگە الا وتىرىپ، اباي مەكتەبى ماسەلەسىن ويلانىپ بارىپ، كەنەسارىعا ارالاستىرماي دەربەس قاراعان ءجون. بۇل ماسەلەنى كەڭىنەن كەڭەسىپ، كىمدى ابايدىڭ شاكىرتىنىڭ قاتارىنا قوسۋ كەرەك، كىمدى سىزىپ تاستاۋ كەرەك – دەگەن ماسەلەنى ولاردىڭ شىعارمالارىن تالداي وتىرىپ شەشۋ كەرەك. ارينە، ابايدىڭ اينالاسىندا وتە جاعىمسىز ادامدار دا بولعانىن ەسكەرۋگە ءتيىسپىز. بۇل ماسەلەلەردىڭ بارلىعىن كەنەسارىنىڭ قوزعالىسىمەن ارالاستىرماي، پايىمدى تۇردە جەكە زەرتتەۋ قاجەت».

ءيا، بۇل كەلەشەكتەگى اباي توڭىرەگىندە قوزعالاتىن بەتبۇرىستى تالقىلاردىڭ باسى، ابايعا ەمەس، جەكە م.اۋەزوۆكە باعىتتالعان ۇلكەن ساياسي ناۋقاننىڭ ەكىنشى سوققىسىنىڭ جەلقاعارى بولاتىن. مۇندا ابايتانۋشى اۋەزوۆ ءالى دە ابايدىڭ شاكىرتتەن تۇل ەمەس ەكەنىن، ول شاكىرتتەرىنىڭ مۇلدەم وڭباعان ەمەس ەكەنىن، س.مۇقانوۆ يشارا ەتكەن تاستۇلەكتەر ۇشاتىن باعىتىنان جاڭىلماعانىن مەكزەۋ بار، سەنىم بار، سوندىقتان دا ولاردى قورعاي سويلەدى.

م.اۋەزوۆتىڭ قورىتىندى سوزىنەن كەيىن ءماجىلىس قورىتىندى شىعارۋعا قاراي ويىسادى.

نۇرىشەۆ: «ابايدىڭ بۇل ولەڭدەرىنىڭ مۇنداي دارەجەگە كوتەرىلۋىنىڭ سەبەبى، ول تۇپنۇسقاداعى اۆتوردىڭ يدەياسىن پايدالانعان. ابايدىڭ كەيبىر اۋدارما ولەڭدەرى بار، وندا لەرمونتوۆتىڭ كوزقاراسىنىڭ ىقپالىمەن اباي ءوزىنىڭ تۋىندىلارىنان دا بيىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن.

اۋەزوۆ: مۇنى ۇيرەنۋ دەيدى. ول وتە دۇرىس».

بۇدان كەيىن كەرىازۋ س.نۇرىشەۆ تاعى دا سىڭارلاي تارتىپ، قولايلى جاعدايدى پايدالانىپ، ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى تۋرالى عىلىمي باعىتتى مۇلدەم جويۋ تۋرالى ۇسىنىسىن تابانداي دالەلدەدى.

س.نۇرىشەۆ: «بۇل – ورىس ادەبيەتىنىڭ ىقپالى نەدەن كورىندى دەگەن تۋرا بىزگە كەرەكتى ماسەلەنىڭ ءبىر سالاسى. قانىش يمانتايۇلى عىلىم اكادەمياسىنىڭ بىرىككەن پرەزيديۋمىندا بىزگە بەرگەن نۇسقاۋىندا: وسى تالقىلاۋدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ابايتانۋ تۋرالى بارلىق ماسەلەنىڭ شەشىمىنىڭ جوباسىن 1-شىلدەگە دەيىن پرەزيديۋمعا اكەپ بەرىڭدەر – دەگەن. الايدا ول شەشىمدى 15-شىلدەگە دەيىن سوزاتىن بولسا، وندا بۇل ماسەلە كۇزگە ىسىرىلىپ قالادى. ال كىم دە كىم بۇل ماسەلەنىڭ كۇزگە قالعانىن قالاسا، ول ادامنىڭ شەشىمدى اياقسىز قالدىرۋعا تىرىسقانى، سوندىقتان دا ول ادام بۇل ماسەلەنىڭ سوزىلا بەرۋىن تابانداپ تالاپ ەتەتىن بولادى. مەنىڭ ويىمشا، عىلىم اكادەمياسىنىڭ بىرىككەن پرەزيديۋمىنداعى جوبانى باسشىلىققا الۋ كەرەك. ال ابايتانۋ بويىنشا تالقىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ءارى قاراي جۇمىس ىستەي بەرۋگە بولادى. قانىش يمانتايۇلى شەشىمنىڭ جوباسىن 1-شىلدەگە دەيىن بەرۋدى تاپسىرعان. قانىش يمانتايۇلى: «ساياسي شاپكاسىن كيگىزىپ بەرىڭدەر»،– دەگەن بولاتىن. سونىڭ ىشىندە مەكتەپ ماسەلەسى مەن مۇحامەدحانوۆتىڭ ديسسەرتاتسياسى جانە تاعى دا بىرقاتار ماسەلەلەر تۋرالى شەشىم انىق كورسەتىلۋى ءتيىس – دەگەن».

ءيا، قالايدا ۇكىم شىعارۋعا ماجبۇرلەپ وتىر. ويتكەنى تاپسىرما سولاي. ال ول كىمنىڭ تاپسىرماسى؟ ارينە، ق.ساتباەۆ: اباي مەن مۇحتاردى، ق.مۇحامەدحانوۆتى «حالىق جاۋى ەتىپ شىعار، – دەپ تاپسىرماعانى انىق. ەندەشە الدىڭعى تاراۋدا ايتىلعانىنداي، «پراۆدانىڭ»، سول ارقىلى قاۋىپسىزدىك مەكەمەسىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ وتىرعان بولىپ شىعادى.

س.نۇرىشەۆ (جالعاسى): ء«دال قازىر وسى ماسەلەلەردى جەكە-جەكە تالقىلاۋعا كوشۋ كەرەك. ال اباي مۇراجايىن تەكسەرۋ ءۇشىن: وندا جۇمىس قانداي جولعا قويىلدى، ول (ق.مۇحامەدحانوۆ – ت.ج.) اباي مۇراجايىندا ابايدىڭ شىعارماشىلىعىن قانداي دەڭگەيدە بۇرمالاپ ۇلگەردى، ول قانشا مولشەردە جالعان قۇجاتتاردى جيناپ، ونى ناسيحاتتاپ ۇلگەردى، قانشاما سۇلتاندار مەن حانداردىڭ پورترەتتەرىن ءىلدى، وسىنىڭ بارلىعىن ءبىلۋ ءۇشىن ارنايى ارنايى ادام جىبەرۋ كەرەك، ۇلكەن كوميسسيانىڭ قاجەتى جوق. بۇل ماسەلەنى وسى ارادا تالقىلاپ، ءبىر شەشىمگە كەلەمىز. ءماتىن ماسەلەسى جونىندە دە قىسقا ۋاقىت ىشىندە ءبىر شەشىمگە كەلەمىز. ابايدىڭ مەرەيتويى ماسەلەسى تۋرالى كوميسسيا 1954 جىلى ابايدىڭ ءبىر تومدىعىن شىعارۋدى ۇسىندى. بۇل ماسەلەلەر پالەندەي قارسىلىق تۋعىزبايدى، ءبىز ءبىر شەشىمگە كەلەمىز».

بيلىك تىزگىنى س.نۇرىشەۆقا تيگەنى بايقالادى. ۇكىمدى ايتۋشى دا، شىعارۋشى دا ءوزى.

س.نۇرىشەۆ: «مەنى قاتتى الاڭداتاتىنى – ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى تۋرالى ماسەلە. اقىلبايدى ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرىنىڭ قاتارىندا قالدىرۋعا بولار. ول ءپرينتسيپتى ماسەلە ەمەس. ەڭ باستى ءپرينتسيپتى ماسەلە – ءسىزدىڭ (م.اۋەزوۆتىڭ – ت.ج.) تاراپىڭىزدان جۇرگىزىلىپ كەلگەن ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى تۋرالى تۇسىنىكتى ماركستىك تۇرعىدان زياندى باعىت دەپ شەشىم قابىلداۋىمىز كەرەك جانە ونى تەرەڭدەتە قايتا قاراستىرىپ، ابايدىڭ ءداستۇرىن زەرتتەۋگە ءتيىستىمىز. مۇنى اباي مەكتەبى دەپ اتاماۋ كەرەك، ول داۋىسقا سالۋ ارقىلى ەمەس، عىلىمي نەگىزدە مۇلدەم جابىلۋى كەرەك. ءبىز تەك ابايدىڭ ەسكى مەكتەبى تۋرالى ماسەلەنى شەشىپ الىپ، ول مەكتەپتى اشكەرەلەي وتىرىپ، ءارىپتىڭ تاعدىرىن شەشۋىمىز كەرەك. ولاردى..

م.اۋەزوۆ: مەن دە ول ماسەلەنى كوميسسيا شەشسىن دەپ وتىرمىن.

س.نۇرىشەۆ: ء(ارىپتى، كوكبايدى) حرەستوماتياعا قوسۋ كەرەك پە؟ كوميسسيا: مىنا شىعارمالارى حرەستوماتياعا قوسىلسىن، مىنا شىعارمالارى قوسىلماسىن – دەپ ايتا الا ما؟ – بۇل الداعى زەرتتەۋلەردىڭ مىندەتى. ولاردىڭ كوزىن جوعالتسىن دەپ كىم ايتتى؟ كوكبايدىڭ ءارحيۆىنىڭ كوزى جويىلسىن دەپ كىم ايتتى؟ ماسەلە، ءبىزدىڭ مەكتەپتەردە ءدارىس رەتىندە ءوتىلىپ، ابايدىڭ شىعارماشىلىعىن دۇرىس يگەرۋدە ۇلكەن يدەولوگيالىق زيان كەلتىرگەن اقىندىق مەكتەپتىڭ انتيماركستىك-يدەولوگيالىق باعىتىن اشكەرەلەۋدە. مىنە، شەشەتىن ماسەلە وسى. بەدەلدى مۇشەلەردەن قۇرىلعان كوميسسيا اسا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاتاڭ تۇردە قاراپ، مۇنداي قۇبىلىس قالاي پايدا بولدى دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن انىقتاۋ ءۇشىن وسى ماسەلەلەردىڭ بارلىعىن ساياسي تۇرعىدان جۇيەگە ءتۇسىرىپ، تەوريالىق تۇرعىدان كەڭەيتىلە تالدانۋى ءتيىس. بۇل زياندى تەوريا جيىرما جىل بويى قالاي مەكتەپتەردە وقىلىپ ءجۇر، بۇل جالعان تەوريانى ويلاپ تاپقان كىم، ونى تاراتىپ جۇرگەن كىم، ءالى دە سول تانىمدى ۇستانىپ، ناسيحاتتاپ جۇرگەن ادەبيەتتانۋشى عالىمدار كىمدەر؟

مىنە، مەنىڭ ويىمشا، كوميسسيا وسى ماسەلەنى ناقتى شەشۋگە ءدال قازىردەن باستاپ اينالىسۋى كەرەك. س.مۇقانوۆتىڭ: اباي مەكتەبى شاكىرتتەرىنىڭ شىعارمالارىن ورىس تىلىنە اۋدارتىپ، سودان كەيىن كوميسسيادا تالقىعا سالايىق دەگەننىڭ استارىن مۇسىرەپوۆ پەن ۋاليەۆ جولداستار تۇسىنە الماي-اق وتىر. ونىڭ ءمانىسى – ەسكى، جالعان يدەيانى قالدىرايىق، سول يدەيانى جالعاستىرۋ ءۇشىن جاڭا ءبىر ءادىسىن تابايىق – دەگەنگە اكەپ تىرەيدى».

بۇل ارادا س.نۇرىشەۆ قانىش ساتباەۆقا سۇيەنىپ: «شەشىمگە كەلەمىز» – دەپ بۇيرىق رايدا ءتۇيىپ تاستاپ، جەكي سويلەۋ ارقىلى اۋەزوۆتى حالىق جاۋى رەتىندە اشكەرەلەۋ تۋرالى ۇسىنىستى قاۋلىعا كىرگىزۋگە تىرىسىپ وتىر. شەشىم كەيىنگە قالدىرىلسا، ماسەلەنىڭ باسقاشا بەت بۇرىپ كەتۋى مۇمكىن. ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىنىڭ اۆتورى كىم؟ ارينە، اۋەزوۆ. ەندەشە، سونى قاۋلىعا كىرگىز، ءسويتىپ، سوتتاتىپ جىبەرەيىك دەگەن ەمەۋىرىن. قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ تاپسىرماسى دا، كۇتكەنى دە، ق.مۇحامەدحانوۆتى تۇتقىنداپ: «قالايدا اۋەزوۆتى اشكەرەلەپ بەر»،– دەپ (ق.مۇحامەدحانوۆ) بوپساعا سالىپ جاتقان تۇسى دا وسى كۇندەر ەدى. اۋەزوۆ تە جاندارمەن سۇراق قويىپ ۇلگەرەدى:

«م.اۋەزوۆ: جاڭا عانا سەنىڭ ءوزىڭ زەرتتەۋدى جالعاستىرۋ كەرەك دەدىڭ ەمەس پە؟

س.نۇرىشەۆ: زەرتتەۋ كەرەك، بىراق ول ءۇشىن اقىلباي، ءارىپ سياقتى قارابايىر اقىندارمەن فادەەۆتىڭ باسىن اۋىرتۋدىڭ قاجەتى جوق. ماسەلە ولاردا ەمەس، ولاردىڭ شىعارمالارىن دۇرىس باعىتتا تالداۋدا. مىنە، سولاي جۇمىس ىستەۋ كەرەك.

ع.مۇستافين: اعا (حالىقتىڭ – ت.ج.) ادەبيەتتانۋشىلارىنان ۇلگى الايىق. الەكساندر سەرگەەۆيچ پۋشكيننىڭ جاسى ابايدان ۇلكەن ەمەس پە. ورىس ادەبيەتى دە جاس قازاق ادەبيەتىنە قاراعاندا الدەقايدا كونە، بىراق ۇلى پۋشكيننىڭ ەڭبەكتەرى تۋرالى ورىس ادەبيەتتانۋشىلارى مۇنداي داۋ كوتەرىپ جاتقان جوق قوي، مۇقانوۆ: اباي مەكتەبى دەپ ەمەس، ابايدىڭ اينالاسىنداعى اقىندار – دەگەن اتاۋدى الايىق دەيدى. ەگەردە ورىس ادەبيەتىنە سۇيەنە وتىرىپ تاعى ءبىر شولىپ وتسەك، مۇنداي باعىتتاعى ەڭبەكتەردى تابا المايمىز. قىرقىنشى جىلعا دەيىن، ۇلى وتان سوعىسىنا دەيىن پۋشكيننىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى پىكىر تالاستارى بولعان. ول ورىس توپىراعىنان ءنار الدى ما، الدە باتىس ەۋروپا ادەبيەتىنىڭ ىقپالى بولدى ما؟ سونىڭ ىشىندە بايروننىڭ پۋشكينگە، لەرمونتوۆقا اسەرى ءتيدى مە؟ – دەگەن... مىسالى، ا.س.پۋشكيندى 1920 جىلى جازعان اتاقتى «ودا» ولەڭى ءۇشىن پاتشالىق ۇكىمەت قۋعىنعا ۇشىراتتى، پاتشالىق اراكچەەۆتىك رەاكتسيا دەكابريستەردى قۋعىندادى، ال ولاردى پۋشكيننىڭ شاكىرتتەرى دەگەن جوق قوي. ءاربىر قوعامدىق كوزقاراس، قوعامدىق قۇرىلىم ءوزىنىڭ تالانتتارىن، ءوزىنىڭ وكىلدەرىن العا شىعارادى، الايدا ولاردىڭ بارلىعىن اقىننىڭ ءبىر مەكتەبىنە تىركەۋگە بولمايدى عوي، بۇل ابايدىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرمەيدى. سوندىقتان دا ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىن جانە ونىڭ اقىلباي، ءارىپ، كوكباي، ماعاۋيا سياقتى شاكىرتتەرىن ايتا وتىرىپ، بۇل ماسەلەنى كەيىنگە قالدىرماي، كۇن تارتىنە قويا وتىرىپ، شەشۋىمىز كەرەك.

قانىش يمانتايۇلى كوميسسيا قۇرۋدى ۇسىنىپتى. كوميسسيا قۇرىپ، جۇمىس ىستەپ، پىكىر الىسۋدى قوستايمىن. مەن نۇرىشەۆتىڭ ۇسىنىسىمەن كەلىسەمىن. ابايدىڭ ۇلىلىعىن دارىپتەۋ ءۇشىن بىرەۋىنە ەكىنشىسى بوگەت جاسامايدى. ءبىرىنشى شىلدەگە دەيىن (اباي مۇراجايىنا – ت.ج.) لايىقتى ءبىر ادامدى جىبەرەيىك، كوميسسيا دا جۇمىس ىستەي بەرسىن، عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيديۋمىنا ۇسىنىس جاساۋ كەزىندە ءتيىستى ادامدار قاتىسا الاتىنداي بولسىن.

ق.جارماعامبەتوۆ: مۇقانوۆتىڭ بۇرىن ابايدىڭ شاكىرتتەرىنىڭ قاتارىندا اتالىپ كەلگەن 4 شاكىرتتىڭ شىعارماشىلىعىن تۇبەگەيلەپ زەرتتەيىك دەگەن ۇسىنىسىنا كەلسەك، وندا شىعارمالارىنىڭ 99,99 پايىزى يسلام ءدىنىن ناسيحاتتاعان كوكباي تۋرالى ماسەلە انىق، ونى تالقىلاۋعا سالمايمىز. كوكبايدى ابايدىڭ مەكتەبىنىڭ قاتارىنا جاڭساق قوسىلعان دەپ ەسەپتەۋ كەرەك. ال ارىپكە كەلسەك، وعان تەرەڭدەپ كوز جەتكىزگىمىز كەلسە، وندا ماسكەۋلىك جولداستاردىڭ كەلگەنىن كۇتپەي-اق قويايىق، كوميسسيانىڭ بىرنەشە مۇشەسىنە تاپسىرايىق، ولار ءارىپتىڭ شىعارمالارى تۋرالى پىكىرىن ايتسىن.

ق.جۇماليەۆ: مەن قاراپ شىعايىن.

ق.جارماعامبەتوۆ: ەگەردە تالاس تۋا قالعان جاعدايدا ءبىز ءوزىمىز ناقتى شەشىم قابىلدايتىن بولامىز. ونى، مىسالى، مۇسىرەپوۆ جولداسقا، ابىشەۆ پەن ىسقاقوۆقا تاپسىرۋعا بولار ەدى، ءسويتىپ، كوميسسيانىڭ كەلەسى وتىرىسىندا ناقتى ۇسىنىستارىن ايتسىن.

مۇسىرەپوۆ: بۇل سونشا شۇعىل ەمەس قوي.

ق.جارماعامبەتوۆ: ءتىپتى شۇعىل بولماعان كۇننىڭ وزىندە، بۇل ەكى اقىننىڭ شىعارمالارىن (اقىلباي مەن ماعاۋيا) ساندىقتىڭ تۇبىندە جاسىرىپ قالۋعا بولمايدى.

مۇسىرەپوۆ: مەندە ەكى ءتۇرلى ۇسىنىس بار. ءبىرىنشى ۇسىنىس – ابايتانۋ تۋرالى تالقى وسىمەن اياقتالدى دەپ ەسەپتەلسىن. ەكىنشى، ۇسىنىستاردى حاتقا ءتۇسىرۋ ءۇشىن ارنايى توپ قۇرىلسىن. ايتپەسە ءبارى بوس ءسوز بوپ شىعادى.

مۇقانوۆ: مەن بۇل ماسەلەنى انىقتاعىم كەلەدى. ابايتانۋدىڭ تالقىسى اياقتالدى دەيسىڭ بە، وندا اباي مەكتەبى ماسەلەسى قايدا قالادى؟

اۋەزوۆ: اڭگىمە اقىندىق مەكتەپ تۋرالى بولىپ وتىر.

مۇقانوۆ: جەكەلەگەن ادامدار ءارىپ پەن اقىلبايدىڭ شىعارمالارىمەن تانىسىپ شىقسىن دەگەنىمىز قايدا قالادى؟

اۋەزوۆ: جەكە كوميسسيا قۇرىلسىن.

(ورىننان داۋىس): بۇل ماسەلەمەن كوميسسيا ەمەس، كوميسسيانىڭ جەكە ءبىر مۇشەلەرى اينالىسسىن.

جۇماليەۆ: اباي مەكتەبىنە قاتىستى ناقتى انىقتاما بەرۋگە ەشكىم دە قارسى شىقپايدى، تەك بۇل ماسەلەگە قاي باعىتتان كەلۋ كەرەك. وعان قورعالعان ديسسەرتاتسيانى دا قوسۋ كەرەك. ەندى ءارىپ پەن اقىلبايدىڭ شىعارمالارى تۋرالى: ونىمەن اينالىساتىن ادامداردى بولەيىك، ولار ەكى-ءۇش كۇندە تانىسىپ شىعىپ، كوميسسياعا ۇسىنىس جاساسىن، سودان كەيىن ول جوبانىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن كوميسسيا شەشسىن.

مۇقانوۆ: ءارىپ تە، اقىلباي دا مەنىڭ جەكە باسىمنىڭ جاۋى ەمەس ەكەنىن باياندامامدا ايتتىم. مەن ولارعا وزگەلەرمەن بىردەي قارايمىن، الايدا مەنىڭ باياندامامداعى دالەلدى دەرەكتەرگە ەشكىم دە قارسى شىعا العان جوق. بىزدە كەنەسارى تۋرالى تالقىلاۋ ءوتتى. باسىندا ۇلكەن-ۇلكەن ساياسي ايىپتار تاعىلدى، سودان كەيىن جالپاقشەشەيلىك تانىتتىق. ول بيىل باسىمىزعا ءتيىپ وتىر. وسىنداي جالپاقشەشەيلىكتى كەيبىرەۋلەر وسى ماجىلىستە دە كورسەتىپ وتىر. سىزدەردىڭ ءار قايسىلارىڭىز تىڭداعاندا ريزا بولاسىزدار دا، الايدا وسى اباي مەكتەبى ماسەلەسى جيىرما جىلدان بەرى ۇسىنىلىپ كەلەدى، ءار قايسىلارىڭىز ساياسي جاقتان ساۋاتتى ادامدارسىزدار، مەن بۇل ارادا ناقتى اۋەزوۆتى، نە باسقالاردى مەكزەپ وتىرعامىن جوق، تاعى دا الدىڭعى تالقىنىڭ كەبىن قۇشىپ جۇرمەسىن. مۇنىڭ ساياسي زياندى، عىلىمعا جات ەكەنى انىق. مۇنى قالاي سىلاپ، سيپاسا دا جالتارىپ كەتە المايسىڭ، پارتيالىق ماسەلە – بارىنەن جوعارى ەكەنىن ەسكەرۋ كەرەك. وسى ۋاقىتقا دەيىن كوكباي (ستەنوگراممادا اسەن دەپ جاڭىلىس جازىلعان سياقتى – ت.ج.) سياقتى ءدىن ۇستازىن، ءيسلامنىڭ مۇعالىمىن جانە كەنەسارىنىڭ جىرشىسىن ايتىپ كەلدىك، بۇلار – جاعىمدى ءبىر جاقسىلىعى جوق ادامدار. ولاردىڭ ەڭبەگى، وقۋى تۋرالى ايتىلعانداردىڭ بارلىعى دا جالاڭاش دەرەكتەر، ودان وزگە اقتاپ الارلىق ەشتەڭە دە جوق.

مەنىڭ بايانداماداعى ۇستانىمدارىما ەشكىمدە قارسى دەرەك كەلتىرە المادى، كەلتىرە دە المايدى. مەن تاعى دا كوميسسيا قۇرىپ، تاعى دا تەكسەرىپ شىعۋعا قارسى ەمەسپىن، الايدا ول كوميسسيا دا تۋرا وسىنداي شەشىمگە كەلەتىنى انىق، ويتكەنى شىندىق جەڭەدى، دالەل جەڭەدى، ول ادامداردىڭ رەاكتسيونەر جانە كونسەرۆاتور ەكەنى انىق. بۇل دالەلدەنگەن نارسە. مەن اۋەزوۆكە قارسى ەمەسپىن، اڭگىمە – وسى ماسەلەگە ساياسي جۇيەلى باعا بەرۋدە. بۇل ماسەلەنىڭ تۇبىنە جەتۋ كوميسسياعا تاپسىرىلسىن، الايدا تاعى دا سىلاپ، سيپاپ كەتپەيىك.

اۋەزوۆ: بۇل دۇرىس قوي. بىراق تا سەنىڭ بايانداماڭ ابايتانۋداعى ىستەلگەن ۇلكەن جۇمىستاردى جوققا شىعاردى، وتە اۋىر ايىپتار تاعىلدى. بارىنە، وقۋلىقتارعا دەيىن، باسقا ەشكىم ەمەس، تەك اۋەزوۆ كىنالى بوپ شىقتى.

نۇرىشەۆ: ءبارىن دە قوسامىز، مۇقانوۆتى دا قوسامىز.

مۇقانوۆ: فەدوروۆتى دا، تيموفەەۆتى دە قوسۋ كەرەك.

اۋەزوۆ: سەنىڭ بايانداماڭدا: اۋەزوۆتىڭ ايىبى بەكماحانوۆتان دا سوراقى – دەگەن بىرجاقتىلىق باسىم بولدى، وسى كەڭەستىڭ وزىندە سويلەگەن ادامدار دا، ساتباەۆتىڭ اتالعان سوزىندە دە، بۇل قاتەلىكتەردەن باسقا، بۇكىل ەل بىلەتىن جەتىستىكتەردى دە ەسكەرمەدىڭ. سەنىڭ قورىتىندىلارىڭدا بۇلاردىڭ ءبىر دە بىرەۋى ايتىلمادى، سىڭارجاق كەتتىڭ. سەن اۋەزوۆتى بەكماحانوۆتان دا ارعى الىس تۇكپىرگە جىبەردىڭ.

مۇسىرەپوۆ: كوميسسيانىڭ ونداي شەشىم شىعاراتىنىن ءسىز قايدان ءبىلدىڭىز؟

ت.شويىنباەۆ: قازىر ابايتانۋ ماسەلەسى جونىندەگى شەشىم شىعاراتىن كوميسسيا قۇرامىن شەشەيىك.

جۇماليەۆ: كوميسسيا قۇرامىنا عابدۋلليندى، نۇرىشەۆتى، پوكروۆسكيدى ۇسىنامىن، جاۋاپتى، ماسەلەگە تەرەڭ جانە ءپرينتسيپتى تۇردە قارايتىن ادامدار.

ت.شويىنباەۆ: عىلىمي كەڭەستە اباي مەكتەبى مەن مۇحامەدحانوۆتىڭ ديسسەرتاتسياسىن بىرگە قاراۋدى ۇسىنامىن.

عابدۋللين: مۇحامەدحانوۆتىڭ ديسسەرتاتسياسىن قوسپايمىز، ول عىلىمي كەڭەستە جەكە تالقىلانادى.

جۇماليەۆ: مۇحامەدحانوۆتىڭ وپپونەنتى بولعاندىقتان عانا اۋەزوۆ پەن سيلچەنكونى كوميسسياعا قوسپاۋ ىڭعايسىز.

جارماعامبەتوۆ: مەن دە سولاي ويلايمىن. اباي مەكتەبى مەن ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانى تۋرالى كوميسسيانىڭ قۇرامىنا عابدۋللين (توراعا), سيلچەنكو، مۇقانوۆ، اۋەزوۆ جانە مۇسىرەپوۆ كىرسىن.

ت.شويىنباەۆ: بۇل جونىندە ارنايى عىلىمي كەڭەس قۇرايىق، بىرلەسكەن عىلىمي كەڭەسكە ۇسىنىس جاساسىن.

سيلچەنكو: 2-3 كۇن بۇرىن اكادەمياداعى تالقىلاۋدا اشىق پىكىرلەر ايتىلدى، ال قازىر ونىڭ قانداي شەشىم قابىلداعانىن ەشكىمدە تۋرا ايتا المايدى. مەنىڭشە كوميسسيا شەشەدى.

جارماعامبەتوۆ: كوميسسيانىڭ ىشىنەن كوميسسيا قۇرىلمايدى. ءار ماسەلە جونىندە جەكە توپ قۇرىپ، ناقتى ۇسىنىستار جاساۋدى سوعان تاپسىرامىز.

عابدۋللين: ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى مەن شاكىرتتەرى تۋرالى كوميسسيا مۇشەلەرى مىنالار...

مۇقانوۆ: مەن ول كەزدە بولمايمىن، مەنىڭ ورىنىما نۇرىشەۆتى قوسىڭدار.

عابدۋللين: نۇرىشەۆ ەنگىزىلدى».

بۇل ءماجىلىستىڭ قورىتىندىسى س.نۇرىشەۆ پەن م.عابدۋلليننىڭ 1953 جىلعى اتاقتى بايانداماسىمەن اياقتالدى. پىكىر قايتالاۋلارى بولماس ءۇشىن ءبىز ونى كەيىنگە قالدىردىق.

وسى ايتىستاردى تىڭداپ وتىرعان اسپيرانت م.دۇيسەنوۆ تۋرا سول ماجىلىستەن كەيىن ءوزىنىڭ «كۇندەلىگىنە»:

«11.06.1951 ج. مەنىڭ كوزىم انىق جەتكەن ءبىر جاي: كوبىسى ابايدى قولشوقپار ەتىپ، ءوزىنىڭ دۇشپاندارىن مۇقاتۋ ءۇشىن پايدالانباق. ابايدى سوندايدىڭ قۇربانى ەتپەك. بىراق اباي ولاردىڭ بارىنەن جوعارى تۇرعاندىقتان دا، قارا تاقتاعا جازىپ، قارالاعىسى كەلگەندەرگە كونبەيدى، تازارىپ شىعا بەرەدى. بۇل جولعى ايتىستان دا سونى كوردىك. مۇحتار اۋەزوۆتى مۇقاتۋ ءۇشىن نۇرىشەۆتەر قانشا ارەكەت جاسادى، ونى قولداۋشىلار دا از بولعان جوق. بىراق ابايدىڭ جىرىن جىرلاۋشىلار كوپ ەكەن»,–دەپ جازىپتى.

شىندىق تا وسى شىعار، ءسىرا. دەگەنمەن دە تىكەلەي اۋەزوۆكە قاتىستى جاعدايمەن تاعدىرى تاۋقىمەتكە تۇسكەن ق.مۇحامەدحانوۆتىڭ كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىنىڭ قورعاۋى كەزىندەگى مىنا ارحيۆ قۇجاتتارىن نازارعا ۇسىنامىز.

ءسابيت مۇقانوۆ: «1951 جىلى 6-كوكەك كۇنى الماتىدا قورعالعان «ابايدىڭ ادەبيەت مەكتەبى» دەگەن قايىم مۇقامەدحانوۆتىڭ ديسسەرتاتسياسىنا اۋەزوۆ ماقتاپ پىكىر ايتادى، سونىڭ ىشىندە تۇراعۇل دا ماقتالىپ ءجۇر… اۋەزوۆ جولداستىڭ شاكارىم بانديت بوپ ولگەننەن كەيىن دە وعان مەيىرىمدى كوزبەن قاراۋى، ەڭ جەڭىل تىلمەن ايتقاندا ۇيات… وسىنداي جولدا ولگەن ادامدى دا 1951 جىلعا دەيىن اۋەزوۆ جولداستىڭ، ونى قۋاتتاپ جيرەنشين مەن مۇحامەدحانوۆ جولداستىڭ دارىپتەۋىنە قايران قالدىم».

ارينە، اۋەزوۆتىڭ اينالاسىنداعى «ادەبيەتشىلەردى، ۇلتشىلداردى» تازارتىپ العان سوڭ، كەزەك اۋەلى اۋەزوۆكە، سودان كەيىن تۋرا مۇقانوۆتىڭ وزىنە كەلەتىنىن جازۋشىنىڭ ءوزى دە كەش ءتۇسىندى. وزىندىك ويلاۋ جۇيەسى بار زيالىلاردىڭ تۇرمەگە قامالۋى ولاردى بۇرىنعىدان بەتەر «ارقالاندىردى». عىلىمدا ءىزى دە، ەڭبەگى دە، اتى دا قالماعان س.نۇرىشەۆ سياقتى قارا سۇيەل جاندار اۋەزوۆتىڭ سوڭىنا شىراق الىپ ءتۇسىپ، بارلىق جالانى ءۇيىپ-توگىپ:

«…جوعارىدا كەلتىرىلگەن دالەلدەر م.اۋەزوۆتىڭ ادەبيەتتانۋشى رەتىندەگى ۇسقىنىن تولىق اشكەرەلەپ بەرەدى، بۇل ونىڭ 30 جىل بويى ادەبيەتتانۋ سالاسىنداعى ارەكەتىنىڭ ساياسي قاتەلىكتەر مەن بۇرمالاۋشىلىقتان قۇرالاتىندىعىن كورسەتەدى… ءوزىنىڭ قاستاندىق يدەيالىق پوزيتسياسىن نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن م.اۋەزوۆ قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنا ءوزىنىڭ عىلىمعا قارسى «كونتسەپتسياسىن» سىڭىرۋگە تىرىستى. وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ول «ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى» تۋرالى ق.مۇحامەدحانوۆتىڭ ديسسەرتاتسياسىن سونداي ۇقىپتىلىقپەن دايىندادى، مۇندا اۋەزوۆتىڭ وتكەندەگى قاتەلىكتەرى مەن قاساقانا بۇرمالاۋشىلىق كوزقاراستارى تۇجىرىمدى تۇردە تۇيىندەلىپ بەرىلگەن. ديسسەرتاتسيا اشىق جانە بۇركەمەلەنىپ بەرىلگەن انتيماركسيستىك ماتەريالدارعا سىقاپ تۇرعان بوپ شىقتى. الايدا بۇل جولى اۋەزوۆتىڭ جولى بولمادى. مۇحامەدحانوۆقا عىلىمي دارەجە بەرۋى تۋرالى شەشىم قابىلداعان عىلىمي كەڭەستىڭ ۇيعارىمى بويىنشا ونىڭ يەسى حالىق جاۋى رەتىندە اشكەرەلەندى. وسى ديسسەرتاتسيانىڭ تاريحي توڭىرەگىندە ۇستانعان اۋەزوۆتىڭ پوزيتسياسى ونىڭ بەت-بەينەسىن اشىپ بەردى. ول مۇنداي زياندى جۇمىستىڭ يدەيالىق شابىتتاندىرۋشىسى مەن جەتەكشىسى عانا بولىپ سويلەگەن جوق، ونىڭ ناعىز قورعاۋشىسى دا بولدى. م.اۋەزوۆ ديسسەرتانتتىڭ ءارى جەتەكشىسى، ءارى وپپونەنتى مىندەتىن بىردەي اتقاردى. ول ونى (ق.مۇحامەدحانوۆتى – ت.ج.) ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ سەكتورىندا دا، ينستيتۋتتىڭ عىلىمي كەڭەسىندە دە جانە قاز سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ قوعامدىق عىلىمدار بولىمشەسىنىڭ بىرىككەن عىلىمي كەڭەسىندە ديسسەرتاتسيا قورعاعان كەزىندە دە جاقتاپ سويلەدى. مىنە، بۇل م.اۋەزوۆتىڭ ءدال وسى جاۋلىق پيعىلداعى ديسسەرتاتسيانى دايىنداعانىندا جانە ونى سۇيرەپ الىپ شىققاندىعىندا ونىڭ جەكە باسىنىڭ اسا مۇددەلى بولعاندىعىن ايتپاي-اق بايقاتادى. م.اۋەزوۆ تەك قانا اسا اۋىر قاتەلىكتەرى مەن بۇلدىرۋشىلىگى ءۇشىن عانا ايىپتى ەمەس، سونىمەن قاتار، ءدال وسى پيعىلىنىڭ ناسيحاتشىسى بولعاندىعى ءۇشىن دە ايىپتى. ويتكەنى ول ءوزىنىڭ اينالىسىنا ىلعي دا يدەيالىق تۇرعىدان تۇراقسىز، ساياسي كوزقاراسى سوقىر ادامداردى توپتاستىرىپ كەلدى جانە قازىر دە توپتاستىرىپ ءجۇر»,– دەپ ورشەلەنە ورەكپىدى.

ال قاجىم جۇماليەۆ ديسسەرتاتسيانىڭ قورعالۋ كەزىندە:

«ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى دەگەن جوق. ول اۋەزوۆتىڭ ايتقانى. ق.مۇحامەدحانوۆتىڭ جازعانى ساندىراق. ارانداتۋشى حالىق جاۋى رەتىندە اشكەرەلەنسىن – ء(بىز ستەنوگراممانى جۇمسارتىپ كەلتىرىپ وتىرمىز)»,– دەپ ەكى رەت قاتارىنان ۇكىم شىعاردى.

ق.جۇماليەۆ پەن س.نۇرىشەۆتىڭ پىكىرلەرىنەن قايىمنىڭ سەسكەنبەۋىن وتىنگەن پروفەسسور ۋسانوۆيچ:

«جاس عالىم، بۇل ءسىزدىڭ ومىرىڭىزدەگى ەڭ جاۋاپتى دا، باقىتتى ءسات. كۇندەردىڭ كۇنىندە ونداعان عىلىم كانديداتىن دايىنداعان قارتاڭ تارتقان عالىمنىڭ بۇل ءسوزىن ەسىڭىزگە الىپ جۇرگەيسىز، مەن ءسىزدىڭ ديسسەرتاتسياڭىزبەن تانىسىپ شىعىپ، مىناداي ءجون سىلتەيمىن: زەرتتەۋىڭىز وتە قۇندى، عىلىمعا قوسىلعان ۇلكەن ۇلەس بولىپ تابىلادى. تەك جاسىماڭىز، قايتپاڭىز»,– دەپ قورعاۋ ۇستىندە باتاسىن بەردى.

قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى مەن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ پرەزيديۋمى ارنايى قاۋلى قابىلداپ:

“1951 جىل كوكەكتە قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ گۋمانيتارلىق بىرىككەن عىلىمي كەڭەسى ق.مۇحامەدحانوۆتىڭ “ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى تۋرالى” دەگەن ساياسي زياندى ديسسەرتاتسياسىن قابىلداپ، ونى قورعاۋدى جۇزەگە اسىردى. بۇل ديسسەرتاتسيادا سوۆەت وكىمەتى داۋىرىنە دەيىن ءومىر ءسۇرىپ، ونىڭ باس جاۋلارىنا اينالعان بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىلدار دا ابايدىڭ “شاكىرتتەرى” دەپ ماداقتالادى”,– دەپ باعالانىپ، قايىمنىڭ عىلىم كانديداتى اتاعى الىنىپ تاستالدى.

1951 جىلى 11-جەلتوقساندا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلىگىنەن شىعارىلىپ، ءىسى تەرگەۋگە بەرىلدى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz