Bolashaq jurnalistikatanushy iri ghalym, tanymal fantast-jazushy Abdul-Hamid Fayzolaúly Marhabaev, Qasym aqyn soqpaghyna salsaq, «Arpalys ala qúiyn zamanalar // Arbasyp túryp aldy, men ne etemin» jyldarynda myna dýniyege keldi. Qabaghynan qar jaughan 1938-de. Ákesi ekinshi dýniyejýzilik soghys maydanynda qaza tapty.

     Ghylym men shygharmashylyq tizginin qatar ústaghan sanatker túlghasyn jekebastyq emes, qoghamdyq, әleumettik, mәdeny kontekste qarastyrsaq,  Ábekeng –  asa   shyrayly da shúrayly jan. Kózimiz kórip jýr, ol osy kýnge sheyin eng aldymen qazaq últynyng shekesin qyzdyru  ýshin janyn saluda. Tek sonan keyin baryp Kishi jýz, odan keyin baryp Álim, odan keyin baryp Jaqayym, odan keyin baryp Kólimbettti  qadir tútady. Árdayym «U ishseng – ruynmen» emes, «U ishseng – últynmen» prinsiypin ústanady. Sonday keng de salauatty payymyn sezgennen son, angharghannan keyin ústaz qasynan Torghaydyng da, Óskemenning de, Oraldyng da, Shymkettin  de jigitteri eki eli qalmaytyn. Men de biraz uaqyt, dәlirek aitqanda, búdan bir ghasyr búryn – 1968 jyldyng qazan aiynan bastap ishinde aq pen qyzyl maydandasqan, aiy-kýni jetken kelinshektey qarny jer syzghan  qonyr portfelin kóterip birqansha jýrgenimning ózi ómirlik ónege emes pe. 

     Bolashaq jurnalistikatanushy iri ghalym, tanymal fantast-jazushy Abdul-Hamid Fayzolaúly Marhabaev, Qasym aqyn soqpaghyna salsaq, «Arpalys ala qúiyn zamanalar // Arbasyp túryp aldy, men ne etemin» jyldarynda myna dýniyege keldi. Qabaghynan qar jaughan 1938-de. Ákesi ekinshi dýniyejýzilik soghys maydanynda qaza tapty.

     Ghylym men shygharmashylyq tizginin qatar ústaghan sanatker túlghasyn jekebastyq emes, qoghamdyq, әleumettik, mәdeny kontekste qarastyrsaq,  Ábekeng –  asa   shyrayly da shúrayly jan. Kózimiz kórip jýr, ol osy kýnge sheyin eng aldymen qazaq últynyng shekesin qyzdyru  ýshin janyn saluda. Tek sonan keyin baryp Kishi jýz, odan keyin baryp Álim, odan keyin baryp Jaqayym, odan keyin baryp Kólimbettti  qadir tútady. Árdayym «U ishseng – ruynmen» emes, «U ishseng – últynmen» prinsiypin ústanady. Sonday keng de salauatty payymyn sezgennen son, angharghannan keyin ústaz qasynan Torghaydyng da, Óskemenning de, Oraldyng da, Shymkettin  de jigitteri eki eli qalmaytyn. Men de biraz uaqyt, dәlirek aitqanda, búdan bir ghasyr búryn – 1968 jyldyng qazan aiynan bastap ishinde aq pen qyzyl maydandasqan, aiy-kýni jetken kelinshektey qarny jer syzghan  qonyr portfelin kóterip birqansha jýrgenimning ózi ómirlik ónege emes pe. 

     Agha oqytushy kezinde «Orys jurnalistikasynyng tarihy»  pәnninen ótkizgen dәristeri men seminarlyq  sabaqtary bizge A.N. Radiyshev, M.E. Saltykov-Shedriyn, N.G. Chernyshevskiy, M.N. Katkov, A.N. Grech, F.V. Bulgariyn, N.I. Nadejdiyn, O.F. Miller, I.A. Taubert, A.I. Gersen, M.M. Basov, N.I. Novikov tvorchestvosy turaly mol derek berdi. Osy rette 1973 jyly professor A.V. Zapadovtyng redaksiyasymen shyqqan «Istoriya russkoy jurnalistiky HÝIII-HIH vekov» oqu qúralyna jýginer bolsaq, sol shygharmada mynaday joldar úshyrasady: «Beskorystnaya pomoshi narodu, okazannaya Novikovym, byla sochtena praviytelistvom osobo opasnym deystviyem. Pry pervyh izvestiyah o Fransuzskoy burjuaznoy revolusiy 1789 g. nadzor za Novikovym usililsya. Posle istecheniya desyatiyletnego sroka dogovor na arendu uniyversiytetskoy tipografiy s nim ne byl prodlen. Novyy moskovskiy glavnokomanduyshiy knyazi Prozorovskiy poluchil ot Ekateriny II instruksiy strogo nabludati za «izvestnoy shaykoy» y pospeshil uvedomiti imperatrisu ob opasnostyah rasprostranennoy v Moskve, «martinistskoy zarazy» (martinizm –  religiozno-misticheskoe ucheniye, rasprostranennoe sredy masonov v HÝIII v.,  osnovatelem ego yavlyaetsya   Martiynes Paskaliys.  Chleny etoy  sekty  schitaly sebya vizionerami, t. e., sposobnymy iymeti sverhestestvennyy potensial.  –  K. K.).

     Vesnoy 1792 g. u Novikova byl proizveden obysk, ego arestovaly v iymeniy y pod konvoem komandy gusar dostavily v Moskvu, a zatem tayno perevezly v Shlisseliburgskui kreposti. Doprashival Novikova syshik y palach Sheshkovskiy, priymenyaya pytku. Imperatrisa chitala protokoly doprosov y rukovodila sledstviyem. Novikov byl obiyavlen «gosudarstvennym prestupnikom», organizatorom zagovora protiyv

praviytelistva, rukovodiytelem taynogo obshestva, opasnogo dlya pravoslavnoy religii, agentom inostrannyh derjav, izdatelem «razvrashennyh kniyg». Y hoti vse obviyneniya etiy

nichem ne podtverjdalisi, Novikova prigovorily k smertnoy kazni, zamenennoy pyatnadsatiyletnim zaklucheniyem v Shlisseliburge. Ego ogromnoe izdateliskoe predpriyatie bylo razrusheno, tysyachy knig sojjeny, vse imushestvo kompaniy pusheno s molotka» (Istoriya russkoy jurnalistiky HÝIII-HIH vekov. – M.: Vysshaya shkola, 1973.).

     Orys imperiyalyq jurnalistikasy tarihynan alghan әlgindey bayypty bilim ózimning «E.P. Mihaelisting «Semipalatinskie oblastnye vedostiy» gazetindegi jurnalistik qyzmeti» atty kandidattyq  dissertasiyama iydeyalyq-tanymdyq hәm әdistemelik jaryghyn týsirdi.

     Onyng qazaq fantastikasy, futurologiyalyq jurnalistikasy terminologiyasyna qosqan ýlesi de aita qalarlyqtay. Ásirese «qisynger»  . – «teoretiyk», «qiyalger»  – «fantast» balamalary maghan qatty únaydy.

     Qúrmetti oqyrman qauym. Men Abay eline suyt ta úzaq ýsh ret at basyn tiregen edim. Semeyden Qaruylgha bara jatqan kýre joldyng ainalasynda, kóz jeter jerde jayqalghan dala da, jelkildegen aghash ta kózge shalynbaydy. «Abay jolyndaghy» keremet peyzajdy da bayqay almaysyz. Qyzyldorda ónirinde de birneshe mәrte bolghanym bar. Qansyghan Araldy, shang men qúm boraghan dalany kórdim. Klimatologtar, jer syryn jygha tanityn ghalymdar men ekologtar búl qúbylystyng syryn ózderinshe sóileter. Al, meninshe, búnyng syry mynau shyghar: әr ólke, әr aimaq óz energetikasyn, boyyndaghy qany men qanyghyn ózderining ýmit artar perzenterine sarqa berip tastaydy. Semey saqarasy ózining bary men nәrin Aqtamberdi, Dulat Babatayúly, Abay, Árip, Shahkәrim, Múhtar Áuezov, Tóleujan Ysmayylov, Rymghaly Núrghaliyev, Múhtar Maghauin syndy úldarynyng boyyna darytsa, Qyzylorda, Aral  boyy ózining sheri men múnyn, búrq-sarqyn, dauyly men dýbirin, kórki men kesektigin Kerderi, Túrmaghambet, Kete Jýsip, Núrmaghambet Qosjanúly, Qalmahan Ábdiqadyrov, Asqar Toqmaghambetov, Ábdilda Tәjibaev, Ádijәmil Núrpeyisov, Qaltay Múqamedjanov,  Zeynolla Shýkirov, Dýkenbay Dosjanov, Abdul-Hamid Marhabaev, Tynymbay Núrmaghambetov, Myrzan Kenjebay syndy túlghalarynyng sanasyna sinirse – onyng nesi aiyp?

     Barshamyzdyng ústazymyz Ábekeng kesek turaytyn túlgha. Iriligin sózi de isi de aityp túrady. Ol – Q.N. Bekhojinnin, T.S. Amandosovtyn, T.Q. Qojakeevtin, Z.T. Túrarbekovtin, Sh.R. Eleukenovting tikeley izbasary, býgingi kýnning bedeldi teoretiygi әri praktiygi.  Tynymsyz izdenetin ghalymnyng qazaq fantastikasynyng evolusisyna arnalghan qos tomdyq «Fantastika negizderi», «Qazaq fantastikalyq әdebiyeti», «Qiyalger qisyndary» atty saraptamalyq enbekteri – gumanitarlyq salagha da, tehnikalyq salagha da qajet asa qúndy zertteuler. Ózimizding student kezimizde qazirgi T. Jýrgenov atyndaghy óner akademiyasy oryn tepken akt zalynda onyng taqyryby sony kandidattyq dissertasiyanyng tabysty qorghaluyna kuә bolghanym bar. Ústaz  kókjiyegining keng ekendigine sol zamanda-aq kózim jetkendey edi. Bertingi jyldary doktorlyq dissertasiyasynyng qorghaluyna da tilektestik bildirgenbiz.

    Karl Marks óz qyzy Elenoranyng anketalyq súraghyna: «Adamagha tәn nәrse maghan da jat emes», - dep jauap berip, óz basyn jaratqan iyemizge tete qoyady. Jurnalistikanyn, kórkem әdebiyetting janry – fantastika da bolashaqty jobalaudy, ghalam men adam perspektivasyn baghdarlaudy pir tútady. Futurologiyany, tirishilik innovasiyasyn, sana órkendeuin taqyrybyna talshyq etedi. Yaghny keleshekti jobalaugha belsene at salysady.

     Sonday tatymdy bolashaqty, qazaq әleumeti Batystan kelgen kirme konsepsiya –  mulitiymәdeniyetpen be, әlde ózimize asa jaqyn týrki әlemimen jarastyru kerek pe – osy kýrdeli saual Ábekenning qúrdasy, pikirlesi, ómir boyy orys tilinde oy órbitken Marat Kәribayúly Barmanqúlovty da qatty  tolghandyrghan. Sondyqtan bolar, ol ózining «Han Ivan», «Zolotaya baba», «Turkskaya vselennaya», «Hrustalinye mechty turkov o kvadronasiiy», «Nasledniky belogo lebedya» zertteu enbekterinde Shyghys mentaliytetin, týrki ghylymiy-shygharmashylyq ensesin kóterinki kórsetedi. Aytqandayyn, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor Marat  Kәribayúly aghamyzgha Ábekeng «Zavgar» dep at qoyghany әli esimizde. Kezinde jurnalistika fakulitetinde  ónimdi júmys istegen 6 kafedranyng biri – doktor M.K. Barmanqúlov basqaratyn telejurnalistika kafedrasynyng deni әiel zaty eken. Sol sebepten Mәkendi «Zavedushiy garemom» dep mysqylday  atauy zandy siyaqty.

     Eline-júrtyna, ghylymgha, jas úrpaqtyng esengine shynayy jany ashyghan taza adamdardyng oiy men pikiri osylaysha bir jerden shyghyp jatady. Meyli, últtyq dengeyde, meyli, әlemdik ainalymda bolsyn. Osy sanatta әlemdik fantastika sheberleri birsypyrasynyng aitqandaryn mysalgha keltire keteyin:

     Juli Vern: «Priydet vremya, kogda nauka operedit fantazii». «Miru nujny novye ludi, a ne novye kontiynenty».  «Luchshe tigr na ravniyne, chem zmeya v vysokoy trave» (Abay men M. Gorikiy pikirlerimen sabaqtas).        

     Gerbert Uells: «Istoriya chelovechestva v osnovnom  – istoriya iydey».

     Karel Chapek: «V redaksii: «Tut vot soobsheniye, chto naydeno sredstvo protiv bubonnoy chumy. Vy ne znaete – nasha partiya za chumu ily protiyv?» «Za vsu nedelu ny odnoy mirovoy katastrofy! Dlya chego je ya pokupay gazety?»

«Jurnalisty neskoliko shojy s Danaevymy docherimi, kotoryh bogy prigovorily napolnyati vodoy bezdonnuy bochku». «Zakonnoe praviytelistvo – to, u kotorogo prevoshodstvo v artilleriiy».  « vole naroda obychno govoryat te, kto emu prikazyvaet». 

     Ayzek Azimov: «Pytaisi ly ya nayty Boga? Bog umnee menya. Pusti poprobuet nayty menya sam». «Burokratiya razrastaetsya, chtoby pospeti za potrebnostyamy razrastaysheysya burokratiiy». «Esly vrach skajet, chto mne ostalosi jiti pyati minut, ya ne budu rvati na sebe volosy. Prosto ya stanu pechatati na mashinke nemnogo bystree». «Zamechatelinoe chuvstvo –  znati, chto ty sam stroishi miyr». «Kajdyy volen veriti, vo chto on hochet. Ya toliko protiv togo, chtoby zastavlyati vseh veriti vo chto-to odno».

     Qarap otyrsanyz, búl arada fantastika men әleumettik realizm biteqaynasyp jatyr. Ábekenning  de «Aral әuenderi». «Qolyndy әkel, keleshek», «Júldyzdar jaryghy jerge jetedi», «Shortan planetasy, sen kinәlisin», «Gharyshtaghy qymyz», «Tosyn gharyshhat»  siyaqty qiyalgerlik shygharmalarynda Gharysh, Jer men Kók problemalary bir-birimen materialdyq jaghynan da, ruhany jaghynan da qabattasa qalanady.

     Barshanyzgha belgili, bizding memlekette  mәrtebeli, besaspap, kreativti jobalar tolyp jatyr. Tәuelsizdik alghannan beri onyng qanshamasy dýniyege kelip-ketti. Sonyng resmy bireuisi turaly Ábeken: «Mynanyng avtory menen de ótken fantast eken». – dep eldi du kýldirgeni bar. Úly Abay da: «Qartaydyq, qayghy oiladyq, úlaydy arman, // Qorqamyn keyingi ósken jas baladan», - dep, keler úrpaqqa dýdamaldana qaraghan. Danyshpan Abay búl arada, jas úrpaqtyng jetiskendigine emes, nadandyghynan sekem alghan, seskengen. Orystyng keremet aqyny, diplomaty Fedor Ivanovich Tutchev «Kogda dryahleushie sily...» degen óleninde búl mәselege basqasha reng beredi:

Kogda dryahlengshie sily

                                                         Nam nachinait izmenyati

          Y my doljny, kak starojily,

             Priyshelisam novym mesto dati, -

           Spasy togda nas, dobryy geniy,

                                                        Ot malodushnyh ukorizn,

  Ot klevety, ot ozlobleniy

                                                        Na izmenyaishui jizni;

     Ot chuvstva zataennoy zlostiy

                                                        Na obnovlyaiyshiysya miyr,

                                                        Gde novye sadyatsya gostiy

                                                        Za ugotovannyy im piyr;

      Ot jelchy gorikogo soznaniya,

Chto nas potok uj ne neset

     Y chto drugie esti prizvaniya,

                                                        Drugie vyzvany vpered;

    Oto vsego, chto tem zadorney,

                Chem glubje krylosi s davnih por, -

       Y starcheskoy lubvy pozorney

      Svarlivyy starcheskiy zador.

     Búl jalghanda múntaz da minsiz búiym joq. Bәrimiz de – pendemiz. Jetilemiz, jetildiremiz. Áleumet ilgerileui, qoghamdyq sana damuy ýshin keler úrpaqtyng toqmeyilsigen, qoshametshil, madaqshyl jurnalistikadan arylghany abzal. Bizder, professor A.H. Marhabaevtyng ónegelik mektebinen ótken shәkirtteri, sana útqyrlyghy men úmtylysyn formalidy reformamen, mәzi kemshin metodikalyq eksperiymentpen emes, naqty, aiqyn, últqa jaghymdy  kemel innovasiyamen, ýmit ýderisterimen shendestiremiz.

     Men ózimning osy qysqasha lebizimde doktor  A. F. Marhabaevtyng tek biren-saran qyryna ghana toqtalyp kettim. Asyra aitqan, kópirip ketken jerim bolsa, qalyng oqyrman keshirer, orta týsken,   qúlaq kýiin keltire almaghan túsym bolsa, ýidegi jengemiz Maghrifa apayymyz keshire jatar. Biraq osy pikirlerimning barlyghy riyasyz shәkirttik, әriptestik kónilden shyghyp otyr. Soghan seniniz, qadirli Ábeke.
Abai.kz