Jaqynda «Din men dәstýr» atty bir kitap qolyma týsti. Atauy nazarymdy audartty. Alghashqy betine Bas mýfty Erjan qajy Malghajyúlynyng bastamasymen dep jazyp qoyypty. Sýisinip qaldym. Ádette, qarttyq mendetken, jasy 80-ge kelip, janary suala bastaghan adamnyng kitapqa kónili aua bermeydi. Sonda da, qayratymdy jinap qyryqtyng qyrqasynda Bas mýfty bolghan jigitting bastamasyna «bizder aitqan «bir kem dýniyeni» býtindep alatynday oy men tanym bar ma?» dep tolghandym.  

Jaqynda «Din men dәstýr» atty bir kitap qolyma týsti. Atauy nazarymdy audartty. Alghashqy betine Bas mýfty Erjan qajy Malghajyúlynyng bastamasymen dep jazyp qoyypty. Sýisinip qaldym. Ádette, qarttyq mendetken, jasy 80-ge kelip, janary suala bastaghan adamnyng kitapqa kónili aua bermeydi. Sonda da, qayratymdy jinap qyryqtyng qyrqasynda Bas mýfty bolghan jigitting bastamasyna «bizder aitqan «bir kem dýniyeni» býtindep alatynday oy men tanym bar ma?» dep tolghandym.  

         Búl enbek aty aityp túrghanday, dәstýr men dinning ara jigin ajyrata almay, ata-babasynyng jolynan bezgen, jat aghamgha sanasy ezilgen júrttyng jol silteushisi eken. Áuelgi, «dәstýr turaly týsinik» dep bastalghan bólimde dәstýrdi dәriptep, onyng últtyq bolmys pen qúndylyq ekenin tәptishtep jazady. IYә, bizding sal-dәstýrimiz qanshama ghasyrdy artqa tastap, óz sýrleuin qalyptastyrdy. Tipten, jer basyp jýrgen jýzdegen últ pen úlystan aiyryqsha aiyrmamyz da osy – dәstýr. Egemendikting 20 jyly ekonomikalyq órleuge toly boldy. Biraq, diniy-ruhany túsymyzdyng aqsap qalghany shyndyq. Búl óz kezeginde qazaqtyng adamgershilik qúndylyqtaryn jonggha bet aldy. Din ústaudyng jóni osy degendey, jón-josyqsyz kózsiz namysqa shaqyryp, uaghyzyna ilanbaghan bauyrynan syrt ainalghan dýmsheler eldi tóbeden úrghanday esinen tandyrdy. Dәstýrge sugharylmaghan sananyng úshqarylyghy sonsha, qazaq balasy dóreki is-әreketterge de bardy. Búghan kimdi kinәlaymyz? Qaghynan jerigen balany ma, әlde, ruhaniyatqa oqyryna qaraghan ózgelerdi me? Ekeui de – óz prezentimiz. Bolghan iske ókpe artyp, dauryqqannan is ónbeydi. Endigi qareket, kelesi qauipti boldyrmasqa baghyttaluy qajet. 

         Mine, osy olqylyqtyng ornyn toltyrugha, dәstýr men din tanymyn qazaqy týsinikpen jetkizuge әreket etken alghashqy qadamnyng biri – Bas mýfty Erjan qajy Malghajyúlynyng enbegi deuge bolady. Qúr sózden qúlaghy jauyr bolghan júrtqa da keregi osy edi.

         Kitaptyng ekinshi bóliminde «Dәstýrding dindegi róline» airyqsha toqtalyp, Orys han (XII gh.) zamanynda Islamdy memlekettik din etip jariyalaghan Deshti-Qypshaq kóshpendilerining Arab mәdeniyetimen birge órkendegen Islamdy ómir saltyna layyqtap ústana bilgen danalyghyn aiyryqsha baghalaydy. Rasynda da, Múhammed payghambar (s.gh.s) negizin qalaghan dinning senimin, ústanymyn kóshpendiler ózgerissiz qabyldap, dalalyq mәdeniyetting mәiegimen tolyqtyra týsti. Sonyng nәtiyjesinde, «qazaq halqynyng imany dәstýrlerinin» mektebi qalyptasty. Aziya músylmandary arasynda qazaqtyng dýnie tanymy men Islam qúndylyqtary bir-birine kirigip, últtyq bolmysty negiz etken «imany qarym-qatynas» ghúryptary payda boldy. Búghan qazaqtyng kýndelikti ómirindegi «sәlemdesuden» bastap, «ata-anany qúrmetteu», «tuys-tughandy qadirleu», «yntymaq pen birliktin» úitqysy bolghan asyl qasiyetterin atap aitsaq ta jetip jatyr. Erjan qajy qazaqtyng Islamdy ústanuy men últtyq erekshelikterge say beyimdep, kóshpendiler órkeniyetinen ajyramas asyl dinge ainalghanyn dintanushy maman retinde jan-jaqty jazady.

         Býgingi qazaq qoghamynda din jayly týsinik pen pikir ekige jaryldy. Biri – Islam arabtanudyng alghysharty, qazaqty jong dese, ekinshisi, diny senimdi kórsoqyrlyq dep baghalady. Osy eki taraptyng oiyndaghy saualgha ortaq jauapty «Din men dәstýr» enbegi dәl bere alady. Bas mýftiydin  kýrmeui kýrdeli mәsele men taptauryn tanymdy últtyq dәstýrmen jadaghaylap, qazaq bolmysyna say  layyqtap týsindirui – qazaq dindarlary últtyq shenberde qyzmet etuge qadam basqandyghyn anghartty. Kitapty oqyp shyqqanyma shyn quanyshtymyn! Qazaq halqy әlmisaqtan músylman, biraq, arab bolugha mindetti emes. Ózining dýnie tanymyna,  túrmys saltyna oraylastyrghan qúlshylyq joly, Haqty tanu daghdysy bar. Ony osy qasiyetterden ajyratugha, basqa arnagha búrugha eshkimning qaqysy joq. Al, bizder músylman jamaghaty auyzbirlikti tu etip, Diny basqarmanyng pәtuasy men sharighat tәpsirlerin qúlaq qoya tyndap, qúlshylyghymyzdy jasayyq.  

         «Din men dәstýr» biri-birine ýilesimdilik tauyp, qabysa ketkende ghana aqiqat biyigine kóterlip, últty tәrbiyeleuding kiltine ainalady. Bas mýftiyding bastamasymen shyqqan kitaptan aiqyn kórinis tapqan osy iydeyagha senuge qaqylymyz, aghayyn!

Abai.kz