Juyrda tilge qatysty erekshe otyrys boldy. Búl otyrystyng әdettegidey taqyrypty talghajau etip, mәseleni myljalap júrttyng kópsózdiligin qozdyrghan joq. Bir top til janashyrlarynyng ótinishimen Astana qalalyq Til basqarmasy kezekten tys ótkizgen dóngelek ýstel «Qazaq әlipbiyining latyn tanbalarymen beriluining qajettiligi men mýmkindikteri» degen taqyrypqa arnaldy.

Otyrysty ashqan basqarma basshysy Erbol Tileshov: «Býgin biz bir jyl búryn bastalghan latyn әlipbii turaly mәseleni qorytudan da, odan әri sozudan da aulaqpyz. Latyn әlipby mәselesi toqtap qalghan joq,búiyrtsa aldaghy 2014 jyly tynghylyqty qolgha alynbaq. Qazir eshbir әlipby jobasyn talqylaugha jinalghan joqpyz. Býgingi otyrys qazaq tili ýshin elektrondyq kenistiktegi tuyndap otyrghan qajettilik pen mýmkindik jayyna arnalmaq».

Juyrda tilge qatysty erekshe otyrys boldy. Búl otyrystyng әdettegidey taqyrypty talghajau etip, mәseleni myljalap júrttyng kópsózdiligin qozdyrghan joq. Bir top til janashyrlarynyng ótinishimen Astana qalalyq Til basqarmasy kezekten tys ótkizgen dóngelek ýstel «Qazaq әlipbiyining latyn tanbalarymen beriluining qajettiligi men mýmkindikteri» degen taqyrypqa arnaldy.

Otyrysty ashqan basqarma basshysy Erbol Tileshov: «Býgin biz bir jyl búryn bastalghan latyn әlipbii turaly mәseleni qorytudan da, odan әri sozudan da aulaqpyz. Latyn әlipby mәselesi toqtap qalghan joq,búiyrtsa aldaghy 2014 jyly tynghylyqty qolgha alynbaq. Qazir eshbir әlipby jobasyn talqylaugha jinalghan joqpyz. Býgingi otyrys qazaq tili ýshin elektrondyq kenistiktegi tuyndap otyrghan qajettilik pen mýmkindik jayyna arnalmaq».

E.Tileshov myrza odan әri ISO9 halyqaralyq standartynda qabyldanghan últtyq tilder men halyqaralyq 26 qaripten túratyn latyn әlipbiyining arasyndaghy transliyterasiyalyq (sózdi bir tilding әlipbiyinen ekinshi tilding әlipbiyine audaru) mýmkindikke toqtaldy. Býginde talay alpauyt elder men damyghan memleketterding bәri derlik ózderining tól әlipbii bola túra, tipti diakrittik latyn әlipbii bolsa da A-26 formatyndaghy aghylshyn әlipbiyimen kópir jasap alghandyghyn keltirdi. Múndaghy mәsele әlemge ortaq paydalanylatyn shifrlar bolsyn, tehnikalyq sózder A-26 arqyly jazylyp, eshbir kedergisiz tanyluy ýshin amalsyz halyqaralyq ýrdiske týskendigi aityldy. 

Batys pen Shyghys elderin bylay qoyghanda, Reseyding ózi «volapuk» (әleumettengen jasandy til) atalatyn A-26 әlipbiyin bekitken.  Al ISO9 standarty eshkimdi mәjbýr etken qújat emes, әr el ózinshe ereje tudyrmas ýshin birigip, birynghay volapuk jýiesin jasaqtaugha kelisken halyqaralyq qaghida. Búl standarttyng negizinde býginde әlemde barlyq tilderden bir-birine jazudy últtyq әlipbiyge auystyrudyng avtomatty mýmkindikteri jasaluda eken. Mәselen, qazaqsha jazylghan «qazaq» sózin programmalyq qamtyma arqyly әlgi standarty bar elderding tiline audaryp kompiutermen jaza salugha bolady. Sonda bir tilding sózin birneshe núsqamen emes, birynghay jazu mýmkin bolmaq. Al, qazaq tilinde volapuk әli kýnge joq, әrkim A-26 qaripterimen óz betterinshe terip jýr...

Otyrysta bas bayandama jasaghan tiltanushy, zanger Serik Erghaliy «volapuk» úghymyn júrtqa týsinikti boluy ýshin «kólenke әlipbiy» atay otyryp, onyng transliyterasiyalyq, tehnikalyq, qúqyqtyq jәne әleumettik jayyna «Latyn qaripti tehnikalyq-liyterasiyalyq әlipbiyding qajettigi: qúqyqtyq jәne әleumettik mәseleler» atty bayandamasynda toqtaldy. Bayandamashynyng aituynsha, Qazaqstandaghy qazaq tildi qazaqtar  3 әlipbiymen kýn kórude: qazaq,orys jәne aghylshynsha. «Búlardyng songhy ekeui zansyz qoldanysta, sebebi búlardyng qoldanymyn retteytin elde qúqyqtyq-normativtik qújat ta, retteytin lingvistikalyq ereje de joq. Qazaqtildi qazaqtar múnday zansyzdyqqa amalsyz mәjbýrliktten baryp otyr» dedi S.Erghali. Oghan kýndelikti qoldanystaghy elektrondyq saymandardan bastap, aua-rayynyng qolaysyzdyghy men azamattyq qorghanys, tótenshe jaghdaylar jәne bilim beru salalary men taghy basqa da úiymdardyng júrtshylyqty mobildik baylanys arqyly qúlaqtandyratyn habarlamalary jatady.

«Búlay habarlama taratu – zansyz. Eger de qate ketip tútynushy ony dúrys úqpasa kim jauap beredi? Kez kelgen azamat búl ýshin әlgi mekemelerdi jauapqa tartugha mol mýmkindigi bar» dey kelip, Serik myrza: «Biraq bir jaghynan әlgi úiymdar ógey әlipbiymen qazaqtildi azamattargha qyzmet etuge mәjbýr, olardyng búl sharasyzdyghyn kinәlau qiyn. Olardy búghan iytermelep otyrghan til sayasatyn ýilestirushi jәne eldegi elektrondyq tehnikalardyng memlekettik tilge sәikestigin qadaghalamay, ondy-soldy satugha rúqsat berip, saymandar bazaryn betimen jibergen  memlekettik organdar kinәli! Ol ministrlikterdi kez kelgen qazaqtildi azamat sotqa bere alady» dep atap ótti.  Osy jerde bayandamashy bekitilgen volapugi bar orys tili men «kólenkesi» joq qazaq tilin bylaysha salystyryp ótti:

1. Orys tili ýshin aghylshyn qaripti volapuk resmy týrde bekitilgen:

• birizdilik bar;
• resmiylik bar.

2. Qazaq tili ýshin aghylshyn qaripti volopuk resmy bekitilmegen:

• qaripter týrlishe qoldanylady;
• erejesizdik jaylaghan – әrkimning óz latynsha әlipbii bar...

Búdan keyin bayandamashy bank qyzmetterindegi әlipby bylyghyna toqtala kelip, juyrda ghana Kazkomnyn kliyenti Mústafa Ansaghan Qúrmanghazyqyzynyn aty-jóni әlipbiylik mazaqqa qalay úshyraghanyn kórsetti. Aqyry bank kliyentten jazbasha keshirim súraugha mәjbýr bolghan. Al qanshama qazaq óz tilinde qyzmet aludyng ornyna qúqyghy ayaqqa taptalyp jatyr!..

Bayandamashy odan ary tipti soraqy mәseleni ashty. QR Ádilet Ministrligi azamattargha beretin sheteldik tólqújattarda aghylshyn tiline transliyterasiyalanghan aty-jónder qanshalyqty zandy? Búl saual búghan deyin qoyylmapty. Múny әdette bizding aty-jónimizding aghylshynshagha jasalghan audarmasy dep jýrmiz, al aty-jón basqa tilge audarylmaydy, bar bolghany aghylshyn әlipbiyine әrip-dybystar auystyrylady – transliyterasiyalanady.

Baqsaq, Ádilet Ministrligi qazaqsha aty-jónder men elding atauyn memlekettik tilden aghylshynshagha audarghanda orys tilining transliyterasiyalyq zandylyghyna baghyndyrady eken. Qazaq tilining sózderin shet tilderge auystyratynday transliyterasiyalyq zandylyghy men erejesi әli joq! Sonyng kesirinen «Qazaqstan» oryssha «Kazahstan» sózinen aghylshynsha transliyterasiyalanghan! Búl jayttardy qorytqan zanger mynaday tújyrymdy taghy algha tartty:

Qazaq tilining ózge tildik ortamen araqatynasy lingvistikalyq jәne zandamalyq jaghynan qamtylmaghan:

• Halyqaralyq tilderde jazylatyn qazaq sózderining transliyterasiyalyq qaghidasy qalyptaspaghan, sózdik joq, ereje joq,ýlgi joq;
• Qazaqtildi sózderdi shet tilderge audaryp jazuda retteytin normativtik akt joq, sonyng saldarynan qazaq sózderi orys tilining transliyterasiyasyna baghyndyrylghan.

Sonymen astanalyq til janashyrlary S.Erghaly bayandaghan myna qorytyndy qabyldady:

1.Qazaq әlipbiyining tehnikagha beyimdelmegeninen jәne eldegi tehnikalyq orta memlekettik til әlipbiyin moyyndaugha mәjbýr etilmegen, saldarynan - qazaq tilining resmy әlipbiyining qoldanysyn ógey qaripter atqaruda, tehnikalyq-transliyterasiyalyq әlipbiyding qajettigi eskerilmeude – azamattyq jәne tútynu qúqyghy ayaqqa basyluda;

2. Qazaq tilining halyqaralyq tildermen aradaghy transliyterasiyalyq zandylyghy jýielenbegendikten, qazaqtildi sózder orys tilinen halyqaralyq tilderge transliyterasiyalanyp, qazaqtildi sózder orys tilining zandylyghymen taraluda: KAZAKHSTAN – tildik qúqyq pen memlekettik zandylyq taptaluda.

3. Álemdik kóptegen tilderding aghylshyn qaripti volapugi – tehnikalyq әlipbii bar, ol bireulerde ýkimet ne ministrlik bekitse, keybirinde tildik organdar bekitken, endi bireuinde lingvistikalyq ortalyqtar úsynghan. Al bizdegi aqual: mobildik operatorlar, bankter, tótenshe qyzmet salasy t.b. taraptar amalsyzdan óz betterinshe jasandy әlipbiymen qyzmet etuge mәjbýr – tildik mәrtebe ayaqasty boluda.

Sayyp kelgende, qazaq  tiline eng bolmasa beyresmy tehnikalyq A-26 әlipbii bekitilse, kóptegen zansyzdyqtar men qúqyq taptalu jayy bolmas edi. Búghan eshbir sayasattyng da, elbasy jarlyghynyng da qajeti shamaly, óitkeni búl әleumettik ortada tehnikalyq týrde qoldanylatyn  qosalqy «kólenke» әlipby ekenin bireu úqsa, bireu úghyp bolghan joq. Bәlenbay myng ieorglifpen jazyp jýrgen Qytaydyng da aghylshyndyq volapugi bary eskerilmey otyr. 

Beysen Búharbay

Abai.kz