2.

Sonymen, jalpylama әshkereleuding dabyly dangharagha úlasty. «Jau men daudyn» atoyyn bastap bergen búl jyl (1951) 26-jeltoqsandaghy «Qazaqstan K(b)P UIII plenumynyng qaralarynyng oryndalu barysy jәne Qazaqstan K(b)P sezining kórkem әdebiyet salasyndaghy qaulylaryn jýzege asyru sharalary» atty Jazushylar Odaghynyng Ý plenumymen ayaqtaldy. Bas bayandamany, әriyne, taghy da Qaynekey Jarmaghambetov jasady. Ol bir jarym saghatqa sozyldy. Búdan keyin taqystanghan tәsil boyynsha kezek-kezegimen shyqqan sheshender kezekti «óreskel sayasi-iydeologiyalyq qatelikter men últshyl-burjuaziyashylardy» әshkereleuge kiristi. Biz osy bir kezendegi ziyaly qauymnyng sanasyn biylegen psihologiyalyq ýrey men tobyrlyq jantalasty kórsetu ýshin mәjilishattyng mazmúnyn qysqasha ýzindilermen bayandap berudi oryndy sanadyq.

Sonymen, Q.Jarmaghambetovting bayandamasy qazaq әdebiyetindegi jaryq kórgen shygharmalardy atap ótuden bastalady da, sayasi-iydeologiyalyq qatelikter men últshyl-burjuaziyashylargha, reaksiyalyq iydeyalar menen orys halqyna qarsy jaulyqqa qaray oiysady. Áriyne, onyng «bismillasy» M.Áuezovting «iydeologiyalyq-sayasy qylmystaryn» sanap beruden bastaldy.

2.

Sonymen, jalpylama әshkereleuding dabyly dangharagha úlasty. «Jau men daudyn» atoyyn bastap bergen búl jyl (1951) 26-jeltoqsandaghy «Qazaqstan K(b)P UIII plenumynyng qaralarynyng oryndalu barysy jәne Qazaqstan K(b)P sezining kórkem әdebiyet salasyndaghy qaulylaryn jýzege asyru sharalary» atty Jazushylar Odaghynyng Ý plenumymen ayaqtaldy. Bas bayandamany, әriyne, taghy da Qaynekey Jarmaghambetov jasady. Ol bir jarym saghatqa sozyldy. Búdan keyin taqystanghan tәsil boyynsha kezek-kezegimen shyqqan sheshender kezekti «óreskel sayasi-iydeologiyalyq qatelikter men últshyl-burjuaziyashylardy» әshkereleuge kiristi. Biz osy bir kezendegi ziyaly qauymnyng sanasyn biylegen psihologiyalyq ýrey men tobyrlyq jantalasty kórsetu ýshin mәjilishattyng mazmúnyn qysqasha ýzindilermen bayandap berudi oryndy sanadyq.

Sonymen, Q.Jarmaghambetovting bayandamasy qazaq әdebiyetindegi jaryq kórgen shygharmalardy atap ótuden bastalady da, sayasi-iydeologiyalyq qatelikter men últshyl-burjuaziyashylargha, reaksiyalyq iydeyalar menen orys halqyna qarsy jaulyqqa qaray oiysady. Áriyne, onyng «bismillasy» M.Áuezovting «iydeologiyalyq-sayasy qylmystaryn» sanap beruden bastaldy.

Q.Jarmaghambetov: «M.Áuezovting shygharmashylyghynyng alghashqy kezenindegi últshyl qetelikteri kenestik Qazaqstannyng barlyq júrtshylyghyna mәlim. Ol mәsele jazushylardyng ózarasynda 1932 jyly talqylanghan bolatyn, sonday-aq M.Áuezovting enbekterinde songhy jyldary jibergen últshyldyq qatelikteri Shayahmetov joldastyng 1947 jylghy Almaty qalasynyng ziyalylarynyng jinalysyndaghy jәne Qazaqstan K(b)P UIII plenumynda sóilegen sózderinde birneshe ret atap kórsetildi. Abaydyng shygharmashylyghy turaly onyng 1934, 1940, 1945 jyldary jariyalanghan maqalalarynda M.Áuezov Abaydyng әdeby mektebi boldy-mys degen jalghan ghylymy teoriya úsyndy, onymen qoymay, Abaydyng shәkirtterining qataryna Shәkerim Qúdayberdiyev, Túrash Qúnanbaev, panislamisshil Kókbay Janataev, Áset Naymanbaev siyaqty kontrrevolusiyashyl-últshyldardy qosty. Áuezovting ghylymgha qarsy, lenindik ilimge qarsy búl tújyrymdary onyng redaksiyalyq jetekshiligimen 1948 jyly shyqqan «Qazaq әdebiyeti tarihynyn» birinshi tomynan oryn aldy. Kórip otyrghandarynyzday, Áuzovting alashordadaghy qayratkerligimen tikeley tereng tamyrlasyp jatqan onyng ghylymgha qarsy últshyl tújyrymdary qazaq әdebiyetining tarihyn zertteude jýieli kózqaras retinde jýzege asty».

Múny tergeu tilinde «Ayyptau aighaqtary» dep ataydy. Oghan S.Múqanovtyn, Q.Júmaliyevtin, Q.Jarmaghambetovting ózining jәne S.Núryshevting pikirleri, al tergeu isindegi bap-babymen sanamalap beriletin ýkimdik sheshimge S.Núryshevting taqqan aiyby negiz etip alyndy.

Q.Jarmaghambetov (jalghasy): «Ózining últshyl tújyrymdarymen ondaghan ghylymy qyzmetkerlerding sanasyn ulaghany ýshin de Áuezovting kinәsi búrynghydan da auyrlay týsedi. Áuezovting qolynan ótken ondaghan dissertasiyalyq jәne diplomdyq júmystardyng taghdyry sizderge belgili. Tәptishtep jatpay-aq, dәlelge jýgineyin:

1.1934 jyly «Ádebiyet maydany» jurnalynyng №11-12 sandarynda jariyalanghan «Abaydyng aqyndyq mektebi» atty maqalasynda Abaydy orys әdebiyetining klassikteri Pushkinge, Lermontovqa qarsy qoydy, kóptegen prinsipti mәselelerdi búrmalady. Sol maqalada 1951 jylgha deyin ústanyp kelgen Abay mektebi turaly mәseleni kóterdi.

2.1944 jyly halyq mýddesin qorghaghan «әdil biyler» turaly últshyl iydeyany kótergen Mәmetovanyng dissertasiyasyn maqtap pikir bildirdi.

3.1940 jyly Áuezovting jetekshiligimen 1930 (negizinde 1931) jyly kulaktardyng kóterilisi kezinde atylghan halyq jauy Shәkәrim Qúdayberdinning shygharmalary baspagha dayyndaldy. 1939 jyly osy banditting «Qalqaman – Mamyr» dastany boyynsha baletting librettosyn jazdy.

4.1946 jyly Áuezovting redaktorlyghymen Krylovtyng mysaldar jinaghy basyldy, ol búl jinaqqa alashordashylardyng atamany Baytúrsynovtyng audarmalaryn qasaqana sanaly týrde kirgizip jiberdi.

5. Sonday-aq Áuezovting Kenjebaev pen Qonyratbaevtyn, halyq jaulary Samanchinning (qyrghyz ghalymy – T.J.), Ismaiylovtyn, Múhamedhanovtyng jәne basqalardyng shirindi, últshyl dissertasiyalaryna maqtau pikir bildirgeni bәrimizge ayan»,– dep sanamalap shyghady da ózge әdebiyetshilerge kóshedi.

Osy bayandamada qamtylghan jәne sanamalap berilgen әr bir «sayasi-iydeologiyalyq qatelikter men últshyl-burjuaziyashylar búrmalaushylyqtar» kelesi jyldyng da «azyghyna ainaldy». Al onday «yryzdyqty» Q.Jarmaghambetov taghy da jomarttyqpen dastarhangha sanamalap túryp salyp berdi. Kókek aiynda jasaghan bayandamasyndaghy derekterin ózgeshe qyrynan tolyqtyryp, endi jazalau ýkimining baptaryna qaray beyimdedi. Sóitip әdebiyetimizding túlghalary tauqymetti taghdyrdy basynan keshirdi, iydeyalyq jәne shygharmashylyq túrghydan imperiyalyq qysymgha úshyrady.

Múnyng barlyghy – M.Áuezov pen S.Múqanov arqyly últtyq túlghalardy túnshyqtyrudyng túzaghy edi.

Sondyqtan da taqyryptan tysqary kórinse de, tikeley qatysy bar – degen uәjben, endi kim múnyng barlyghyn jinaqtap, jýielep, bir izge ge qashan týsiredi – degen alanmen, mysaldardy tolyq mazmúndap ótemiz. M.Áuezovpen qasarysa qaqtyghysuy Q.Júmaliyevti qazaq әdebiyeti men ghylymyndaghy ekinshi bir suyt tizimge iliktirdi.

Q.Jarmaghambetov (jalghasy): «Kelesi bir әdebiyettanushy Q.Júmaliyev ózining 1940-1950 jyldary aralyghynda orta mektepting oqulyghyna arnap shygharghan oqulyqtarynda jәne «Qazaq әdebiyeti tarihynyn» birinshi tomyndaghy «Batyrlar jyrynyn» tarauynda, Mahambet Ótemisovting shygharmashylyghy jәne Abay shygharmalarynyng tili turaly enbekterinde, qazaq әdebiyeti tarihynyng keybir mәselelerin zertteu barysynda ózining jýiege týsirilgen últshyldyq tújyrymdaryn ótkizip otyrdy.

Birinshiden, Júmaliyev tarihy shyndyqty búrmalap, Kenesary men Nauryzbaydy últtyq qaharman dәrejesine kóterdi, al saray aqyndary Nysanbay men Dosqojany halyq mýddesin joqtaushy jyrau dengeyine kóterdi.

Ekinshiden, burjuaziyashyl-últshyl Júmaliyev enbekshi búqarasynyng zúlym dúshpany, qazaq feodaldarynyng saray aqyndary tudyrghan reaksiyalyq-feodaldyq «Edige», «Qobylandy», «Oraq», «Qarasay-Qaziy», «Targhyn» epostaryn sandaghan ghasyrlar boyynda halyqtyng ózi tudyrghan halyq shygharmashylyghy, halyq qaharmandarynyng múrasy retinde kenestik mektepting oqulyghyna engizdi.

Ýshinshiden: ózining oqulyqtary men ózge de maqalalarynda, institutqa arnalghan әdebiyet baghdarlamasynda Júmaliyev QK(b)P Ortalyq komiytetining 1947 jylghy 21-qantardaghy qaulysyna qaramastan, Búqardyn, Shortanbaydyn, Múrattyn, Dulattyn, Nysanbaydyng ólenderin kirgizu arqyly, olardyng halyqqa qarsy tuyndylaryna jol ashty. Odan da zorghysy, songhy uaqytqa deyin kontrrevolusiyalyq «Alash» partiyasynyng Bókey ordasyndaghy mýshesi Shәngerey Bókeevti ashyq nasihattady.

Tórtinshiden, arnayy maqala jazu arqyly («Ádebiyet jәne iskusstvo», 1940, №3) «Edige» eposyn nasihattap qana qoymay, 1944 jyly «Edige batyr» atty piesa jazyp, orys jerin qangha boyap, órt jibergen Altyn Ordanyng hany Edigening beynesin somdady.

QK(b)P Ortalyq komiytetining ÝIII plenumynyng qararynda atalyp ótkenindey, Júmaliyevting osynday últshyldyq búrmalaushylyqtary kezdeysoq qate boludan әldeqashan qalghan, kerisinshe, onyng kózqasynyng jýieli ústanymy bolyp tabylady».

Sonda, Áuezovke qarata tura osynday aiyp taqqan Júmaliyev qanday ústanymdy maqsat etken? Eki túlghanyng kózqarastary arasynda qanday kórkemdik, ne iydeyalyq qayshylyqtar bar? Mәsele, kózqarasta emes, ekeuin andystyryp qoyghan «kýshti ókimette» siyaqty. Óitkeni, Q.Júmaliyevting 1940 – 1951 jyldary arasynda Ortalyq komiytetting partiyalyq baqylau bólimi men qauipsizdik mekemesining tapsyrmasy boyynsha M.Áuezovting tikeley «qúpiya sarashysy» bolghany jogharyda atalyp ótti. Sol «andysu» endi minbede ashyq taytalasqa týsken siyaqty. Búl da Abay aitqan «ghylymy baqastyqtyn» bir týri bolsa kerek. Endigi kezek B.Kenjebaevqa keldi.

Q.Jarmaghambetov (jalghasy): «Ádebiyettanushy Kenjebaev ta ózining merzimdi baspasózdegi maqalalary arqyly jastardyng sanasyn odan kem ulaghan joq. Qazbalap jatpay, birneshe mysal keltireyin:

1. 1940 jyly «Ádebiyet jәne iskusstvo» jurnalynyng №7-8 sanynda Kenjebaev «Edige batyr» jyryn dәriptep maqala shyghardy.

2. Sol 1940 jyly sol «Ádebiyet jәne iskusstvo» jurnalynyng №12 sanynda Kenjebaev «Qobylandy batyr» eposy turaly maqala jariyalap, Qobylandy týrikmen júrtyna shapqynshylyq jasaghan degen jalghan qisyn keltirip, sol erligi ýshin Qobylandyny qazaq halqynyng danqty batyrlarynyng qataryna qosady, sol arqyly kenestik tuysqan halyqtardyng arasyna últtyq óshpendilikting uyn sepken.

3. 1941 jyly taghy da sol jurnaldyng №5 sanynda baryp túrghan týrikshil Aqmolda Ghúbaydullin turaly maqalasynda: «Aqmoldanyng esimi bizding әdebiyetimizde Shoqanmen, Ybyraymen, Abaymen qatar oryn alugha tiyisti demokrat-aghartushy»,– dep qorytyndy jasaghan.

4. 1940 jyly shilde aiynda «Sosialistik Qazaqstan» gazetinde jariyalanghan «Qazaq әdebiyetining hrestomatiyasy turaly» maqalasynda reaksiyashyl aqyndar: «Shortanbay men Múrat halyqty qaruly kóteriliske shaqyrghan naghyz erjýrekter»,– dep shekten tys asyra baghalaydy.

5. 1942 jyly qantarda, kenes halqy nemis-fashist basqynshylaryna qarsy qaharmandyqpen soghysyp jatqanda, Kenjebaev «Abylay han» atty kitapsha shygharyp, Abylaydyng Reseyge, orys halqyna qarsy jýrgizgen satqyndyq sayasatyn әshkerleytin derekterge qaramastan ony progressivti qayratker dep baghalady. Kitapshasynda, sonymen qatar, Kenesary Qasymovtyng reaksiyalyq qozghalysyn da madaqtaumen sypattaghan.

6. Aqyry, ózining «Qazaq baspasózining tarihynan» atty kitapshasynda jәne «Súltanmahmúttyng poeziyasy» atty kitabynda (1949) alashordashylardyng baspasózi «Qazaq» jәne «Saryarqa» gazetteri men «Abay» jurnalyn ashyq nasihattap, Toryayghyrovtyng últshyl tuyndylaryn búrmalap paydalanghan. Ol ózining payymdaularynda: Toryayghyrov 1918 jyly ghana alashordashylardyng jolyna týsti, al ózining últshyldyq qatelikterin 1917 jyly jazylghan «Jýrek» atty óleninde synaghan bolatyn – degen kózboyaushylyqqa deyin barady.

Al naqty shyndyqqa toqtalayyq. 1917 jyldyng basynda jazylghan «Jýrek» óleninde Toryayghyrov alashordashylardyng ústanymyna nemketti qaraghany ýshin ózin kinәlaydy. 1917 jyldyng sonynda «Alash úranyn» jazdy, al 1918 jyly alashtyng barlyq atamandary men kósemderin madaqtaghan «Tanystyru» atty dastanyn jazdy. Sol, 1918 jyly últshyl «Alash» partiyasynyng sol qanatyna auysady («Ýsh jýz») da, «Ýsh jýz» partiyasynyng atynan qúryltay jinalysyna deputattyqqa týsedi. Taghy da sol 1918 jyly «Abay» jurnalyna (№3) «Sosializm» atty maqala jazyp, «Ýsh jýzdin» solshyldar qanatyn uaghyzdaydy. 1919 jyly Toryayghyrov «Kedey» dastanynda qazaq últshyldary avstrovengerler men bundesterden alghan últtyq-mәdeny avtonomiyanyng baghdarlamasyn bayandaydy, sony «Alash» partiyasynyng kýiregeninen týnilgen pessimizmmen ayaqtalady. Ol:

Jol qaysy qúday salghan, shaytan salghan,

Bilmeymin osy arasy maghan arman...»,–

dep kedeylerdi azat etuding jolyn úly qazan tónkerisi ornaghannan keyin ýsh jyldan song izdeydi jәne ony taba almaydy.

Kórip otyrghandarynyzday, Toryayghyrovtyng shygharmashylyghynda kóptegen qayshylyqtar bar, mening oiymsha, Toryayghyrovtyng shygharmashylyghy turaly talqylau ótkizu mәselesi pisip-jetilgen siyaqty. Ádebiyettanushy Kenjebaev joldas partiyalyq synnan qorytyndy shygharmady, esh jerde ózining óreskel qateligin moyyndap sóilemedi, ýndemey qútylyp, ózining últshyl kózqarastaryn Qazaq memlekettik uniyversiytetining auditoriyasyna taratyp jýr».

IYә, úly ústaz sol ýnsiz qarsylyghynyng arqasynda barlyq kedergini jenip, týpki maqsatyna jetti. Ádebiyettanuda ózining mektebin qalyptastyrdy. Sóitip, Alashtyng birtútas iydeyasynyng qazyghyna ainaldy. Ony nasihattaudan tanghan joq. Sonday ýgit ótip ketken shәkirtterining biri osy joldardy jazyp otyr. Kezek – Sәbit Múqanovtyng ózine keldi. Búl kisining de kinәsi Múhtar Áuezovten kem emes eken.

Q.Jarmaghambetov (jalghasy): «Bir mәseleni әr uaqyttaghy enbekterinde әr týrli ústanymmen jazghan Sәbit Múqanov ta qazaq әdebiyettanuyn әbden janylystyrdy.

1. 1923 jyly «Qara taqtagha jazylyp qalmandar, sheshender» atty maqalasynda Múqanov Kenesary Qasymovtyng qozghalysyn reaksiyalyq qozghalys dep bagha berdi, tura sol 1923 jylghy «Jaylauda» atty «Qyzyl Qazaqstan» jurnalynyng № 22 sanynda jariyalanghan óleninde Múqanov:

Keshegi er Nauryzbay, Kenesary,

Qazaqtyng erke, ardaqty batyrlary,–

dep jyrlady».

Taptyq-iydeyalyq túrghyda jazylghan shygharmalaryn M.Áuezovting tarihy tuyndylarymen salystyrudy únatatyn. S.Múqanovtyng óz tәsiline salyp, biz de salystyrayyqshy. Mysaly osy eki jol óleng M.Áuezovting «Han Kenesi» men M.Júmabaevting «Batyr Bayanyna» tatymay ma? Tatidy.

Q.Jarmaghambetov (jalghasy): «1930 «Qazaq әdebiyetining dәuirleri» turaly «Jana әdebiyet» jurnalynyng №10 sanynda Múqanov Kenesaryny taghy da reaksioner etip kórsetti. Al 1942 «HUIII–HIH ghasyrlardaghy qazaq әdebiyeti tarihynyng ocherkterinde» ózining Kenesary qozghalysy jónindegi búrynghy pikirlerining qate ekendigin moyyndap, «Qazaq әdebiyetindegi Kenesary men Nauryzbaydyng beynesi» degen tútas tarau engizip, qaraqshy Kenesary men Nauryzbaydy madaqtaydy, olar úiymdastyrghan reaksiyalyq-monarhiyalyq qozghalysty últ-azattyq qozghalysy edi – dep baghalaydy. Onyng búl payymdaulary últshyl Bekhojinning «Ádebiyet jәne iskusstvo» jurnalynyng 1941 jylghy №5 sanynda jariyalanghan «Kenesary men Nauryzbaydyng beynesi» atty maqalasymen mazmúndas. Ekeui jarysa jazghan. Búl ústanym osynday naqty mәsele turaly aitylghan Múqanovtyng songhy ústanymy, sondyqtan da ony: Kenesary Qasymovtyng reaksiyalyq qozghalysynyng nasihatshysy jәne jaqtaushysy – dep aitugha tolyq qaqymyz bar».

«Kenesary-Nauryzbaydyng әdebiyettegi beynesi» turaly M.Áuezov arnayy zertteu jazghan joq. Alayda búl taraudaghy pikirlerdi Áuezovting kópshilikke taralmaghan әdebiyet tarihyndaghy batyrlar jyry turaly oiy men oilastyra qarymtalastyrugha bolady jәne Sәbeng múnda «taptyq túrghydan» barynsha saralay, batyl taldaghan. Al, Áuezov astarly mekzeumen shektelgen.

Q.Jarmaghambetov (jalghasy): «2. 1932 jyly Múqanov «HH ghasyrdyng basyndaghy qazaq әdebiyeti» atty kitap shyghardy, búl shyn mәnindegi burjuaziyashyl últshyldyq pen halyq jaularynyng shygharmalarynyng baghdarlamasy jәne oqulyghy boldy. Halyq jaularynnyng ziyandy tuyndylaryn maqtaydy, iydeyalyq jaghynan Júmabaevti synay otyryp: «onyng ólenderining «óresi biyik» edi, Dulatovtyng dastandarynyng «kompozisiyalyq qúrylymy shiraq edi» «Baytúrsynovtyng audarmalary sheber edi» – dep tandanady».

O, múnday ashyq pikirdi Áuezov aita almaghan. Búl rette S.Múqanov shyndyghynda da Áuezovten ozghan.

Q.Jarmaghambetov (jalghasy): «3. Múqanovtyng ózi qúrastyryp, redaktory bolyp, alghy sózi men týsiniktemesin jazghan, 1939 jyly baspadan jaryq kórgen «Batyrlar jyrynyn» kólemdi basylymynda jibergen qatelikterining astary onyng kinәsin búrynghydan da terendete týsedi. Birinshiden, ózining alghysózi men týsiniktemesinde Altyn ordanyng patshalary men myrzalarynyng atyn ataghanda Edigeden bastap, Qarasay-Qazigha deyin halyq qaharmandarynyng qataryna jatqyzady. Ekinshiden, tomdy «Edige» eposynan bastauy jәne sol siyaqty ziyandy tuyndylardy shygharghan saray aqyndarynyng shygharmalaryna oryn berui arqyly, burjuaziyalyq últshyldardyng iydeologi retinde kóringen».

Búl pikirlerdi M.Áuezovting «Qazaq әdebiyeti tarihyndaghy» batyrlar jyry turaly Q.Júmaliyev jazghan taraudaghy «qatelikterimen» qatar qarastyrsaq esh olqy soqpaydy. Ekeuining de tarihiy-kórkem oilau jýiesi bir arnagha toghysqan.

Q.Jarmaghambetov (jalghasy): «4. Júmaliyevpen, Bekhojinmen birigip jazghan 9-klasqa arnalghan oqulyqta jәne 8-klastyng hrestomatiyasynda birneshe jyl boyy Múqanov Asan, Búqar, Dulat, Múrat, Dosqoja siyaqty orysqa qarsy aqyndardyn, týrikting reaksiyashyl burjuaziyalyq әdebiyetinen engen Qorqyt turaly anyzdy, Hiua handyghymen auyz jalasa otyryp Qazaqstannyng ontýstigin Reseyden bólip әketuge tyrysqan qaraqshy Janqoja Núrmaghambetov turaly belgisiz avtordyng ólenin kirgizip, olardy nasihattady».

Al endi S.Múqanovtyng osyndaghy Asan, Búqar, Dulat, Múrat, Dosqoja, Qorqyt jónindegi pikirleri – M.Áuezovting Nysanbay, Kókbay, Árip, Áset, Súltanmahmút turaly payymdauymen qaraylas.

Q.Jarmaghambetov (jalghasy): «Soghan qaramastan, Múqanov búl qatelikterin tolyq moyyndaudan jaltarady, tipti QK(b)P Ortalyq komiytetining ÝIII plenumynda aitylghan synnan keyin de ol partiyalyq syngha qarsy shyqty. Osy plenumda joldas Shayahmetov tarihy taqyrypqa arnalghan keybir piesalar men opera librettolaryn qaytadan qaraudy bizge mindet etip qoyghan bolatyn. Biz múnday manyzdy mәseleni әli talqylaghamyz joq, «Qyz Jibek», «Er Targhyn» operalary men «Qobylandy» jәne basqada piesalardaghy qatelerdi әli anyqtay almay kelemiz. Osy núsqaugha sәikes «Kazahstanskaya pravda» gazeti qazaq eposy turaly oryndy mәsele kóterdi. Osy uaqytqa deyin halyq shygharmashylyghynyng qataryna jatqyzylyp kelgen epikalyq jәne lirikalyq epostar tereng taldaudy jәne shynayy ghylymy túrghydan dúrys baghalaudy talap etedi. Bizge, Áuezov, Júmaliyev, Marghúlan, Múqanov, Kenjebaev jәne basqalar siyaqty feodaldyq epostardyng falisifikatorlary men apologetterin batyl әshkerelep, aiyp taghatyn kez kelgen siyaqty».

Mine, shyndyq endi aityldy. M.Áuezov te, S.Múqanov ta, Q.Júmaliyev te «naghyz falisifikatorlar» edi. Demek, olardyng birin-biri әshkereleytindey jóni joq eken. Al Q.Jarmaghambetov «falisifikatorlar men aplogetterdi» әshkereleu baghytyndaghy maqsatyna jetti. Epos pen foliklor turaly arnayy talqylaular ótip, «Qambardan» basqa epostardyng barlyghy da oqulyqtardan alynyp tastaldy. Sóitip, jeti jylgha juyq jas úrpaqtar epossyz tәrbiyelendi.

Aldaghy bolatyn jan alyp, jan bergen әshkereleulerding qay baghytta órshiytindigin angharta ketu ýshin Q.Jarmaghambetovting «Qobylandy jyry» turaly pikirin nazargha úsyna ketemiz.

Q.Jarmaghambetov (jalghasy): «Osyghan baylanysty eki eposqa toqtala ketemin. «Kazahstanskaya pravda» ózge de núsqalarynyng bar ekenin eskerte kele «Qobylandynyn» Marabay núsqasynyng barlyghyna senimsizdik tanytady. Oqighalary ortaq, biraq keybir oqighalar men kisi attaryna ózgeris engizgen, óz betinshe derbes shygharma bolyp tabylatyn jyrdyng bes núsqasy bar. Marabay núsqasynda – qazynagha ie bolu ýshin Qobylandy Qazandy basyp alady. Mergenbaydyng núsqasynda – Marabay núsqasy tolyq qaytalandy, tek Qobylandynyng Qúrtqagha ýilenui keninen bayandalady. Aysa Baytabynovtyng núsqasynda Qobylandy qalmaq hany Alshaghyr men onyng bauyry Qazangha qarsy soghysady. Múnda da Marabay núsqasynyng kóp jeri qaytalanady. Al sol Aysa Baytabynovtyng ekinshi núsqasynda Qobylandynyng túrmystyq ómiri, ýilenui, Jankisi atty úlynyng tuuy bayandalady. Núrpeyis Bayghaninning núsqasynda Qobylandy qyrymnyng myrzasy Qartqojamen odaqtasyp, qalmaq hany Alshaghyrmen, Baryspen soghysady. Kórip otyrghanymyzday «Qobylandy batyr» eposynyng ózge núsqalary Marabay núsqasyn qaytalaydy. Osynyng barlyghy Qobylandynyng Altyn ordanyng myrzasynyng qataryna jatatyndyghyn kórsetedi.

Marabay men Mergenbaydyng núsqasynda Qobylandy Oraq batyrmen birge onyng aghasy Mamaygha qarsy soghysady. Aysa Baytabynovtyng eki núsqasynda da Qobylandy Oraqtyng úldary Qarasay, Qaziymen dostasady. Bayghaninning núsqasynda Altyn ordanyng qol astyndaghy qyrym handyghymen odaqtasady. Akademik Radlov jazyp alyp, ózining 1896 jyly shygharghan «Týrki taypalarynyng auyz әdebiyetining ýlgileri» atty kóptomdyq enbegining 3-kitabyna engizgen «Qobylandynyn» eng songhy altynshy núsqasynda, Altyn ordanyng hany Mamaydyng dosy saray batyry, Qarasay men Qazidyng dosy retinde bayandalady. Demek, Qobylandy Altyn ordany qorghaushy, qazaq jәne orys halqynyng jauy bolghandyghyna esh kýmәn tumauy tiyis.

Kenjebaevting 1940 jylghy maqalasyndaghy, Áuezovting «Qobylandy» piesasyndaghy, Marghúlannyng doktorlyq dissertasiyasyndaghy, Ghabdullinning «Qobylandy» eposyn ghylymy zertteu mәseleleri» jәne Júmaliyevting «Qazaq әdebiyeti» tarihynyng birinshi tomyndaghy epos taraly tarauyndaghy: Qobylandy parsy hany Ghazanmen soghysty – degeni tarihy derekterdi túp-tura falisifikasiyalaudyng ózi bolyp shyghady. Birinshiden, alty núsqada da Altynordanyng qaraqshylary Mamaymen, Oraqpen, Qarasay, Qaziymen birigip «kәpirlerge», yaghni, orystargha jәne basqa da halyqtargha qarsy soghysady. Mamaydyng 1380 jyly 8-qyrkýiekte Kýlikov shayqasynda jenilgeni belgili. Oraq, Qarasay men Qazy Reseyge qarsy HIÝ ghasyrdyng sonynda, HÝ ghasyrdyng basynda soghysty. Al parsy hany Ghazan Oraq pen Mamay qoghamdyq saqnagha shyqpas búryn 1295-1304 jyldary taqta otyrdy. Ekinshiden, «Qobylandyda» qyzylbas degen kәpirler, yaghni, islamnan bas tartqandar jii kezdesedi. Islamnyng sofylyq, sheyittik jәne ózge de aghymdary bolghany belgili. Arabtardyng biyligine qarsy Sheyitterding sharular qozghalysy ÝIII- IH ghasyrlarda oryn aldy. Qyzylbastar dep osy sheyitterdi ataghan. Altyn ordanyng tarauynyng qarsanynda sheyittik aghym Kavkazdaghy Ázirbayjan men Daghystangha tarady. Altynordalyqtar búl aimaqty birneshe ret shapqynshylyqqa úshyratty. Demek, «Qobylandy» eposyndaghy qyzyl bastar – ózge emes, Qap tauyndaghy bauyrlarymyz»,– dep endi «Er Targhyngha» auyz saldy.

Qanshama erudiyt, alghyr, sheshen bolsa da Q.Jarmaghambetovting epos turaly bilimi tura osy taqyrypty ondaghan jyldar boyy arnayy zerttep kele jatqan M.Áuezovtin, Á.Marghúlannyn, Q.Júmaliyevtin, B.Kenjebaevtin, M.Ghabdullinning dengeyinen biyik әri tereng bolmasa kerek. Et qyzuymen aitylsa da týisikten tys tújyrymdar búl.

Endigi kezekti alysymen T.Jarokov ózining tura kóktemdegi әshkereleushi ekpinimen:

«Qalijan Bekhojinning ólensymaq shimaylary men keybir tuyndylary bayaghydan beri últshyldyqtyng uymen suarylyp kele jatqany anyq. Oghan eng aldymen 1940 jyly jazylghan «Batyr Nauan» dastany kuә. Búl dastanda ol qazaq pen qyrghyz halqyn, ózge de halyqtardy túnshyqtyrushy, qanqúily qaraqshy – adam etin jeytin naghyz reaksioner han Kenesary Qasymovty jәne onyng bauyry Nauandy, olardyng tonaushy, qanqúily joryqtaryn sýisine jyrlaydy»,– dep lepire әshkereledi.

Múnday da jekórushilik bolady eken! Kenesary naghyz músylman retinde «adam etin» haram sanasa kerek-ti jәne qúzghyndyq mәjbýrlikke baratynday ashtyq ta kórgen joq. Zady, pәleni neghúrlym ózinen aulaqtatu ýshin «ayttaqqa ergen» T.Jarokovtyng minbeshil aqyn ekenin zamandastarynyng barlyghy da basa aitady. Ol sol qasiyetti uaqyt pen iydeologiyanyng azanshysyna ainaldyryp alghan әdeti, onyng túlghalyq sipatyna únaspaytyn әreket edi. Ókinishke oray, sol tústaghy mәjilisterding bәrinde de osynday pikirlerimen synasha qaghylyp otyrghan.

Áruaqtardyng ózi keshirsin, búl pikirdi jalghastyrmaymyz da, týsinik te bermeymiz. Qazaqtardyng tym qatty ketkenine tang qalghan Dm.Snegiyn

«Keshe ózining bayandamasynda, Q.Jarmaghambetov, Qazaqstan Kenestik Jazushylar odaghyna ózi kelip, asa jauapty – jauapty hatshylyqtyng mindetin tapsyryp alghan kezdegi kórinisterdi sonshama kórgisiz etip bayandap berdi. Jarmaghambetov joldastyng bayandamasyn tyndap otyryp, ol kelgenshe Jazushylar odaghynda kenes adamdary istemegen siyaqty, jazushylar odaghy juyndyda qalghan mekeme siyaqty әserde qalasyn»,– dep basu aitypty.

Minbege Ghabit Mýsirepov shyghyp, ózining búrynghy pikirlerin jana oramdarmen emeuirin tanyta aityp, M.Áuezovti shymshyp ótti, S.Múqanovtyng atyn atamay, odaqtyng basshylyghynyng isin mýldem joqqa shyghardy. Biz tek sayasy baghalauyn ghana audaryp beremiz.

Gh.Mýsirepov: «Burjuaziyalyq últshyldyqtyng jeke jazushylar men aqyndardyng shygharmalarynan kórinis bergenine dau aitugha bolmaydy, óitkeni jazushy-últshyldardyng jas kenes әdebiyetimen belsendi kýresi túsynda onyng tarihiy-teoriyalyq túrghydan terendep ketken tamyry osy uaqytqa deyin ózining uly jemisin berudi jalghastyryp keledi. Kim de kim ózining últshyldyghyn týzetkisi kelse, onda ol múny ertede ótkendigin syltauratyp betin jyltyratyp maylap qoymay, eng aldymen osy tamyrdy arshyp alyp, otap tastauy kerek. Mening oiymsha, bolisheviktik syn men ózara synnyng eng basty jәne baghyttaushy manyzy osynda. Sonymen qatar, bizding Qazaqstannyng kenestik jazushylar odaghy jәne onyng Tóralqasy men basqarma mýsheleri, burjuaziyalyq últshyldyqqa qarsy kýreste, sosialistik realizmning negizgi baghytynan auytqushylyqpen kýreste, jauapsyzdyqpen jәne halturamen, demek, jazylghan shygharmanyng biyik iydeyasy men kórkemdik sapasy jolyndaghy kýreste qatang da talapshyl partiyalyq ústanymdy kórsete almady. Songhy uaqytta, bayaghy әdetimizshe, shynayy shygharmashylyqtan kóri maghynasyz ishki qyrqyljyng men paydasyz úsaq-týiekke kóp kónil bólindi. Qayran uaqyt bosqa ketti. Jogharydaghy partiya úiymdary da Jazushylar odaghynda ne bolyp jatqanyn jaqsy bile túra, oghan nemqúrayly, keybir jaghdaylargha ymyrashyldyqpen qarady. Mine, bizding ashy shyndyghymyz»,– dep ózining eki jýzdi qanjar ekenin tanytyp ótti.

Óitkeni, «tamyry terenge ketip, óz tamyryn ózi arshymay, óz tamyryn ózi otap tastamay, qúr betin jasyryp» jýrgen adam jalghyz, ol – Múhtar Áuezov bolatyn. Al «ishki qyrqyljyngha» jol bergen adam, әriyne, Sәbit Múqanov. Búl kezde Ortalyq komiytetting iydeologiya jónindegi hatshysy I.Omarov auysyp, onyng orynyna qazaqstandyq «súr kardinal» Sujikov kelgen. Demek Ortalyq komiytetti de synaugha bolatyn. Eng bastysy, osy joly úiymdyq mәsele qaralatyn. Gh.Mýsirepov bir auyz sózben ýsh jolbarysty bir oqpen atyp, ýsheuine de tiygizip otyr.

Sol arada Qasym Amanjolov sózge aralasyp:

«Ortalyq Partiya Komiytetining qaulysynda jәne ÝIII plenumnyng qararynda mening qatelikterim kórsetildi, men ony moyyndadym, eng bastysy synalyp ta jatyr, biraq Kenesarygha qatysty aty atalghandardyng ishinde taghy da men jýrmin. Búl dúrys emes qoy. Alghashynda Bekhojinning úsynysymen bir nashar dastansymaq jazghanym ras, ol adamdardyng sanasyn ulap ýlgergen joq (jariyalanbaghan – T.J.), ony ózim de úmytyp qaldym. Sondyqtan da meni Kenesaryshylardyng tizimine qosqany dúrys bola qoya ma eken?»,– degen úsynys aitty.

Tóragha: Búl úsynysqa qalay qaraysyzdar? Kenesaryshylardyng qatarynan syzylsyn ba? Kenesaryshylardyng tiziminen syzyp tastau turaly úsynysty men de qoldaymyn.

Dauystar: Dúrys.

Tóragha: Demek, Plenumnyng sheshimderining jobasynan onyng atyn syzyp tastaugha qarsylyq joq qoy?

Dauystar: Joq.

Bir auyzdan qostap dauys berildi».

Jaryssózde M.Aqynjanov, A.Shәripova, S.Omarov, Gh.Slanov, T.Álimqúlov sóilep, Q.Jarmaghambetovting bayandamasyn jәne jogharydaghy atalghan adamdardy, sonyng ishinde Q.Bekhojindi batyra synady. Plenum úiymdyq mәsele qarady, Jazushylar Odaghynyng tóraghalyghyna sol kezdegi Guriev oblystyq partiya komiytetining iydeologiya jónindegi hatshysy Á.Jaymurzin saylandy.

Odaq ýshin de, onyng jana hatshysy ýshin de eng bir auyr jyldar kýtip túrdy. Óitkeni sayasy jazalau nauqany endi ghana kórigin qyzdyryp, tikeley jazalaugha kóshken edi.

Jogharyda «әshkerelengen sayai-iydeologiyalyq, últshyl-burjuaziyashyl búrmalaushylyqtar men qatelikterdi» jibergen akademik M.Áuezov Ghylym Akademiyasy prezidiumynyng 1951 jylghy 14-qyrkýiektegi № 577 qararymen jalpy jinalystyng sheshimine oray Prezidium mýsheliginen bosatyldy. Búl sýrkilding basy edi. Endi ony eshkim de qorghap qala almaytyn. Óitkeni sol kýnderi osynda silteme jasalyp otyrghan Ghylym Akademiyasynyng preziydenti Qanysh Sәtbaevting ózining ýstinen de qúpiya tergeu jýrip jatqan bolatyn. Parasatty ziyaly Iliyas Omarov sol tústa qudalaugha týsip jýrgen Qanysh Sәtbaevqa:

«Qanysh agha! Saq jýrmeysiz be.Tym sengishsiz. Ár kimge syr aqtara beresiz»,– degen eken.

Sonda Qanysh ghúlama:

«Áy, Iliyas-ay! Tabighatta kereksiz zat joq qoy. Qúzghyndy da qúday jaratqan. Bәri qyran bop ketse, qarghalar qaytyp kýn kóredi. Olargha da júmys kerek qoy»,– depti (Q.Sәtbaevting jiyeni N.Jarmaghambetovting mәlimeti).

Sonyng nәtiyjesinde ol 1951 jyly 23-qarashada osy orynnan dәmegói, asa quatty qoldau men kýshke iye, geologiya, tau-ken salasyndaghy orys jәne ózge últtardyng ókilderining (M.Sәrsekeevting «Qanysh Sәtbaev», «Nartúlgha» atty kitaptaryn qaranyz) qasaqana arandatuymen, S.Bәiishev pen N.Sauranbaevtyng sayasy jetekshiligimen, S.Núryshev pen Á.Tәkejanovtyng sumandyghymen Q.Sәtbaev: Ghylym akademiyasynda kadrlardy irikteu men qarjy-qarajat paydalanu salasynda ózimshildikke jol berdi, Akademiyanyng partiya úiymyn mensinbedi, jershildik pen rushyldyqqa jol berdi – degen jeleumen qyzmetinen bosatyldy. Akademikter M.P.Rusakov pen A.Júbanov ghylymy ataqtarynan aiyryldy. Búghan Qúdaybergen Júbanovtyng kenje úly Asqar Qúdaybergenúly Júbanovtyng qolyndaghy qúpiya mekemege arnap jazylghan hattyng kóshirmesi dәlel.

1951 jyly 11-jeltoqsan kýni Qayym Múhamedhanov «әshkerelengen halyq jauy» retinde jazushylar odaghynan shygharyldy. Demek, búl kezde abayshyl, әuezovshil ghalym týrmening ystyq, suyq kamerasyna kezek qamalyp, «synnan» ótip jatyr degen sóz. Sonymen Qayym jiyrma bes jylgha kesilip, marshal Jukovtyng shtabyndaghy generaldarmen birge “sybagha bólisip” shygha keldi. Tergeushilerding Q.Múhamedhanovtan tabandap súraghany: “Maghan búl taqyrypty Áuezov zorlap zerttetti”– degen jalghyz-aq sóz. Sony jazyp berse bostandyqta jýrmek, ghylymy ataghyn da saqtap qalmaq eken. Týrmedegi ystyq, suyq kamerany, әrtýrli qorlaular, qoqan-loqqylardy, aldau-arbaudy basynan keshirse de Q.Múhamedhanov M.Áuezovti ústap bermedi.

Sóitip, Múhtar Áuezov te ózining senimdi dostary men shәkirtterining kómeginen qol ýzip qaldy. Eger Q.Sәtbaev Preziydent bolyp túrsa, onda M.Áuezovting «qoldy boluy» da ekitalay ekenin partiyalyq jazalaushy jauyngerler bildi. Biz osynda aty atalghan, Q.Sәtbaev mensinbegen «bastauysh partiya úiymynyng mýshesi» Á.Tәkejanovpen bir neshe ay súhbattas bolghanymyzda bayqaghanymyz, osynau tik minezdi, tau ishindegi sayajayynda qalghan ómirin jalghyzdyqpen ótkizgen tapshyl tarihshy sol nauqan qaytyp kelse, taghy da «atoygha shygha keluge» dayyn siyaqty kórinetin. Ókinishke oray S.Núryshevpen әngimelesuding esh orayy kelmey-aq qoydy. Oghan ókingen de joqpyz.

(jalghasy bar)

Abai.kz