nemese Bayden tires, Tramp tartys

Áriyne, múhittyng ar jaghyndaghy AQSh-ta ótip jatqan preziydent saylauy, onyng ishinde preziydent Baydenning bәigeden bas tartuy sekildi oqighalar – sol elding ózining ishki sharuasy bolsa kerek.

Alayda, óz basym eski Qazaqstannan Jana Qazaqstangha jol tartqan biz kez kelgen elding basqaru tәjiriybesinen sabaq aluymyz kerek dep sanaymyn.

Sonymen alystaghy AQSh-taghy nauqannyng bizge qanday taghylymdary bar?

Óz basym eng basyt ýsh jaytty atar edim.

Birinshiden, ol jaqtaghy basty eki partiya – Demokratiyalyq jәne Respublikalyq – bir-birinen iydeologiya, baghdarlamalyq túghyrnama jaghynan erekshelenedi. Yaghni, saylaushylar, eng aldymen, partiyalyq baghytqa sýienip, óz tandauyn jasaydy.

Mәselen, demokrattar liyberaldy da, respublikashyldar – konservativti kózqaras ústanghan. Demokrattar ózgeristerdi qalasa, respublikashyldar kezinde Amerikanyng negizin qalaghan túlghalardyng ósiyetterin basshylyqqa alady. Múnday jaghday abort, qaru-jaraqty satudy retteu, LGBT mәselelerin qoldau ne qoldamaugha óz yqpalyn tiygizude.

Demokrattar әleumettik sayasatta sosial-demokratiyagha jaqyn bop, ekonomikadaghy memleketting rolin arttyrudy jaqtasa, respublikashyldar kóbine-kóp erkin naryq zandylyqtary men jeke adamnyng bastamalaryn qoldaydy. Búl eki ústanym salyq jýiesindegi basym baghyttargha da әser etude.

Bizde bolsa, saylaugha qatysatyn partiyalar negizinen «biyliktiki jәne biylikti qoldaytyndar» jәne «oppozisiyalyq» (ishinde «júmsaq», sentrist», «radikaldy» bop bólinedi) bop qúrylady da, olardyng ekonomikadaghy, әleumettik saladaghy, qoghamdyq-sayasy kózqarastaryna kóp mәn berile bermeydi.

Ekinshiden, ol jaqtaghy partiyalardyng kóshbasshylary manyzdy roli atqarsa da (mәselen, osy kýnge deyin basty bәseke Bayden men Tramptyng atymen baylanystyrylyp otyrdy), basty mәseleni partiya jiyndary sheshedi. Jәne de býkil partiyalyq ómir, saylau bir adamnyng taghdyryna baylanyp qalmaydy: Bayden bәigeden bas tartyp edi, endi ornyna «sen túr, men atayyndar» dayyn túr!

Bizde bolsa, biyliktegi bolsyn, oppozisiyadaghy bolsyn, partiya dýniyege kelse, býgingi ne keshegi belgili túlgha óz ornyn bosatugha asyqpaydy. «Otan», keyin «Núrotan» atanghan biylik partiyasynyng mysaly bar: Nazarbaev songhy kezge deyin partiya basshysy bop keldi emes pe?

Ózin oppozisiya sanaytyn partiyalardaghy ahual da kóp jaghdayda sonday bolyp keldi: bireu lauazymdy qyzmetten ketip, keshe ózi istegen biylikke qarsy shyghady, partiya qúrady, manayyna óz jaqyndaryn jinap alady da (olar bolsa, óz kósemining jeke basyna tabynudy bastaydy), sol ornynan ketpeydi.

Yaghni, partiya baghdarlamalyq basymdyqtargha emes, jeke adamnyng subektivti tandauyna telinip qalady.

Ýshinshiden, AQSh-ta preziydent qanshama yqpaldy bolghanymen, ol ózine oppozisiyadaghy partiya ókilderi barshylyq Kongress jәne Senatpen sanasuy tiyis. Memleket ómirindegi asa manyzdy mәselelerdi ol jekedara qabylday almaydy. Ony órkeniyetti dýniyede «biylik tarmaqtarynyng ózara tepe-tendigi» dep ataydy.

Kezinde Tramp preziydent bolghan kezde, onyng da birneshe uly-shuly bastamasyn Kongress tejep tastaghan joq pa?

IYә, moyyndau kerek, Jana Qazaqstan jobasynda parlamentting rolin arttyru maqsaty kózdelgen.

Alayda búl baghdarlama tolyqqandy jýzege asyp jatyr deu qiyn bolar. Onyng da óz sebepteri bar syqyldy.

Birinshiden, atqarushy biylik eski әdetke salyp, bar ókilettikti deputattargha bere salghysy kelmeytin syqyldy. Mәselen, deputattar naqty úsynys jasap, budjetten qosymsha qarjy talap etse, oghan mindetti týrde ýkimet óz rúhsatyn berui tiyis. Sodan baryp, kóptegen jaqsy bastamalar túralap qaluda.

Ekinshiden, eldegi jaghdaygha tolyq jauapkershilikti alyp, kәsiby dengeyde memleket basqarugha deputattardyng ózi de dayyn emes siyaqty. Mәselen, ekonomikada, әleumettik salada tereng de tújyrymdy oy aitu ýshin bilim, biliktilik, tәjiriybe kerek emes pe? Bizde bolsa, kóbinese, sol mәselelerding iyisi múrnyna barmaytyn basqa sala ókilderi jýr. Haypy joq emes ne lobbistik sipaty bar deputattyq saual joldau bólek te, naqty zandy býge-shýgesine deyin zerttep, ony ishki jaghday men halyqaralyq tәjiriybemen baylanystyryp, ýkimet ókilderimen terezesi teng pikirtalas jýrgizip, óz pozisiyasyn sauatty da uәjdi týrde qorghay alu – mýldem bólek!

Bәlkim, «kәsiby parlament» qúru isin kóp keshiktirmey qolgha alu kerek shyghar...

Ámirjan Qosan

Abai.kz