«Manghol (oryssha «mongol», qazaqsha «manghol» delinetin últ atauyn qazaqy týrinde alyp otyrmyz) últy tarihta bolghan emes, ol - sayasy atau» deydi tarihshy-shynghystanushy, akademik Anatoliy OLOVINSOV (surette). Onyng oiynsha,  XIII ghasyrda Euraziya dalasyn  týrkiler jaylap jatty, sonyng ishinde Shynghyshan da týrki bolghan, jәne de olar týrli taypalargha bólingen.  Keyinirek olardy Shynghyshan bir memleketke biriktirip, shartty týrde «Mynghol» dedi, ol «mәngi qol» degeni edi.

– Anatoliy Grigorievich,  Shynghyshannyng týrki ekenin qaydan aldynyz?

«Manghol (oryssha «mongol», qazaqsha «manghol» delinetin últ atauyn qazaqy týrinde alyp otyrmyz) últy tarihta bolghan emes, ol - sayasy atau» deydi tarihshy-shynghystanushy, akademik Anatoliy OLOVINSOV (surette). Onyng oiynsha,  XIII ghasyrda Euraziya dalasyn  týrkiler jaylap jatty, sonyng ishinde Shynghyshan da týrki bolghan, jәne de olar týrli taypalargha bólingen.  Keyinirek olardy Shynghyshan bir memleketke biriktirip, shartty týrde «Mynghol» dedi, ol «mәngi qol» degeni edi.

– Anatoliy Grigorievich,  Shynghyshannyng týrki ekenin qaydan aldynyz?

– Búl jayynda men aluan týrli tarihy qújattardy zerdeley kele tújyrdym. Qaranyz. Tarihta mangholsha jazylghan bir de bir sóz joq, al týrkishe –  qyruar. Shynghyshan tóniregindegilerding batys koroldarymen jazysqan jazbalary týrkishe. Qúbylay hannyng úrpaqtaryna Ortalyq Aziyadan biyleushiler de týrkishe  jәne ejelgi úighyr qarpimen joldaular  jazghan.Búdan basqa Shynghystyng tiri kezinde qashalghan  tas jazba da týrkishe. Eger sol kezde manghol tili bolghanda, Shynghyshangha  týrkishe tas qashap jazu nege kerek? Osydan Shynghyshannyng týrkishe sóilep, jazghandyghyn qorytugha mәjbýrmiz.

– Endeshe mangholdar qaydan shyqty?

–  Onday etnom mýlde bolghan emes. «Mangholiya» atauy – sayasy sóz. AQSh-ta amerikalyq últtyng bary sekildi. Biraq búl elde túratyndar: aghylshyndar, afrikalyqtar, italyandar taghy basqa. Nemese, bizding bәrimiz sovet halqy boldyq, biraq eshkim sovet tilinde sóilegen emes. Qazaqtar - qazaqsha, orystar  - oryssha sóiledi emes pe?..

Shynghyshan kezinde euraziyalyq jazyqtaghy adamdardyng bәri týrkiler boldy, olar tatar, kerey, jalayyr, nayman taghy basqa bolyp bólindi. Jylnamagha sensek, bir kýni Shynghyshan ordasyna Qytaydan Mәnhun elshi keledi, al qaghan ol kezde joryqta bolghan. Elshi qaghannyng  shabarmany Múqaliymen әngimelesedi de odan súraydy: «Sen kimsin?». Múqali: «Men tatar kisimin» deydi.  Óitkeni, búryn tatarlar birshama qúrmette bolghan.  

Sóitip, Shynghyshandy týrli júrttar qorshaghan. Qaghan óz memleketin qúrghan kezde, ol aluan júrtty tútas etip, bir halyqqa biriktirdi.Al osynday ala halqy bar eldi qalay atau kerek? Mangholiya – barynsha beytarap әri kýshti sóz «mәngu/manghu» - mәngi jәne «qol» – әsker – «mәngi qol» sózinen shyqty.

 – Sonda kәzirgi mangholdar da ishinara týrkishe sóiley  me?

– Joq. Býgingi halha-manghol tili  XVII ghasyrda shyqty, olardy mәnjýrler jaulap alghanda.  Bilesiz be, Shynghyshan óz әskerin Orta Aziya men Qap tauyna qaray qaptatqanda, Mangholiya jarty halqynan ajyrap edi.  Mangholdar Qytaydy jaulap, ony  bir ghasyr biyledi, qytaylar quyp shyqqansha. Qytaylar halqyn qyryp, Mangholiyanyng ózin eki ret tazartty.  Sosyn, Shynghyshan ólgesin, qalghan aqsýiekter biylik ýshin ózara qyrqysty. Aqyrynda XVII  ghasyrda elde jergilikti әri týrkishe sóileytin 60 myng ghana adam qaldy.Osyny bilgen mәnjýrler Mangholiyany basyp aldy. Olardyng tili týrki tilinen mýldem bólek bolatyn.  Sóitip, basqynshylarmen myiday aralasqan úrpaqtan túnghys-týrki-mәnjýr tili – yaghny býgingi halha-manghol tili shyqty.  

Búrynyraqta mangholdar tәnirshilder edi, keyin buddizmdi qabyldady, búl mәnjýrlermen ortaq jalghyz ghana belgi boldy.Sol kezde barynsha daryndy mangholdardy Tiybetke jiberip qytaysha, tiybetshe, týrkishe oqytty.  Osy sauattylar oralyp jylnama jazghan edi. Sol jylnamalar bizge jetip otyr. Búl jazbalar qytaysha iyeroglifpen jazylghan týrkishe jazba bolyp shyqty. Sol sebepti olardy ghalymdar 30 jyl boyy oqy almay keldi.

– Shynghyshangha oralayyq. Onyng qazaq boluy mýmkin be?

– Kәzir olay deu qiyn. Meninshe, últtyq  tiyistilikti bir jaqqa tartqyshtap, qazaq deuge bolmaydy. Biraq bәri de soghan úmtyluda.  Tatarlar, tipti saqalar da onyng ózderiniki ekendigin dәleldeuge tyrysuda .Ol dúrys emes. Qaghan – týrki, óz memleketin qúrghanda, ol manghol boldy da, ózin sol elding aumaghynda jerletti.

– Aytpaqshy, qazaqtar mangholdarmen aralasyp qonyrqay tartty degen bar. Al siz analar da, mynalar da jiyren boldy deysiz...

– Qazaq handyghy Shynghys óliminen song 250 jyldan keyin qúryldy. Qazaqtar ol kezde shynynda da jiyren bolatyn. Aytpaqshy, altyn adam da jiyren boldy. Qazaq handarynyng esimin alayyq,  songhy han Kenesary – «kene» – kene, «sary» – jiyren. Tarihta Toghym han bolghan, soghysta toghyz úlymen birge sheyt bolghan. Nәtiyjesinde «Toghys sary» atalatyn jyr payda boldy.Taghy da jiyren mәselesi.

Budandasu mangholdarmen emes, qytaylarmen bolghan. Týrkilerding Modә qaghany  qorghannan ótip Qytaydy basyp aldy. Týrkilerdi ne qyzyqtyrdy Qytayda? Shay, jibek jәne qytay qyzdary. Qytay qyzdaryn myndap dalagha alyp ketti. Sol qonyrqay qyzdar shatalardy shúbyrtyp tapty. Múnday joryq myng jylgha sozyldy. Birte-birte qazaqtardyng óni mine, sodan baryp qonyrqay tarta bastaldy.  

www.megapolis.kz  saytynan audaryldy.

Abai.lz