Halqymyz ýshin qay zaman bolsa da úly Abay babamyzdyng ónege-ýlgisi, bergen taghylymy eskirmeydi.

Býgingi kýnderi qoghamda týrli qayshylyqtar kýsh alyp otyr. Solardyng biri -- tәnirshildik pen islamnyng arasyndaghy alauyzdyq. Búl qayshylyq kýnnen kýnge óris alyp, halyqty alandata bastady. Halyq ekige bólinip otyr. Halqymyzdyng birligi ýshin búl ýlken qauyp. Býgingi jahandanu dәuirinde últtyq bolmysymyzdy saqtap, halqymyzdyng tarih sahnasynda mәngilikti qaluy ýshin halyq birligin saqtay biluimiz kerek. Sondyqtan, birligimizdi búzbaytyn jol izdeu uaqyt talaby bolyp otyr.

Elimizdegi búl kelensiz qúbylystyng (sonymen birge, basqa da teketiresterdin) sebebi, Abay kórsetken Bolmystyng birligin týsinbeuden shyghady. Bolmystyng birligi úmytylyp, tek qana onyng týrli kórinisterine kónil audarghanda, ómir turaly sheksiz kóp úghymdar, kózqarastar, aghymdar payda bolyp, olardyng arasyndaghy tartys ómirdi kýres maydanyna ainaldyryp jiberedi. Bizding elimiz ghana emes, býgingi býkil adamzat ómiri osynyng kórinisteri bolyp otyr.

Endi Abay ilimi boyynsha osy manyzdy mәselening sheshimine keleyik. Ol ýshin Bolmystyng ne ekenine, Onyng birligine kóz jiberuimiz kerek.

Bolmystyng negizin, Onyng birligin Abay ózinin   otyz segizinshi sózinde qysqasha tújyrymdap beredi. Búl tújyrym Bolmysty tolyq týsinuge mýmkindik beredi. Sondyqtan, ony teologiya negizi deuge de bolady. Bolmystyng birligin ol bylay dep týsindiredi:

Biz Alla taghala «bir» deymiz, «bar» deymiz. Ol «bir» degenning ózi aqylymyzgha úghymnyng bir tiyanaghy ýshin aitylghan sóz. Bolmasa ol «bir» degenning ózi Alla taghalagha layyqty kelmeydi... Ol «bir» degen sóz ghalamnyng ishinde, ghalam Alla taghalanyng ishinde»

Endi osy qysqa tújyrymdy saralap kórelik.

Alla taghala sheksiz bolghandyqtan, Ol býkil Bolmysty qamtidy, yaghny Bolmystyng Ózi. Abay Alla taghalany Bolmystyng kórinisi retinde berip otyr. Búl tújyrym Alla taghalanyng eshbir sózben sipattaugha bolmaytyn sheksizdigin kórsetedi. Bolmys ta osynday sheksiz, endeshe, Bolmys – Alla taghalanyng kórinisi. Bolmys – Alla taghala, al Alla taghala – Bolmys. Ekeuining aiyrmashylyghy joq. Qanday din bolsa da onyng negizgi qaghidalary osy tújyrymda. Bolmystyng birliginen shyghady.

Bolmys «bar», «bolu» degen úghymnan shyghyp, barlyqty týgeldey qamtyityn adamzat dýniyetanymyndaghy eng auqymdy, jәne eng keng úghym. Bolmys sheksiz jәne kóptegen kórinisterden qúralady. Sondyqtan, Bolmys ruhany men materialdyq әlemdi tolyq qamtidy. Zattyq әlemning ishindegiler de, ony syrtyndaghylar da, týgeldey Bolmys kórinisteri. Bolmys bir, sheksiz jәne tútas degenimiz osy.

Endeshe Onyng әrbir bóligi (әrbir adam, týrly qoghamdar men aghymdar, býkil tabighat kórinisteri) de birlikkke úmtylulary kerek. Osylay, birlik, jәne oghan úmtylu Bolmys qasiyeti ekenin kóremiz. Bolmys bir bolghandyqtan, Onyng kórinisining biri bolyp tabylatyn býkil adamzat ta birtútas.

Ekinshi manyzdy úghym – Alla taghalanyng sheksizdigi. Alla taghala sheksiz bolghandyqtan, Ol býkil Bolmysty qamtidy. Biraq búl sheksizdikti aqylmen týsinu qiyn. Sebebi, Abay sózimen atqanda «Alla taghala – ólsheusiz, bizding aqylymyz –  ólsheuli. Ólsheusizdi ólsheulimen týsinuge bolmaydy». Sheksiz Allany sózben de jetkizuge mýmkin emes. Onyng esimi joq, biraq, úghymnyng bir tiyanaghy ýshin biz týrli sózdermen sipattaymyz. Ár halyq ózinshe ataydy, al bizding qazaq «Alla», «Qúday» jәne «Tәnir» dep ataytyny bilgili. Búl esimder sheksiz bir Absolutti bildiredi. Týpki maghynasy bir – býkil әlem bir kózden shyghady, Ol taza Ruh. Ruh atauy kóp bolghanymen, Ol bólinbeytin, barlyghyna ortaq, birtútas. Barlyghy Sodan shyghady. Al Odan shyqqandardyng barlyghy qayta qaytyp, birtútas bolyp, bir ortalyqqa baghynuy kerek. Ol ýshin jandar birine biri qyzmet kórsetip, ózara qamqorlyq jasaydy. Osylay Abay kórsetken «Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep» dengeyine kóterilip, eng jogharghy Jangha, Týp IYege qaytyp, biriguge mýmkindik alady.

Músylmandar men tәnirshilderding arasyndaghy alauyzdyq osy qarapayym aqiqatty týsinbey, ne bolmasa moyyndamaudan shyghyp otyr.

Bolmystyng ruhany jәne materialdyq bólikteri bar. Onyng bir bóligi bolyp tabylatyn adamzat qoghamy da ruhany jәne materialdyq bólikterden qúralady. Qazaq qoghamynda ruhany bóligin islam qúrasa, al materialdyq bóligin tәnirshildik qúrastyrady.

Islam imandylyqtyng tiregi. Adamgershilik imandylyqtan payda bolady. Ghasyrlar boyy islam qazaq halqynyng ruhany tiregi bolyp,  ony tarih sahynasyndaghy kóptegen qiynshylyqtardan aman alyp shyqty. Islam bolmasa qazaq halqy ózindik bolmysyn saqtap qala almas edi deuge bolady. Búghan Sibir halyqtarynyng taghdyry jaqsy dәlel bolady. Ózderining dininen aiyrylghan Sibir halyqtary qazirgi kezde maskýnemdikke salynyp, moralidyq jaghynan qúldyrap, ózderining últtyghyn qorghay almay, eldigin aiyrylyp bara jatqany belgili. Halyq sany azayyp, joyylu ýstinde. Qazaq eli ýshin islam biriktirushi kýsh bolyp, sonymen birge, Alla taghalagha baghyttap, elimizdi músylman әlemining egrogeri ayasynda bolugha mýkindik beredi.

Sonymen birge, qazaq halqyna tәnirshildikting manyzy da ýlken. Islamgha deyingi sonau týrki zamanynan kele jatqan búrynghy kóshpendi qazaq halqynyng dini tәnirshildik boldy. Tәnirshildik býkil bolmysty tolyq qamtyidy. Tútas Bolmystyng bir bóligi bolyp, onyng yqpalyna tolyq berilgendikten, ejelgi týrki elderining tirshiligi әlemning bir bóligi retinde qorshaghan tabighatpen tolyq ýilesimdi bolghan. Tәnirshildik kóshpeli halyqtyng býkil ómirin qamtydy. Osylay qazaq halqynyng ózindik bolmysy, salt-dәstýr, әdet-ghúrpy payda boldy. Qazaq bolmysy býkil әlem kórinisi retinde qalyptasty. Qazirgi zamanda uaqyt yqpalymen últtyq bolmysymyz ózgere bastady. Ony qalpyna keltiru kerek. Búl jolda qazaq halqynyng últtyq bolmysyn saqtap, adamzattyng bir bóligi retinde saqtalyp qaluy ýshin tәnirshildikting manyzy óte ýlken.

Sonymen, elimizge islam da, tәnirshildik te auaday qajet. Olar halqymyzgha taghdyrdyng bergen eki qúndylyghy. Olar bir Bolmystyng eki bóligin qúraytyndyqtan, aralarynda eshqanday qayshylyq joq. Mәsele olardy biriktire bilude. Eger biriktire almay, olardy diny qayshylyqqa ainaldyryp jiberetin bolsaq, birligimizden aiyrylyp, ýlken qiynshylyqtargha jolyghamyz. Kerisinshe, biriktire bilsek, olar órkeniyetimizding negizgi qozghaushy kýshine ainalyp, jetiluding shynyna kóteriluge elimizge mýmkindik tuady.

Sondyqtan, taghdyrdyng búl bagha jetpes syilyqtaryn dúrys paydalana otyryp, olardy jiktemey, kerisinshe, ómir qúndylyqtaryna ainaldyra bileyik.

Dosym Omarov,

abaytanushy, teolog

Abai.kz