Taghy bir qayratty qazaq ómirden ótti. Últtyq koloriyti mol, ziyatty ziyaly. Kýlli enbegin qúndylyqtardy qasterleuge, jәdigerlikterdi janghyrtugha arnaghan zerdeli zertteushi. Gharifolla Ánes... Kesheden beri әleumettik jeli ony egile joqtap jatyr. Joqtaytynday bar...

Últ ruhaniyatynda airyqsha iz qaldyrghan, órisi men ónegesi kóp Gharifollalar barshylyq. Qay-qaysysy da eldik mәselelerge barynsha atsalysty. Biri ónerimizdi órletti. Taghy biri ghylymymyzdy tórletti. Sonday-aq últ múrasyn jinaugha, zertteuge, jariyalaugha janyn salyp, tynbay ter tókken taghy bir Gharifollamyz bar edi. Ol – Gharifolla Ánes. Bir ózi bir instituttyng júmysyn jasaghan ghibratty ghalym. Bir ózi bir arhivting isin jýrgizgen mәrtebeli múraghatshy. Bir ózi bir baspalar ýiining sharuasyn atqarghan bilikti baspager. Bir ózi býkil arystyng jighan-tergenin jalyqpay saralaghan abyroyly alashtanushy.

Jalpy, ózimizge ýlgi bolghan Gharifolla Ánes, Amanqos Mektep, Maqsat Tәjimúratov, Marat Ábsemetov syndy aghalarymyz Alash arystarynyng múrasyn zertteudi tym erte bastap jibergen-di. Ardaqtylarymyzdyng túlghasy men tuyndysyna әli de tolyq bagha berilmey jatqan tústa olar búl iske tas-týiin dayyn túrdy. Jylymyq jyldardyng jayly lebi sezile týsken shaqta Til bilimi institutynyng ghylymy qyzmetkeri Gharifolla Ánes Qazan, Tashkent, Mәskeu, Orynbor jәne basqa tarihy múragha bay qalalardyng arhivterinen bagha jetpes qúndy dýniyeler tapty.

«Elin sýigen erlerding ardaqty esimderin resmy oryndardan búryn әruaqqa syiynyp, aldymen ózimiz-aq aqtap jibergendey edik», – dep eske alatyn ol. Búl ras edi. Zamannyng týzeler synayyn kýn ilgeri barlaghan ghylymdaghy agha buynnyng ókilderi jas perilerdi tomaghasyn alyp, topqa salugha әzirlep jatty. Búl kóshti sol kezdegi saryuyz zertteushiler, býgingi azuly alashtanushylar Dihan Qamzabekúly men Súltanhan Aqqúlyúly bastady.

Elimizdegi bildey bir ghylymiy-zertteu institutynda júmysyn jap-jaqsy atqaryp, aldaghy jyldargha arnalghan josparlaryn týzip, óz auanymen tirlik keship jýrgen Gharekeng bir kýni shúghyl sheshimge bel budy. Ol Qazaqstannyng repressiyagha úshyraghan ziyalylarynyng múrasyn zertteytin «Arys» qoryn qúrdy. Tәuelsizdik alghanymyzgha bir-aq jyl ótken-di. Búl qor sodan beri ýzdiksiz júmys istedi. Búl qordyng basshysy sodan beri bir kýn de damyl kórgen joq. Qanshama túlghany shynyraudan shyghardy. Qanshama kitap basty. Qanshama ensiklopediya týzdi. Qanshama tarihy múrany qatargha qosty. Qanshama arhivting esigin qazaq júrtyna aiqara ashyp berdi. Qanshama qazaq basylymynyng kitaby núsqasyn әzirlep, oqyrmangha úsyndy. Endi kim jalghastyrady ony? Jalghastyrghan kýnde de dәl ózindey bola ala ma?!

Gharifolla әigili qoryn qúrghan song kóp uaqyt ótpey-aq men odan súhbat aldym. Búl kezde ol qalyng qara shashy jelkesin japqan, tipti onysyn Oralhan aghanyng ýlgisimen iyghyna qaray jibere salghan, otyz bes jastaghy oily jigit edi. Kózi ótkir, qayraty mol. Qayyspas Qaradóng batyrdyng qara kýshi mol qajyrly úrpaqtary sekildi qay iske de qúlshynyp, saqaday say túrdy. Ekeumizding osy súhbatymyz «Jas alash» gazetining 1992 jylghy 3 qyrkýiektegi sanynda jariyalandy.

Sol súhbatta ol ózining «Arys» qoryn qúru jónindegi maqsat-mindetin bylaysha tәpsirlegen-di: «Halqymyz sanlaqtardyng múrasymen qayta tabysyp jatyr ghoy. Jón-aq. Al endi esimderi de, enbekteri de jalpaq júrtqa keninen tanymal emes, shyn mәninde úlan-ghayyr múra qaldyrghan, biraq jyldardyng qaltarysyna myqtap jasyrylghan bozdaqtarymyz qanshama?! Olardyng múrasyn kim izdemek? Oqyrmany on myndap sanalatyn, mýiizi qaraghayday kózi tiri qalamgerlerding ózi qaghaz joqtyghynan kitaptaryn shyghara almay jýrgende jarty ghasyrdyng jamylghysyn jamylyp, jer qoynynda jatqan arystardyng asyl dýniyelerin bastyrugha kim úsynady? Osynday әrqaysysy atan týiege jýk bolarlyq mindet arqalaghan sansyz saualdar Qazaqstannyng repressiyagha úshyraghan ziyalylarynyng múrasyn zertteytin «Arys» qoryn qúrugha degen niyetimizdi oyatty».

Ol osy baghdarlamalyq tújyrymdamasyna әrdayym adal boldy. Kýn-týn demey tynbay enbek etti. Áriyne, «Arysty» Gharekeng jalghyz ózi ghana jeke-jara jetektep, býkil beynetting basy-qasynda tau kótergen Tausogharday jalghyz ózi ghana jýrdi desek, artyghyraq bolar edi. Onyng janynda әrkez qazaqtyng myqty zertteushi jigitteri boldy. Qay-qaysysy da jan ayamay, ynta-yqylasymen ýles qosty. Degenmen bar salmaqtyng bәribir basshygha týsetini barshagha ayan. Múny qor jetekshisi de ýnemi atap kórsetip otyrghanyn aitugha tiyispiz.

Mәselen, janaghy súhbatymyzda Gharekeng qashannan boyyna bitken qarapayymdylyghyna basyp, әdepki tújyrymyn odan әri sabaqtap, «Búl – osynau manyzdy ispen tek bizding újym ghana ainalysady degen sóz emes. Múny júrtymyz bolyp júmylatyn qasiyetti paryzymyzdy atqarugha ýles qosqymyz kelgeni dep baghalau kerek», – dep tiyanaqtay týsken edi. Ýles bolghanda qanday! Tauday ýles. Altyn qor. Asyl qazyna. Qazaq júrtyndaghy barlyq kitaphanalardyng ajaryn ashyp túrghan dýniyelerding birsypyrasy – Gharifolla Ánes shygharghan kitaptar. Onyng baspasynan jaryq kórgen jәdigerlikter últ ziyalylarynyng jeke kitaphanalarynyng da qúndylyghyn arttyra týsedi. Obrazdy týrde aitsaq, Gharifola aghamyz dayyndap, bastyrghan kitaptardan kishigirim bir kitaphana jasaqtaugha bolatyn shyghar...

Gharekenmen ýzengiles jýrgeli qashan. Ol bәrimizge ýlgi-ónege kórsetti. Onyng qabilet qarymy shygharmashylyqtyng qay-salasyn da aishyqtap túrar edi. Osydan otyz eki jyl búryn alghan әlgi súhbatymyzda oghan «Kezinde kórkem dýniyeler jazyp jýrgeninizdi de biletin edik...», – dep oy tastap, taghy bir saualgha jeteleppiz. Al onyng jauaby bylay boldy: «Asqar tauday arystarymyzdyng marjanday asyl әri sýiekti dýniyelerin oqyghannan keyin ózimning shimay-shatpaqtarymdy jazugha qalamym jorghalamay-aq qoydy. Áueli solardyng bagha jetpes múralaryn shygharyp alayyq, ózimizdiki qayda qashar deysin...».

Solay! Ol maqsat-múratyn oryndau ýshin ózining jeke shygharmashylyghyn ekinshi kezekke yghystyrdy. Búdan әdebiyet te, ghylym da útyla qoydy dep oilamaymyz.

Sonymen, ómirde óte qarapayym bolsa da, ýndemey jýrip-aq adam aitqysyz úshan-teniz is tyndyrghan Gharifolla Ánesting bolmys-bitimining ereksheligi nede?

Birinshiden, ol Alash múrasyn shashau shygharmay zertteuge ólsheusiz enbek sinirdi. Búghan onyng ishki ruhany dayyndyghy mol boldy. Qazaqtyng asa tanymal, óte әleuetti azamattarymen birge Til bilimi institutynda qyzmet istep, ghylymy mektepten ótti. Odan song tәuelsizdikting alghashqy qarlyghashy ispetti, qazaqy qúnary bay «Ana tili» gazetining Tiltanu bólimin basqardy. Búl basylymnyng bilikti basshysy, úlaghat ústahanasynyng bas kórikshisi Jarylqap Beysenbayúly iriktegen saydyng tasynday asa talantty sarbazdardyng sapynda jýrdi. Kiyeli shanyraqtyng ghylymy dengeyin kóteru ýshin ayanbay is qyldy. Múnyng bәri Alash múrasyn asqan úqyptylyqpen zerttep-zerdeleuine zor paydasyn tiygizdi.

Ekinshiden, Gharekeng arystardyng shygharmalaryn ghylymy túrghydan jýielep, kýrishti kýrmekten aiyryp, jiktep-jiliktep baryp úsyndy. Ol qúrastyrghan jinaqtargha óte sauatty, joghary dengeydegi ghylymy týsiniktemeler jazyldy. Qolgha alghan dýniyesin jýrdim-bardym jәne shalama-shekki dayyndaugha jol bergen joq. Búl sharuagha meylinshe falish engizbeuge tyrysty. Qoljazba qabyldanghannan bastap, baspahanadan shyqqansha júmys ýderisining bәrin tikeley ózi qadaghalap otyrdy. Asyghystyq degendi asa únata qoymady.

Ýshinshiden, Gharifollanyng sensasiya degenge jany qúmar emes-ti. Júrttan birden sýiinshi súrap, jarty әlemge jar salatyn әdetten aulaq boldy. Tapqan dýniyesining ózin segiz saraptaudan, toghyz tekseruden ótkizgen song ghana ghylymy ortanyng talqysyna úsyndy. Kitap shygharu barysynda osynday ústanymdy serik etti. Býgingi zamanda sabyr saqtaytyn sauyty bar múnday kisilerding óte siyrek ekeni ras.

Tórtinshiden, tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda tabylghan qanatqaqty jәdigerlikting birazyn Gharekeng әriptesterimen birlesip, baspagha әzirledi. Ásirese, Halel Dosmúhamedúlynyng «Alaman» atty kitabyn jaryqqa shygharyp, júrtshylyqty ruhany oljagha keneltui óz zamanyndaghy eleuli janalyq edi. Búdan song jyl sayyn birneshe jinaq әzirlep, oqyrmannyng qazynasyn molaytyp otyrdy.

Besinshiden, ol – naryqqa kóshken jyldarymyzda sәl tejelinkirep qalghan ensiklopediyalyq әdebiyetting klassikalyq dәstýrin qayta janghyrtqandardyng biri. Túlghalyq jәne mekendik ensiklopediyalardy birinen song birin shygharyp, oqyrmannyng kitap sóresin qasterli dýniyege toltyrdy. Sol arqyly múnday jinaq dayyndaudyng ózindik ýlgisin de qalyptastyrdy.

Altynshydan, últ mýddesin úlyqtaghan alghashqy qazaq gazetterining birazyn arhivten izdep tauyp, mәtinin qayta sýzip, jalyqpay jýielep, saraptamadan ótkizip, tútas jinaq retinde toptastyryp, júrtshylyqtyng kәdesine jaratty. Qazir búl kitaptar irgeli oqu oryndarynyng jurnalistika fakulitetteri studentterining qoldan-qolgha týsirmey oqityn qúndy jәdigerlikterine ainaldy.

Jetinshiden, qazaq jyrynyng tabighatyn jaqsy týsinetin tiyanaqty tekstolog ghalym boldy. Ol búl túrghyda qazaq әdebiyetin zertteuge býkil ghúmyryn arnaghan әleuetti әriptesi, tendessiz ghalym Qabibolla Sydiyqovtyng ýlgisin ústandy. Gharekeng úsynghan jinaqtardyng mәtindik mazmúnyna osy uaqytqa deyin eshqanday syn pikir aitylghan emes.

Segizinshiden, ol әzirlegen kitaptarynyng korrekturasyna basa mәn berdi. Mýmkindiginshe qate jibermeuge tyrysty. Qate ketip bara jatqan dýniyelerdi baspahanadan toqtatyp qoyyp, qayta basqan kezi de boldy. Ózining manday terin tógip, qajyr-qayratyn salghan enbegining oqyrmangha sapaly kýiinde jetui ýshin jan alysyp, jan berdi.

* * *

Mine, biz osynday adamdy joghalttyq. Endi toghyspas joldar torabyn qosyp, bir ózi birneshe mindet atqarghan onyng orny qalay tolmaq?! Ruhynyz shat bolsyn, Ghareke! Bekem bolynyz, Baghdan jeneshe!

* * *

Gharekeng gharyshqa jol tartty...

Bauyrjan Omarúly

Abai.kz