Arqalyq qalasynyng әkimi bolghan belgili sayasatker Berik Ábdighaliyúly atqarushy biyliktegi qyzmetinen ketken sәtte onyng «úshynuyna» últtyq baghyttaghy kózqarasy sebep boldy degen sóz shyqqan-dy. Keyinnen ony «ketirudin» astarynda últ patriottaryna «jana kósem jasau» sayasaty jatyr degen pikir aityldy. Al biylghy jyldyng basynan beri Berik myrza ýkimet qúramyndaghy bir lauazymdy qyzmetke oralady degen joramal aityluda.
Álbette, Berik Ábdighaliyúly siyaqty qazaqqa qaraylas qyzmet etip jýrgen azamattyng qarym-qadamyna júrtshylyq tarapynan qyzyghushylyq tuuy zandylyq bolsa kerek. Onyng ýstine, arada biraz uaqyt ótse de, tanymal sayasatker kýngi býginge deyin júmyssyz jýr. Ukrainadaghy jaghdaydan keyin últ mәselesine alandaushylyq tanytqan gazet oqyrmandarynyng ótinishi boyynsha, biz Berik myrzany әngimege tartyp, biraz mәsele tónireginde tildesken edik.

– Berik myrza, Arqalyq qalasynyng әkimi qyzmetinen ketken (әlde – ketirgen) son, sizding qyzmet-qadamynyzda biraz ýzilis bolyp qalghan siyaqty. Sodan da bolar, últ kadrlaryna jany ashyghan oqyrmandar Berik qazir qayda jýr dep súraydy?

Arqalyq qalasynyng әkimi bolghan belgili sayasatker Berik Ábdighaliyúly atqarushy biyliktegi qyzmetinen ketken sәtte onyng «úshynuyna» últtyq baghyttaghy kózqarasy sebep boldy degen sóz shyqqan-dy. Keyinnen ony «ketirudin» astarynda últ patriottaryna «jana kósem jasau» sayasaty jatyr degen pikir aityldy. Al biylghy jyldyng basynan beri Berik myrza ýkimet qúramyndaghy bir lauazymdy qyzmetke oralady degen joramal aityluda.
Álbette, Berik Ábdighaliyúly siyaqty qazaqqa qaraylas qyzmet etip jýrgen azamattyng qarym-qadamyna júrtshylyq tarapynan qyzyghushylyq tuuy zandylyq bolsa kerek. Onyng ýstine, arada biraz uaqyt ótse de, tanymal sayasatker kýngi býginge deyin júmyssyz jýr. Ukrainadaghy jaghdaydan keyin últ mәselesine alandaushylyq tanytqan gazet oqyrmandarynyng ótinishi boyynsha, biz Berik myrzany әngimege tartyp, biraz mәsele tónireginde tildesken edik.

– Berik myrza, Arqalyq qalasynyng әkimi qyzmetinen ketken (әlde – ketirgen) son, sizding qyzmet-qadamynyzda biraz ýzilis bolyp qalghan siyaqty. Sodan da bolar, últ kadrlaryna jany ashyghan oqyrmandar Berik qazir qayda jýr dep súraydy?

– «Tvorchestvolyq» demalystamyn... Enbek jolymdy ghylymnan bastaghan son, sol salagha ara-túra saghyna-saghyna oralyp túram. Búl joly da sonyng sәti týsti. Ákimshilik júmysta jýrip, qatty sharshaghan kezderi bәrin tastap, ghylymy jobalargha ketudi armandaushy edim. Sol armandarym oryndalghan siyaqty... Kezinde, 2009 jyldyng sonynda gazet betterinde «sayasattan sharshadym» dep jariyalap, auylgha ketken edim. Sol sayasatty әzirge saghyna qoyghan joqpyn...

– Songhy alty-jeti jyldyng berisinde Úlytau audanynyn, Jezqazghan men Arqalyq qalalarynyng әkimi, Qaraghandy oblysy әkimining orynbasary, QR premier-ministrining kenesshisi qyzmetterin edel-jedel atqaryp ótken ekensiz. Sonda biz búl biylik últ mәselesin kótergen últ kadrlaryna kónil bóle bastaghan shyghar dep oilaghan edik...

– Súrayyn degen oiynyzdy týsindim. Jalpy mening aitarym – biylikte qyzmet qylyp jýrgen últ janashyrlary, patriottar az emes. Tek olardyng kópshiligi biz sekildi tura jyrlay bermeydi... Bәri de qoldan kelgenin jasap jýr. Qiyny – últ mәselesi sayasatqa tirelip túr. Al sayasatpen ainalysu – býgingi jýiede әrkimning qolynan kele bermeydi...

– Degenmen, siz lauazymdy qyzmetterde jýre túra, últ mәselesin batyra aitqanynyzdy baspasózden bilemiz. Ara-túra osy taqyrypta bizding gazetke de súhbat bergeniniz bar. Shamasy, osy tónirektegi batyldyghynyz әldekimderge jaqpay qalghan siyaqty ghoy?..

– Ol sayasy oiyndar ghoy... Men eshqanday da janalyq ashqan joqpyn. Aytsam, elding kókeyinde jýrgen mәselelerdi kóterdim. Maman retinde óz oiymdy bildirdim. Ol turaly maghan eshkim «aytpa!», «nege aittyn?» degen emes. Býgin bolmasa da, bolashaqta sayasatta jýrgen azamattardyng bәri de óz oilaryn ashyq aitugha dayyn boluy kerek. Kimning kim ekeni, kózqarasy qanday, ózindik pozisiyasy bar ma eken degen saualdar anyqtaushy faktor bolady. Búl liyberaldyq jýienin, sayasy bәsekelestikting talaby.

– «Últ mәselesi» degen әngime Ukrainadaghy jaghdaydan keyin ushygha týskenin sayasatker retinde siz elden erek sezetin shygharsyz... Endigi jerde eldegi memlekettik sayasatqa da әldebir ózgertuler engizu kerek dep oilamaysyz ba?

– Tútastyq qajet, elimizge shynayy janasharlyq qajet. Biz әli de Ukrainadaghy jaghday ne bolyp jatqanyn týsinbegen sekildimiz. Qyl ýstinde bolmasaq ta, ýlken syn aldynda túrmyz. Tәuelsizdik údayy jýretin kýres ekenin úmyttyq. Reseyden bәrin de kýtuge bolatynyn el azamattary endi týsingen shyghar dep oilaymyn.

Bir jaghynan payymdar bolsaq, Qyrymdaghy jaghdayda Reseyding kinәsi shamaly. Búl ukraindyqtardyng keshirilmes qateligi. Kiyevtegi sayasy toptardyng eldi úmytyp, zandy búzyp, biylikke talasuynyng jemisi. Reseyge óz qoldarymen Qyrymdy «syilap» jiberdi.
Ukrain halqynyng mandayyna bir dúrys basshy búiyrmady. Búl sol «jiyren revolusiyalardan» bastalghan. Olay aityp otyrghan sebebim – 2006 jyly Kiyevting janyndaghy Vyshgorod qalasy basshysynyng kenesshisi qyzmetin atqarghanmyn. Timoshenko men onyng qasyna ergender – populister men demagogtar ekenine sonda kózim jetti. Jeke bastaryna qatysty mәselelerdi sheshpese, qalalyq Radagha júmys istetpey, aiqay-shugha ainaldyratyn. Olardyng qasynda Yanukovich biylikke kelgen kezde isker siyaqty bolyp kórinetin. Ol da onbaghan basshy bolyp shyqty.

– Sizding oiynyz da «orysshyl» bolyp ketken joq pa?..

– Joq, mәsele «orysshyldyqta» emes. Reseyding imperiyalyq pighyly bar ekenin bәri de biledi, talay aityp ta jýrdik. Olargha tek syltau kerek edi. Gruziyadaghy jaghday da osylay órbigen edi. Imperiyalyq joba – búl Resey memleketining tabighaty, ómir sýru zany. Orystyng biyliginde kim bolsa da, Putin emes, tipti Nemsov nemese Yavlinskiy kelse de, olar Reseyding imperiyalyq sayasatyn jýrgizedi. Resey býgingi kýni belgilengen halyqaralyq qauipsizdik qúqyghy nemese AQSh, Europa elderining bergen kepildigi emes, bәrin de kýsh sheshetinin kórsetip otyr. Qazaqtyng «Orystan dosyng bolsa, belinde baltang bolsyn» degen sózi dәl osy jerde dәleldenip otyr.

Býgin biz Ukrainanyng memlekettik daghdarysqa úshyraghanyna, memleketining ydyraghanyna kuә bolyp otyrmyz. Qyrymnan aiyryldy. Ontýstik-shyghys aimaqtarynda da baqylaudy joghaltuy mýmkin. Osyghan jol bergen Yanukovichke de, «Maydangha» da, sony qoldap ketken sayasatkerlerge de esh keshirim joq. Demokratiyanyng joqtyghyna, adam qúqynyng búzylghanyna, tipti jemqorlyq pen ash-jalanash jýrgenine shydaugha bolady. Al jerden aiyrylghangha, últtyq namystyng qorlanghanyna tózuge jәne ony keshiruge bolmaydy. Búl ukrain sayasatkerlerining keshirilmeytin qylmysy. Bastaryna týsken baqty joghaltyp aldy dese de bolady. Býgingi kýni azamattyq qaqtyghys – últaralyq qaqtyghysqa ainalyp barady. Búl ertengi kýni gumanitarlyq katastrofagha әkeledi, býkil Ukraina boyynsha bosqyndar aghylyp, aghayyndy ukraindar men orystar qangha bógedi. «Oyynnan ot shyqty» degen osy. Búl – ýlken tragediya. Mәselening manyzdysy – osy.

Osyghan baylanysty meni bolashaqtaghy elimizding jana preziydentin saylau nauqany alandatady. Qyrghyzstanda, Ukrainada bolghan jayttar halyqty da tolghandyrady, soghan qarap, «kýnimiz, elimiz ne bolady?» degen uayymgha qúlaq týru kerek. Bizde әrtýrli sayasi-oligarhiyalyq klandardyng qalyptasqany ras. Al endi biylik ýshin zansyz kýres bastalsa, әr klan kórpeni ózine qaray tartugha úmtylady, oghan halyqty aralastyrady, onyng nәtiyjesi sanaly qadamnan tys mәselege әkelip soghuy әbden mýmkin. Ol toptar әrtýrli әdemi demokratiyalyq, últtyq úrandardy kóterip, aqshany tókse, soghan elikken júrtty kóshege shygharyp, olardy óz maqsatynda paydalana bastaydy. Sonan song saylauda «jeniske jetken» olar biylikke ózderi otyryp alyp, oiyna kelgenin isteydi. Shyndyghynda Ukrainada sonday bolyp jatyr ghoy. Halyqty oilap jatqan eshkim joq. Sol alandatady. Bizdi de sonday qiynshylyq kýtip túruy yqtimal... Halyqqa sýikimi bar túlghanyng biylikke keluin qamtamasyz etetin shara kerek. Barlyq mәsele ashyq әri әdiletti boluy kerek. Áytpese biylikke degen zansyz talas eldigimizdi búzyp, Ukraina sekildi basqalargha jem bolamyz. Qúday sodan saqtasyn!

– Qazaqstannyng soltýstik oblystaryn qazaqilandyru sayasatyn el preziydenti de jaqsy bilip otyrsa kerek. Búl – azamattardyng әrtýrli sayasy kózqarasyna qaramay, Qazaq elining bolashaghyna qatysty jasalatyn qam dep týsinemiz. Osy әredikte siz qanday oy qosar ediniz?

– Álbette, búl mәsele sayasy kózqarastargha baylanyssyz alandaushylyqtyng nysany boluy tiyis. Dәl osy jerde el astanasynyng Almatydan ne sebepti kóshirilgenin,ol qanday qajettilikten tughanyn bayqaugha bolady ghoy. Últtyq migrasiyalyq tolqyndar ontýstikten soltýstikke aghylyp, auyldan qalagha kóshuimen jalghasty. Ókinishtisi – Petropavlovsk, Pavlodar, Usti-Kamenogorsk qalalarynyng attaryn uaqytynda auystyra almadyq. Endi bizde «orys faktorynyn» yqpalynyng kýshengine baylanysty jaqyn arada búlardy auystyrumyz ekitalay ekenin, ókinishke oray, moyyndauymyz kerek. Ol endi bolashaqtyng enshisinde bolmaq.

Osyghan baylanysty reseylik aqparattyng bizge dendep, erkinsip enuinen kýdiktenem. Orys aqparattyq qúraldarynyn, mәdeniyet tuyndylarynyng (kino, estrada) qazaqstandyqtargha yqpaly zor. Bizge olarmen bәsekelesu qiyn. Sondyqtan osynday ekspansiyadan qorghanuymyz qajet. Degenmen de, Resey tarapynan bizdi arnayy orystandyru baghdarlamasy bar dep oilamaymyn. Kerisinshe, ózimizding otarsyzdanu әreketimiz ben últty damytu baghdarlamasynyng joqtyghynan ózimizden-ózimiz orystanu qaupimiz basym.

– Aqparat qúraldarynda kóterilip jýrgen Úighyr audanynyng atyn ózgertu mәselesi boyynsha ne oilaysyz?

– Búny bizding el ýshin sonshalyqty kýrdeli mәsele dep eseptemeymin. Birinshiden, úighyr – bauyrlas halyq. Ekinshiden, qazaq pen úighyrdy qaqtyghysqa iytermeleytin syrtqy kýshter, sonyng ishinde shyghystaghy kórshimiz mýddeli boluy mýmkin. Jalpy úighyrlar bizding últtyq qúndylyghymyzdy qúrmetteytin týrkilerding biri, qazaq eline dúshpan bolatynday faktorgha ainalu qateri qaueset pen kóripkeldikke emes, arnayy zertteu arqyly qolgha alynuy kerek. Soghan negizdep qana shara qoldanugha bolar. Eger de Úighyr audanynyng atauy bizdegi úighyrlardyng sezimine sonsha jara salatynday, qazaqtan kónilderi qalatynday bolsa, men ony qoldamaymyn. Al úighyrlar Qazaq elining unitarly ekenin eskerip, әldebir ózge separatistik pighylgha qarsy ýlgi bolsyn dep, ózderi kelisiim berip jatsa, qoldaugha bolar.

Bastysy, olar otyrghan jeri – qazaq jeri ekenin moyyndaydy, elimizding kórkengi men nyghangyna óz ýlesterin qosyp jatyr. Ishimizdegi shaghyn ghana úighyrgha qyr kórsetip, audan atauyn ózgertip, ózimizding myqtylyghymyzdy solay dәleldeuge óz basym qarsymyn.
Bizdi qytaylyq qaterden saqtap, alakózdikke bógeu bolyp otyrghan sol úighyrlar ekenin eskeruimiz kerek. Olar onsyz da qaghaju kórip otyrghan halyq. Ázirge shyghystýrkistandyq úighyrlar bufer retinde ról atqaryp túrghanda, ózimizge taghy bir bas auruy men abyroyymyzgha daq salatyn iske úmtylu – orynsyz. Sondyqtan Qytaydaghy úighyrlargha da, bizdegi úighyrlargha da shamamyz kelgenshe ruhaniy-mәdeny jaghynan jәrdem etuimiz kerek.

– Ukrainadan keyin Euraziyalyq odaq mәselesi ózekti dep oilaysyz ba?

– Óz basym, bolashaqta Qazaqstan Evroodaqtyng mýshesi boluyn qalaymyn. Ukraina daghdarysynan keyin, әlemdik kýshter Reseyge qysym jasasa, Resey óz kezeginde qoldaudy talap etip, kórshiles odaqtastaryna qysym jasaydy. Qyzyqtyng bәri әli alda. Ekonomikamyzgha da keri әserin tiygizui әbden mýmkin. Bәrine de dayyn boluymyz kerek. Áriyne, búl jaghdayda Euraziyalyq odaqqa kiruding qajeti de joq. Degenmen de, prosess bastalyp ketti, endi ol odaqqa kiruge mәjbýr bolatyn shygharmyz. Bizde ýide otyryp alyp, internet arqyly qarsylyq bildirmese, kóshege shyghyp, narazylyq bildiretin eshkimdi kórip túrghan joqpyn.
Endigi kezende Euraziyalyq odaqty qazaqty qayta bodan etu tetigi retinde ghana qaramay, óz paydamyzgha qoldanu joldaryn oilastyru qajet. Bizding onday keri ketuimiz mýmkin bolsa, ol tek qana ózimizding kemshiligimizden. Eger bizding ishki quatymyz ben ruhymyz nyghaysa, bizge eshqanday odaq ta qorqynyshty emes. Bizding tәuelsizdigimizge qauip tóndiretin sebepterdi Reseyden góri, men ózimizding basymyz birikpey, tilge, dinge, jýzge bólinip, jemqorlyqqa taptalyp, azattyghymyzdy baghalamauynan kóremin. Álemdik ýderiste sayasi-ekonomikalyq odaqtardan qoryqpaytyn, sonday ortaq kenistikte ózderin sudaghy balyqtay sezinetin myqty últ qana aman qalatyn bolady. Sondyqtan endigi jerde ol odaqtan qorqumen ómir sýrmey, qanday odaq bolsa da, últty bәsekelestik pen kýreske dayyndau әreketterimen shúghyldanghan jón.

– Áriyne, geosayasy jaghdaygha baylanysty biz ýshin kórshi eldermen eregesken sayasat jýrgizu tiyimdi emes. Degenmen, dәl osy jaghdayda óziniz biraz uaqyttan beri kóterip kele jatqan «Qazaq missiyasy» baghdarlamasyn jandandyru qajet dep sanamaysyz ba?

– Júrtqa mәlim bolsa kerek, Jeltoqsan, Kenesary, Alash taqyryptaryn qozghaghanda, biz aldymen Reseyge qarsy últtyq immuniytet týzgimiz keldi. 2006–2008 jyldary әdeyi qolgha alghanda, Kenesary han maydanyn, Alash kýresin, Jeltoqsan kóterilisin, asharshylyqta milliondaghan halqymyzdyng qyrylghanyn Reseyding betine basyp, onymen teng sóilesuge sayasy ahual әzirleuge bet búrghan edik.

Ol memlekettik dengeyde bolmasa da, qoghamdyq dengeyde jýrip jatyr. Qazir sol bastamanyng naqty jalghasy, nәtiyjesi bayqalady. Sol ruhta tәrbiyening shetin kórgen jana buyn sonday kesapatty endi boldyrmauyn jәne Reseyge onay beriletin úrpaqtyng azayghanyn bildirude. Búl memlekettik instinktin, últtyq minezding qalyptasuyndaghy manyzdy refleks dep oilaymyn.

Endigi satyda halyqtyng Reseyge dúshpankózdigin arttyrugha emes, ózimizding sonday qauipke qarsylyghymyzdy, immuniytetimizdi әreket jýzinde qalyptastyruymyz kerek. Kezinde 90-jyldary antiotarlyq «Azat», «Nevada-Semey» qozghalystary sekildi endi «Antiygeptiyl» siyaqty qozghalystardyng boluy zandy, ol tarihy spiralidyng kórinisi. Búl endi Reseyge ese jiberuge qarsylyq. Bizge jana sapalyq «últtyq minez» kerek.

– Álbette, siz syndarly sayasatker bolghandyqtan, elde qalyptasqan últtyq sayasatqa qatysty oiynyzdy ashyq aitugha barmasynyz ayan. Biraq sonda da, «aytylmaghan sózding atasy óledi» demekshi, bizding bir saualymyzgha jauap berip kórinizshi: Últtyq saryndaghy BAQ biylik basynda últyna jany ashityn, últ namysyn tu etip kóteretin azamattar az degen pikir aitady. Siz osyghan ne der ediniz?

– Az dep oilaymaymyn. Búghyp jatqan últtyq minezdiler barshylyq, der uaqytynda olar da últtyq ruhty tu etip shyghatynyna senimim mol.

– Jón-aq eken! Al endi qanday tirlik qylyp jýrsiz? Búny súrap otyrghan sebebimiz – siz siyaqty últqa janashyr azamattardyng shetqaqpay qalghanyna kózi ashyq qazaq tandanys tanytpay otyrghan joq...

– Kónil-kýiim jaman emes: tirlikting bәri lauazymdy qyzmetpen ólshenbeydi ghoy. Búl oraydaghy súraghynyzgha Gerolid Beliger aghamyzdan bir ýzindi oqyp bereyin (qoyyn kitapshasyn qolyna aldy):
«Svobodnomu duhu svoystvenno derzaniye. V derzaniy – neobuzdannosti talanta, konsentrirovannaya energiya, neukrotimosti duha. Derzanie — eto poryv, otvaga, smelosti, risk. Derzanii, odnako, neredko predshestvuet y terzaniye. Chelovecheskoy dushe, chutkoy, pytlivoy, vzyskuyshey, tyajko miritisya s surovoy, chasto nespravedlivoy, tusklo-obydennoy deystviytelinostiu; dusha stradaet ot podavlennosty y nasiliya, a potomu smushaetsya, muchaetsya, izvodit sebya – terzaetsya. Terzaetsya nravstvenno. Boliu. Strahom. Unyniyem. Skukoy. Toskoy. Mukoy neutolennoy strasti. Neosushestvlennoy mechtoy. Zadavlennym jelaniyem.
Duh terzaetsya. Duh derzaet. Terzanie – derzaniye. Ony sozvuchny – ety dva slova v russkom yazyke. Dlya myslyashego, neravnodushnogo cheloveka, dlya «zryachego serdsa», po vyrajenii Abaya, v sushnosti, vsya jizni – terzaniye. Osobenno v nashih usloviyah. V nashey strane. V nashe vkones razladivsheesya, raspavsheesya, vzbesivsheesya vremya. Jizni na rasterzanie – otnudi ne metafora. Samaya chto ny na esti realinosti...».
Geraghannyng osy oiy mening býgingi kónil-kýiimdi dәl ashatyn siyaqty...

– Endeshe ishinizdi tyrmalaghan oilardyng qazaqqa da qayyrymy kóp bolsyn! Súhbatynyzgha kóp rahmet, Berik myrza!
Baqytgýl MÁKIMBAY,
«D»

«Obshestvennaya pozisiya» (proekt «DAT») ot 19 marta 2014 g.

Taqyryp ózgertilip alyndy. Týpnúsqadaghy taqyryp: Bizge jana sapalyq «últtyq minez» kerek