Senbi, 26 Qazan 2024
Ayqay 2694 14 pikir 23 Qazan, 2024 saghat 15:09

BRIKS mindettemeleri qazaq halqyna mindetti emes!

Suretter: Aqorda, RIA Novosty jәne tvbrics.com sayttarynan alyndy.

2024 jyly Resey BRIKS (Braziliya, Resey, Ýndistan, Qytay, Ontýstik Afrika) úiymyna tóraghalyq etude. Onyng qorytyndysy retinde Resey Tatarstan astanasy Qazan qalasynda kezekti BRIKS sammiytin shaqyrdy. BRIKS – búl damushy elder arasyndaghy ekonomikalyq jәne sayasy seriktestikti kýsheytuge baghyttalghan úiym. Resey osy sammitti shaqyru arqyly ózining halyqaralyq arenadaghy bedelin nyghaytugha jәne ózin әlemdik kýsh ortalyqtarynyng biri retinde kórsetuge úmtylyp otyr. 

Qazirgi tanda BRIKS mýsheligine Braziliya, Resey, Ýndistan, Qytay jәne Ontýstik Afrika enedi. Osy jyldyng 1‑qantarynan oghan mýshelikke Iran, Egiypet, Efiopiya, Birikken Arab Ámirligi kirdi. BRIKSke mýshe elderding әlemdik jalpy ónimdegi ýlesi 28% shamasynda bolyp otyr. Sonyng ishinde: Qytay – 19,3 trln dollar, Ýndistan – 3,7 trl dollar, Braziliya men Resey әrqaysysy – 2,1 trl dollardan.

Ózderiniz bayqaghanday, býginde әlemdik JIÓ 184,7 trilliona dollargha jetti. Qazirgi tanda BRIKSke kiretin on el әlem halqy sanynyng 45 payyzyn qúraydy. JIÓ‑ning 28 payyzyn, әlemdik múnay qorynyng 47 payyzyna iyelik etip otyr. Múnda eskere keter bir jayt: BRIKS elderining JIÓ‑ning basym bóligin qamtamasyz etip otyrghan jalghyz el – Qytay ekendigi. Al, qalghandary әlemdik JIÓ mólsherimen salystyrghanda birshama tómen kórsetkishterge ie ekendigi shyndyq.  Yaghni, BRIKS elderi әlem halqynyng jarymyna juyq bolghanymen, onyng qúramyndaghy Qytaydan ózge kóp elderding ekonomikalyq kórsetkishteri óte tómen. Olay bolsa, BRIKS‑ti algha sýireushi eng iri memleket Qytay dep birjaqty aitugha bolady.

BRIKS sammitterine dәstýrli týrde BRIKS elderining ghana emes, sonymen qatar shaqyrylghan qonaqtar, basqa damushy jәne yntymaqtastyqqa mýddeli memleketterding ókilderi de qatysady. Biyl oghan Brazildiya preziydenti kelmedi. Áriyne, ol «ayaghy tayyp, zaqym aldym» degen syltau tapty. Biraq, onyng astary basqada siyaqty. Sebebi, osynyng aldynda ghana Resey preziydenti Braziliyagha baru ýshin biz onymen ekijaqty kelisimge keluimiz kerek dep súqbat bergen bolatyn. Ol degeniniz Braziliya Putindi Halyqaralyq Gaaga Sotynyng qaulysyna say ústap bermeytindigine kepildik berui tiyis degen sóz bolatyn. Sebebi, múnyng aldynda Putin «eki jaqty kelisim» negizinde Mongholiyagha aman‑sau baryp qaytqany belgili. Ol ýshin әlemdik qauymdastyq Mongholiyany «basynan sipay» qoyghan joq. Monghol eli «ózderi qol qoyghan halyqaralyq mindettemelerdi oryndamady» degen syngha qaldy. Sondyqtan, osydan seskengen boluy kerek, Braziliya preziydenti de Qazan sammiytine keluden tartynghan synayly. Yaghni, ol Putinning bostandyghyna kepildik beruden bas tartty.

Shaqyrylghan qonaqtar qatarynda Qazaqstan da bar bolatyn. Qazaqstan oghan barmady. Negizi, qatysushylar arasynda BRIKS kóshbasshysy  Qytay, alyp el Ýndistan, BAÁ jәne birqatar elder boluy sebepti ‑ Qazaqstan delegasiyasy oghan qatysady degen boljam bolghany ras. Soghan qaramastan, preziydent Toqaev óz Syrtqy isteri ministrligi arqyly búl sammitke qatyspaytynyn jetkizdi. Ol «Qazaqstan BÚÚ erejelerin ústanady. Al, kez kelgen úiym elderimen Qazaqstannyng ózara tóte baylanys ornatugha mýmkindigi bar» degen mazmúndaghy mәlimdeme jasady.

Búl jerde Qazaqstannyng pozisiyasy óte dúrys, әri, odan eshbir elding mýddesine eshqanday núsqan kelip túrghan joq. Soghan qaramastan, Resey Qazaqstannyng búl sheshimin «auyr» qabyldady. Resey osyghan deyin Qazaqstanda óz bedelining myzghymas ekenine esh kýmәndanbaghan boluy kerek, osy joly onyng «basqa sheshim» qabyldaghanyn únatpady.Sóitip, Reseyding ýirenshikti «baybalamshylary» múny aiyptap, әdettegidey qoqan‑loqysyn aita bastaghany da kóp kýttirmedi... Ózbektan da osynday dau‑damay ótinde qaldy...

Al, ózge elderge keler bolsaq, onda 2006 jyly Resey bastamasymen qúrylghan BRIKSke qatysugha Qytaydyn, Ýndistannyn, Braziliyanyng óz mýddeleri bar. Mәselen, qazir Qytay men Ýndistan araqatynasy tym jaqsy emes. Biraq, ol әriyne, eki el basshylarynyng bir birimen kezdespeuine, aradaghy diplomatiyalyq qatynasty ýzuge deyingi dengeyde emes. Sammitti Resey shaqyryp otyrghandyqtan, búl ýsh elding de Reseyge qatysty óz mýddeleri bar. Mәselen, Qytay men Ýndi eli qazir sanksiyagha úshyraghan Reseyding shiykizat ónimderin óte arzan baghagha alyp, ózderining ekonomikalyq jaghdayyn qorghap jatyr. Braziliya bolsa Reseyding Ukraina jerlerin basyp aluyn qoldaytyn synaydaghy óz «bitimgershilik jobasyn» úsyndy. Biraq, sonda daghy, onyng preziydenti búl sammitke kelmedi...

Qoryta aitar bolsaq, qazirgi jaghdayda BRIKS, ne bolmasa, Resey mýsheliktegi basqa da Halyqaralyq úiymdargha belsene qatysu – kóptegen elder ýshin Reseyding Ukrainagha qarsy agressiyasyna astyrtyn qoldau bildiru dep tanylatyn boldy. Búl – ol elderge әlem tarapynan shekteuli sanksiyalar salugha jol ashatyn qauipti qadamgha ainala bastady. Olay bolsa, bir birine kórshi ornalasqan Qazaqstan  men Ózbekstan osy maqsatta bir sayasy baghyt ústanatynyn kórsetti.

Eng bastysy, Qazaqstan múndagha deyin BRIKS qúramyna resmy týrde kiru turaly bastama kótergen joq. Alayda, Qazaqstan men BRIKS arasyndaghy ekonomikalyq baylanystar óz dengeyinde damu ýstinde. Qazaqstan BRIKSke mýshe eldermen tyghyz ekonomikalyq baylanystardy qoldaydy, biraq ózining syrtqy sayasatynyng kópvektorly baghyttaryn saqtay otyryp, týrli halyqaralyq platformalarda júmys isteydi. Qazaqstan BRIKS-ke mýshe boludy qazirgi kezde manyzdy sanamaydy, sebebi búl elderding әrqaysysy ózining geosayasy mýddelerin týrli baghyttarda jýzege asyrugha tyrysuda. Sondyqtan BRIKS qúramyna ótip, osy shenberde ózine mindetteme alu Qazaqstangha jәne onyng halqyna esh qajet emes.

Ábdirashit Bәkirúly

Abai.kz

14 pikir