2024 جىلى رەسەي بريكس (برازيليا، رەسەي، ءۇندىستان، قىتاي، وڭتۇستىك افريكا) ۇيىمىنا توراعالىق ەتۋدە. ونىڭ قورىتىندىسى رەتىندە رەسەي تاتارستان استاناسى قازان قالاسىندا كەزەكتى بريكس ءسامميتىن شاقىردى. بريكس – بۇل دامۋشى ەلدەر اراسىنداعى ەكونوميكالىق جانە ساياسي سەرىكتەستىكتى كۇشەيتۋگە باعىتتالعان ۇيىم. رەسەي وسى ءسامميتتى شاقىرۋ ارقىلى ءوزىنىڭ حالىقارالىق ارەناداعى بەدەلىن نىعايتۋعا جانە ءوزىن الەمدىك كۇش ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە كورسەتۋگە ۇمتىلىپ وتىر. 

قازىرگى تاڭدا بريكس مۇشەلىگىنە برازيليا، رەسەي، ءۇندىستان، قىتاي جانە وڭتۇستىك افريكا ەنەدى. وسى جىلدىڭ 1‑قاڭتارىنان وعان مۇشەلىككە يران، ەگيپەت، ەفيوپيا، بىرىككەن اراب امىرلىگى كىردى. بريكسكە مۇشە ەلدەردىڭ الەمدىك جالپى ونىمدەگى ۇلەسى 28% شاماسىندا بولىپ وتىر. سونىڭ ىشىندە: قىتاي – 19,3 ترلن دوللار، ءۇندىستان – 3,7 ترل دوللار، برازيليا مەن رەسەي ارقايسىسى – 2,1 ترل دوللاردان.

وزدەرىڭىز بايقاعانداي، بۇگىندە الەمدىك ءجىو 184,7 تريلليونا دوللارعا جەتتى. قازىرگى تاڭدا بريكسكە كىرەتىن ون ەل الەم حالقى سانىنىڭ 45 پايىزىن قۇرايدى. ءجىو‑نىڭ 28 پايىزىن، الەمدىك مۇناي قورىنىڭ 47 پايىزىنا يەلىك ەتىپ وتىر. مۇندا ەسكەرە كەتەر ءبىر جايت: بريكس ەلدەرىنىڭ ءجىو‑نىڭ باسىم بولىگىن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان جالعىز ەل – قىتاي ەكەندىگى. ال، قالعاندارى الەمدىك ءجىو مولشەرىمەن سالىستىرعاندا ءبىرشاما تومەن كورسەتكىشتەرگە يە ەكەندىگى شىندىق.  ياعني، بريكس ەلدەرى الەم حالقىنىڭ جارىمىنا جۋىق بولعانىمەن، ونىڭ قۇرامىنداعى قىتايدان وزگە كوپ ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرى وتە تومەن. ولاي بولسا، بريكس‑تى العا سۇيرەۋشى ەڭ ءىرى مەملەكەت قىتاي دەپ بىرجاقتى ايتۋعا بولادى.

بريكس سامميتتەرىنە ءداستۇرلى تۇردە بريكس ەلدەرىنىڭ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار شاقىرىلعان قوناقتار، باسقا دامۋشى جانە ىنتىماقتاستىققا مۇددەلى مەملەكەتتەردىڭ وكىلدەرى دە قاتىسادى. بيىل وعان برازيلديا پرەزيدەنتى كەلمەدى. ارينە، ول «اياعى تايىپ، زاقىم الدىم» دەگەن سىلتاۋ تاپتى. بىراق، ونىڭ استارى باسقادا سياقتى. سەبەبى، وسىنىڭ الدىندا عانا رەسەي پرەزيدەنتى برازيلياعا بارۋ ءۇشىن ءبىز ونىمەن ەكىجاقتى كەلىسىمگە كەلۋىمىز كەرەك دەپ سۇقبات بەرگەن بولاتىن. ول دەگەنىڭىز برازيليا ءپۋتيندى حالىقارالىق گااگا سوتىنىڭ قاۋلىسىنا ساي ۇستاپ بەرمەيتىندىگىنە كەپىلدىك بەرۋى ءتيىس دەگەن ءسوز بولاتىن. سەبەبى، مۇنىڭ الدىندا پۋتين «ەكى جاقتى كەلىسىم» نەگىزىندە مونعولياعا امان‑ساۋ بارىپ قايتقانى بەلگىلى. ول ءۇشىن الەمدىك قاۋىمداستىق مونعوليانى «باسىنان سيپاي» قويعان جوق. مونعول ەلى «وزدەرى قول قويعان حالىقارالىق مىندەتتەمەلەردى ورىندامادى» دەگەن سىنعا قالدى. سوندىقتان، وسىدان سەسكەنگەن بولۋى كەرەك، برازيليا پرەزيدەنتى دە قازان سامميتىنە كەلۋدەن تارتىنعان سىڭايلى. ياعني، ول ءپۋتيننىڭ بوستاندىعىنا كەپىلدىك بەرۋدەن باس تارتتى.

شاقىرىلعان قوناقتار قاتارىندا قازاقستان دا بار بولاتىن. قازاقستان وعان بارمادى. نەگىزى، قاتىسۋشىلار اراسىندا بريكس كوشباسشىسى  قىتاي، الىپ ەل ءۇندىستان، ءباا جانە بىرقاتار ەلدەر بولۋى سەبەپتى ‑ قازاقستان دەلەگاتسياسى وعان قاتىسادى دەگەن بولجام بولعانى راس. سوعان قاراماستان، پرەزيدەنت توقاەۆ ءوز سىرتقى ىستەرى مينيسترلىگى ارقىلى بۇل سامميتكە قاتىسپايتىنىن جەتكىزدى. ول «قازاقستان بۇۇ ەرەجەلەرىن ۇستانادى. ال، كەز كەلگەن ۇيىم ەلدەرىمەن قازاقستاننىڭ ءوزارا توتە بايلانىس ورناتۋعا مۇمكىندىگى بار» دەگەن مازمۇنداعى مالىمدەمە جاسادى.

بۇل جەردە قازاقستاننىڭ پوزيتسياسى وتە دۇرىس، ءارى، ودان ەشبىر ەلدىڭ مۇددەسىنە ەشقانداي نۇسقان كەلىپ تۇرعان جوق. سوعان قاراماستان، رەسەي قازاقستاننىڭ بۇل شەشىمىن «اۋىر» قابىلدادى. رەسەي وسىعان دەيىن قازاقستاندا ءوز بەدەلىنىڭ مىزعىماس ەكەنىنە ەش كۇماندانباعان بولۋى كەرەك، وسى جولى ونىڭ «باسقا شەشىم» قابىلداعانىن ۇناتپادى.ءسويتىپ، رەسەيدىڭ ۇيرەنشىكتى «بايبالامشىلارى» مۇنى ايىپتاپ، ادەتتەگىدەي قوقان‑لوقىسىن ايتا باستاعانى دا كوپ كۇتتىرمەدى... وزبەكتان دا وسىنداي داۋ‑داماي وتىندە قالدى...

ال، وزگە ەلدەرگە كەلەر بولساق، وندا 2006 جىلى رەسەي باستاماسىمەن قۇرىلعان بريكسكە قاتىسۋعا قىتايدىڭ، ءۇندىستاننىڭ، برازيليانىڭ ءوز مۇددەلەرى بار. ماسەلەن، قازىر قىتاي مەن ءۇندىستان اراقاتىناسى تىم جاقسى ەمەس. بىراق، ول ارينە، ەكى ەل باسشىلارىنىڭ ءبىر بىرىمەن كەزدەسپەۋىنە، اراداعى ديپلوماتيالىق قاتىناستى ۇزۋگە دەيىنگى دەڭگەيدە ەمەس. ءسامميتتى رەسەي شاقىرىپ وتىرعاندىقتان، بۇل ءۇش ەلدىڭ دە رەسەيگە قاتىستى ءوز مۇددەلەرى بار. ماسەلەن، قىتاي مەن ءۇندى ەلى قازىر سانكتسياعا ۇشىراعان رەسەيدىڭ شيكىزات ونىمدەرىن وتە ارزان باعاعا الىپ، وزدەرىنىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىن قورعاپ جاتىر. برازيليا بولسا رەسەيدىڭ ۋكراينا جەرلەرىن باسىپ الۋىن قولدايتىن سىڭايداعى ءوز «بىتىمگەرشىلىك جوباسىن» ۇسىندى. بىراق، سوندا داعى، ونىڭ پرەزيدەنتى بۇل سامميتكە كەلمەدى...

قورىتا ايتار بولساق، قازىرگى جاعدايدا بريكس، نە بولماسا، رەسەي مۇشەلىكتەگى باسقا دا حالىقارالىق ۇيىمدارعا بەلسەنە قاتىسۋ – كوپتەگەن ەلدەر ءۇشىن رەسەيدىڭ ۋكرايناعا قارسى اگرەسسياسىنا استىرتىن قولداۋ ءبىلدىرۋ دەپ تانىلاتىن بولدى. بۇل – ول ەلدەرگە الەم تاراپىنان شەكتەۋلى سانكتسيالار سالۋعا جول اشاتىن قاۋىپتى قادامعا اينالا باستادى. ولاي بولسا، ءبىر بىرىنە كورشى ورنالاسقان قازاقستان  مەن وزبەكستان وسى ماقساتتا ءبىر ساياسي باعىت ۇستاناتىنىن كورسەتتى.

ەڭ باستىسى، قازاقستان مۇنداعا دەيىن بريكس قۇرامىنا رەسمي تۇردە كىرۋ تۋرالى باستاما كوتەرگەن جوق. الايدا، قازاقستان مەن بريكس اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىستار ءوز دەڭگەيىندە دامۋ ۇستىندە. قازاقستان بريكسكە مۇشە ەلدەرمەن تىعىز ەكونوميكالىق بايلانىستاردى قولدايدى، بىراق ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ كوپۆەكتورلى باعىتتارىن ساقتاي وتىرىپ، ءتۇرلى حالىقارالىق پلاتفورمالاردا جۇمىس ىستەيدى. قازاقستان بريكس-كە مۇشە بولۋدى قازىرگى كەزدە ماڭىزدى سانامايدى، سەبەبى بۇل ەلدەردىڭ ارقايسىسى ءوزىنىڭ گەوساياسي مۇددەلەرىن ءتۇرلى باعىتتاردا جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسۋدا. سوندىقتان بريكس قۇرامىنا ءوتىپ، وسى شەڭبەردە وزىنە مىندەتتەمە الۋ قازاقستانعا جانە ونىڭ حالقىنا ەش قاجەت ەمەس.

ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz