Bizding tarihy mәdeniyetimizding týp-tamyry alghashqy-qauymdyq qúrylystan bastalady. Alghashqy  qauym - adamnyng balalyq shaghy. Adamzattyng tarihynyng kóp bóligi alghashqy qauymdastyqqa keledi. Amerikandyq etnograf L.G. Morgan (1818 - 1881) adamdardyng payda boluyn («Kóne qogham», 1877) alghashqy qauymdastyqty «taghylyq» deydi.   U.K. Yaspersa shemasynda әlem tarihynda alghashqy qauymdyq dәuir «tariyhqa deyin», «promettik dәuir» - dep ataghan. Biz 200000 jyl búryn túrghan adamdardyng jan - dýniyesi turaly eshtene bilmeymiz. Degenmen, tarihy damu ómir sýru barysynda adamzat biologiyalyq jәne psihofizikalyq jaghynan ózgeriske týsken joq. Sodan beri bar joghy 100 úrpaq ótti. Bizding ata - babamyz biz bara almas dәuirde tobymen ottyng manynda ómir sýrgen siyaqty. Ot jәne qaru adamnyng adamgha ainaluynyng negizgi faktory bolyp tabylady. Alla jaratqan jerde Adam ata men Haua ana payda boldy deydi anyz. Alla adamdy, jan - januardy, andardy, egindi bir mezgilde jaratqan deydi taghy da. Adam kózi ashylghannan bergi maymyldyng ózgerip adam bolghanyn kórgen joq. Olay bolsa, adam maymyldan payda bolghan degen joramal teriske shyghady. Eng alghashqy enbek qúraly 2,5 mln jyl búryn payda bolghan eken. Adamdar jasaghan enbek qúralynyng materialynan arheologtar alghashqy qauymdyq әlemdi: tas, mys, qola jәne temir zamanyna bóldi.

Bizding tarihy mәdeniyetimizding týp-tamyry alghashqy-qauymdyq qúrylystan bastalady. Alghashqy  qauym - adamnyng balalyq shaghy. Adamzattyng tarihynyng kóp bóligi alghashqy qauymdastyqqa keledi. Amerikandyq etnograf L.G. Morgan (1818 - 1881) adamdardyng payda boluyn («Kóne qogham», 1877) alghashqy qauymdastyqty «taghylyq» deydi.   U.K. Yaspersa shemasynda әlem tarihynda alghashqy qauymdyq dәuir «tariyhqa deyin», «promettik dәuir» - dep ataghan. Biz 200000 jyl búryn túrghan adamdardyng jan - dýniyesi turaly eshtene bilmeymiz. Degenmen, tarihy damu ómir sýru barysynda adamzat biologiyalyq jәne psihofizikalyq jaghynan ózgeriske týsken joq. Sodan beri bar joghy 100 úrpaq ótti. Bizding ata - babamyz biz bara almas dәuirde tobymen ottyng manynda ómir sýrgen siyaqty. Ot jәne qaru adamnyng adamgha ainaluynyng negizgi faktory bolyp tabylady. Alla jaratqan jerde Adam ata men Haua ana payda boldy deydi anyz. Alla adamdy, jan - januardy, andardy, egindi bir mezgilde jaratqan deydi taghy da. Adam kózi ashylghannan bergi maymyldyng ózgerip adam bolghanyn kórgen joq. Olay bolsa, adam maymyldan payda bolghan degen joramal teriske shyghady. Eng alghashqy enbek qúraly 2,5 mln jyl búryn payda bolghan eken. Adamdar jasaghan enbek qúralynyng materialynan arheologtar alghashqy qauymdyq әlemdi: tas, mys, qola jәne temir zamanyna bóldi. Kóne zaman tas dәuiri: (paleoliyt) (grek tilinde ralaios - kóne jәne litos - tas), mezolit (orta tas dәuiri) jәne neolit (jana tas dәuiri) - dep ýshke bólinedi. Tas dәuirining hronologiyalyq shekarasy shamamen 2 millionnan - 6 myng jyl búryn qamtidy. Paleolit ýsh kezenge bólinedi: tómengi (erteli), orta jәne jogharghy (kesh damyghan kezen). Tas dәuirdi 4 - 3 b.z.d. myngha sozylghan  (neoliyt) qola auystyrdy. Artynan (4 - b.z.d 1 myng jyldyq jez (mys) dәuiri sozyldy. Akademik Á.Marghúlan atap kórsetkendey: «jez» degen sóz (keybir týrki tilderinde - jaz, jäz ) sanskriyt, grek, latyn, got siyaqty erte dýnie tilderinde paydalanylghan (Arheologicheskie issledovaniya v Kazahstane, 1973. - S . 4-5). Múnyng ózi búl jerlerge «jez» sóz retinde «eksporttaluy» mýmkin emes, Ortalyq Qazaqstannan metall retinde jetkizilip, óz atyn saqtap qalghangha úqsaydy (keyingi kezende ghana «kuprus» - dep ataghan) [29, 14]. Búny temir dәuiri almastyrdy. Poleolitting ayaq kezine qaray adamnyng qazirgi pishin - kelbeti qalyptasty [30, 14]. Vo - pervyh, na rubeje srednego y verhnego paleolita zakanchivaetsya evolusiya iskopaemyh gomonit y poyavlyaetsya «nastoyashiy» chelovek - Homo Sahiens [31, 142]. Qazaqstan aimaghyndaghy eng ertedegi adam balasynyng qúraldary Sarysu ózenining boyynda neopolitikalyq Bóribas I, II túraq tabyldy. Ýngir túraghy Terekti әulie jartasqa, qabyrghasyna  salynghan suretterimen jәne taghy attardyn, bizon men barystyng suretterimen tang qaldyrdy - dep jazdy Á.H. Marghúlan     [32, 20]. Sol siyaqty Jezqazghannan temir dәuirine deyingi mәdeniyetke jatatyn kóne adamnyng qanqasy tabytymen tabyldy. Úlytauda qola dәuirine jatatyn kóptegen eskertkishter atap aitqanda: Janaydar, Toghyzbaykól, Aybas - Darasy, Edige (Qorghantas), sol siyaqty qola dәuirindegi qúrylystar Úlytau, Janghabyl (Smyrqon) Ortalyq Qazaqstannyng batys shekarasynan aighaq bolarlyq kóptegen zattar qazyp alyndy [32, 20]. Jamanózenge tayau Ortau jaqta shyghys jәne soltýstik shyghys tau bókterinde erte dәuirding ýsh kezeni erte, orta, kesh kezeni (qola) eskertkishteri jaqsy saqtalghany anyqtaldy. Ortaudyng tereng ýngirlerinde qola dәuir eskertkishi saqtalsa, manyndaghy orda - qorghandardy qosatyn tas joldar salynyp, granit tas tóselgeni anyqtaldy. Demek, búl materialdar kóne Qazaqstanda mәdeniyetting erte bastalghanyn kórsetedi. Otyryqshy elde ústalyq dýkender júmys istegen. Olar qaru jaraq soqqan, at әbzelderin jasaghan. Kóshpendilerding arbasyn jóndegen. Kóshpeli mәdeniyet taspen teri óndeudi oilap tapqan. Keyinnen qola, myspen óndegen.

Neolit dәuirinde sharuashylyqtyng eki týri: mal ósiru men egin salu mәdeniyeti qosa damydy. Qola, mys óndirushilermen «polistarmen» mal sharuashylyghymen ainalysatyndar sauda jasasyp, mal, ang terisimen aiyrbas jasasyp túrghan. Kól, ózen jaghasyndaghylar balyq sharuashylyghymen ainalysty. (Adamzattyng paleolit zamanynan 15 - 10 myng jyl búryn eng birinshi qolgha ýiretken any it boldy. Ittin  shyqqan tegi de qasqyr bolghan. It adamnyng eng senimdi dosyna ainaldy. Týz taghysy, dala balasy týrikterding qolyna tez ýirendi. Qasqyrdyng aigha qarap úluynan «úl» «úly» sózderining shyghuy mýmkin. Odan «úlys» sózi tuyndauy mýmkin. Búl turaly Klyashtornyy budarag ulus budun tirkesindegi ulus «halyq», «el» degenmen maghynasy jaghynan eshqanday qatysy joq deydi [33, 129].         E.N. Janpeyisov «kóne týrki  ulus sózi orys tiline HI ghasyrda «volosti» bolyp kirgen. ULUS (ulus) > volosti > bolys» - dep dybystyq jaghynan janghyrghan núsqasyn kórsetedi [34, 30]. Úlymanyng kýshikterin týrikter «úly» degen. Totemdik týsinikter halyq jadynda arhetiptik qyzmet atqarghan. Basqa bir rәmizder men tanbalargha ainalghan. Mysaly, barys (ibilis) keyinnen kók bórige almasqan. Ata - tek totem Kókbóri jaugershilik pen erkindiktin, batyrlyq pen qaysarlyqqa shaqyrghan simvol bolghan. Bórilerding óz ara qyrqysyp, jemine talasy kóshirilip últtyq oiyn týri «Kókpargha» týsken. Kýn týrik dýniyesi ýshin qúday boldy. Kýn úyasyna kirgende onyng ornyn ay basty. Kýnning jylylyghyn, núryn týn mezgilinde ay atqardy. Aygha baylanysty: «Tolyq ai» siyaqty adamnyng bet әlpeti tolyq bolsa, dóngelek ay sekildi jamaly, núry - degen epiytetterge ie boldy. Ár aidyng 14 týnin qyrghyzdar beder  «әdemi әlpet» - dep jazdy (Budagov, 247 b.). Týn (qaranghylyqtyn) belgisi, zúlymdyq tek qana týnde isteledi. Oghan qarama - qarsy túra alatyn izgilik iyesi «ay». Bóri ekesh bóri ay sәulesimen ózining barar barysyn, jemin andidy. Týz taghysy bóriler úlu arqyly bir - birimen habarlasady. Úzaqty kýn dala kezgen týrik búl qúbylystardy jadyna saqtap, ózderi totem sanaghan bórini aigha tabynghan dep eseptep, ózderining senimderin odan әri kýsheyte týsti. Ay týrik ýshin barar baghytyn adaspay taba alatyn, aua rayyn boljay alatyn qasiyetti iyege ainaldy. Ólgen adamnyng jany úshyp, mәngilikke ketedi dep úqty. Ay simvolikasy mәdeny gomogendik dәstýrmen tyghyz baylanysty. Músylmandyq әlemde ay diny tanbagha ainaldy. Ólgen adamnyng basyna ay tanbasyn qoydy. Jer astyndaghy ómir jer ýstindegi ómir arqyly kóktegi (aspan, kýn, ai, júldyzdarmen) toghysyp jatady degen úghym boldy. Aspan planetasyna baylanysty týrikting ózindik tanym sipaty kóp boldy jәne ol әr uaqytta ómirlik tәjiriybeden alynyp otyrdy. (Júldyzshylar, jaurynmen bal ashqandar, jorushylar) t.b. ómirden sabaq alghandar boldy [35].  Olardy L.Z. Budagov: astrolog, predskazateli - deydi (17 b.). Ózinen keyingi úrpaqtaryna materialdyq mәdeniyetting qaytalanbas ýlgilerin qaldyrghan memleketter dәuirlep ósip, kezeni jetkende kýirep óship te jatty. Kóshpendi mәdeniyet te sonyng keypin keshti. Kóshpeli mәdeniyet ghalamat әlemning ishinde óz ornyn taba bilgen. Sheksiz kenistikte adam ózimen ózi jәne tabighatpen jeke qalyp, onasha súhbattasu, syrlasu ýstinde bolghan. Ol ózining býkil ruhymen, tabighatpen shynayy jaqyn ekendigin sezingen. Qazaq mәdeniyeti euraziyalyq Úly dala kóshpelilerining múrageri bolyp tabylady. Árbir últ mәdeniyeti bos kenistikte emes, adamdardyng qorshaghan ortasynda әreket etedi. HV ghasyrda Euraziya dalasynda tarihy arenagha «qazaq» degen atpen kóshpendilerding úrpaghy keledi. Olar kórshi eldermen etnosayasi, enomәdeny qarym - qatynas ornatady. Tarihta «qazaq» esimi arqyly atalghan el әli de tolyq zerttelip bolghan joq. Qazaqtyng zattyq, ruhany mәdeniyeti alysta antikalyq taypalar qoynauynda jatyr. Qazaqtar kóshpeli taypalardyng úzaq jylghy birigu men bólinui nәtiyjesinde tarih sahnasyna shyghyp, keng baytaq jerge ie bolyp qaldy. «Qazaq» kóne týrkilerding sayasy jәne mәdeny nәtiyjege jetken birden - bir múrageri bolyp tabylady. Sondyqtan da bolar zertteushilerding kóbi kóne euraziya kóshpelilerining tarihyn zerttegende qazaq mәdeny әleminen tirek izdeytini. Rasynda da qazaq etnografiyasy kóshpendiler mәdeniyetin ashatynday qúndylyqqa óte bay. Qazaqtyng etnomәdeniyeti erte kóshpendilerding - úyalmay kórsete alatyn, aita alatyn ainasy ispetti. «Qazaq» etnoniymi turaly túnghysh derekti «Qobylandy batyr» jyrynan: Qyzylbasqa jan tartqan, Qazaq dese oq atqan; Qazaq kóppin degende, Kóppin dep aitar tilim joq úshyratamyz [36, 64, 84]. Odan keyin Mirjaqyp Dulattan taba alamyz. Ol: «Qazaq qyrghyzdyng ata tegi turaly» atty enbeginde Ábilqasym Firdausy (940 - 1020) «Shahnamada»: «qazaq handyghy» degen el kók tenizding (Aral tenizinin) soltýstigin meken etip túrghan kýshti jәne kóp sandy el» - dep kórsetken. Búdan keyin «qazaq» 1245 jyly qúrastyrylghan kóne qypshaq shygharmasy (týrki - arab sózdiginde) kezdesedi. M. Qozybaev: «Qazaq» atauynyng danqy qypshaq odaghy әlsiregen, qypshaqtan qazaq, noghay, ózbek, bashqúrt t.b. bolyp bóline bastaghanda ghana әigili boldy» - dep jazdy [37, 2]. Akademik N.A. Baskakov «qazaq» atauynyng orys tilinde túnghysh ret 1395 jyly jazylghanyn kórsetedi. Kóne qazaq mәdeniyeti jez materialynyng negizinde qalyptasyp, neolit zamanynan bastau alghan iydeyasy jana sapagha ie boldy. S. Aqatay: «V vek kompiutera nam trudno ponyati, chto kajdoe izobreteniye, prostoe na viyd, davalosi drevnim nelegko, za kajdym iz nih stoyat ne toliko ogromnye umstvennye y fizicheskie usiliya cheloveka, no lejit opyt tysyacheletiy» - deydi [38, 10-11]. Sonymen mәdeniyetti tanu ýshin adamnyng әreketin bilu qajet. Qazaqtardyng mәdeniyeti túrmys - salty men әdet - ghúrpy arqyly ghana tanylady. Al, olardy jogharyda aitylghan jayttar  anyqtaydy. Mәdeniyet adamnan tys ómir sýrmeydi. Adam túrmysynyng manyzyn týsingen sayyn, mәdeniyet sol zattyng mәnin, qajetin onyng damuyn tezdete týsedi. Adam әleumettik bolyp jaratylmaydy, sharuashylyq qyzmetining ýrdisinde sonday bolady. Bilim beru men tәrbie beru adamzat balasynyng mandayyna jazylghan enshisi, mәdeniyetting jogharghy formasy ol úrpaqtan úrpaqqa berilip otyrady. Mәdeniyet adamdy, әriyne, qoghamgha beyimdeluge, ymyragha keluge ýiretedi. Qazaqtar ózining bastapqy mәdeniyeti qanday bolsa, sol mәdeniyetten bastau alady da, ózining zamandastarynan tәjiriybe jinay týsedi. Jәne de sol qoghamnyng mýshesi retinde sol mezette oghan ózining qol tanbasyn qaldyrady, bayytady. Mәdeniyetti bolu ýshin adam jeke basyna baylanysty formada boluy mýmkin: mektepke deyingi oqu oryndarynda, jogharghy oqu oryndarynda, kәsiporyndarda, sayahatta, otbasynda, ózimen - ózi dayyndaluynda t.b. Mәdeniyetke erekshe ról oinaytyn - radioqabyldaghysh, teledidar, baspasóz, kompiuter t.b. búqaralyq aqparat qúraldary. Áleumettendiru ýrdisin ýzdiksiz mәdeniyet pen adamnyng jeke basynyng birliginde qarastyrghan jón. Búl adamnyng jeke basynyn: minez - qúlqy, psihikasy, temperamenti, onyng mentaliyteti, últtyq tәrbiyesimen tyghyz baylanysty. Jeke bastyng ózine ózi esep berui jóninde orys filosofy N.A. Berdiyev (1874 - 1948) qyzyq tәjiriybe jasady: ol - әleumettik ýrdispen jәne sonyng izin ala bere mәdeniyet, óz ara kýrdeli antinomikalyq (qarama - qarsylyq) sistemasyn qúraydy deydi. Onyng qarama - qarsylyghy qarama - qarsylyqta anyqtalady: 1) әleumettik pen jeke bastyng túlghasynda; 2) mәdeniyetti normalau jәne de sol bostandyq, adamgha (norma men bostandyq - eki polus, mәdeniyettegi eki kýresetin bastaushy); 3) dәstýrli mәdeniyet arasymen jәne onyn  jan - dýniyesinde ótetin janghyru. Osy jәne taghy basqa qarama - qayshylyqtar mәdeniyetting barlyghyna minezdeme berip qana qoymay onyng damuynyng kózi de bolyp tabylady. Mәdeniyetting negizgi kózin qarastyru arqyly onyng ishki qúrylymynyng qanday ekendigine kóz jetkizemiz. Mәdeniyetting negizgi әleumettik qúbylys jәne әdettegi negizgi qúbylys retinde: statikalyq mәdeniyet jәne dinamikalyq mәdeniyet dep ekige bólemiz. Birinshisi, mәdeniyetti tynyshtyqta, ózgermeytinin jәne qaytalaytynyn minezdese, ekinshisi - mәdeniyetti ýrdis retinde qozghalys jәne ózgeris ýstinde kóredi. Mәdeniyet bazis elementining eki týri: zattyq jәne ruhany bolady.

R.G.Ahmetiyanov: «K etnokuliturnoy leksiyke otnosyatsya, vo - pervyh, nazvaniya prirodnyh yavleniy, harakternyh dlya toy oblasti, gde jivut nosiytely dannogo (opredelennogo) yazyka, vo - vtoryh, leksika materialinoy kulitury i, v-tretiiyh, leksika duhovnoy kulitury, kuda vkluchautsya: 1) terminy rodstvennyh y semeynyh otnosheniy, 3) slova otnosyashiyesya k duhovnoy jizny ludey (muzyka, iskusstvo, razvlecheniya), obrazovanii y vospitanii, 4) slova, harekterizuishie ludey v sisteme obshestvennyh svyazey y sennostey, 5) slova, otnosyashiyesya k mifologii, folikloru y obryadam» - deydi [39, 3]. Zattyq elementting ózindik qúnyn zattyq mәdeniyet qúrsa, zattyq emesti - ruhany mәdeniyet qúrady. Biraq, olardyng bólinui shartty týrde ghana bolady. Kóbine shyndyq ómirde olar óte tyghyz baylanysta bolady jәne ózara aralasyp túrady. Zattyq mәdeniyetting manyzdy ereksheligi - onyng ómirshendigi  emes, qoghamdaghy zattyq ómiri de emes, óndiriletin  zatta da emes, zattyng qyzmetinde de emes. Zattyq mәdeniyetting búl - qyzmetti adamnyng damuyna әser etu kóz qarasymen sipattalady. Adam balasynyng qanday mólsherde talaby ashylyp, mýmkindik tuatynyn, shygharmashylyq mýmkindigin, tuma talantyn aiqyndaydy.            R. G. Ahmetiyanov: «Terminy meterialinoy kulitury, kak izvestno, otrajait vajneyshuy storonu chelovecheskoy deyatelinosty - proizvodstvo materialinyh blag (pishi, odejdy y jilisha). Poetomu ih razbor predstavlyaet pervostepennui vajnosti dlya izucheniya istoriy naroda» - deydi [40, 170]. Zattyq mәdeniyetke kiretin: enbek mәdeniyeti, zattyq óndiris, túrmys mәdeniyeti, topos mәdeniyeti - ómir sýrip otyrghan jeri (ýy - jayy, qystaghy, auly, qalasy), ózining dene - mýshesine degen mәdeniyetti qúrmet, dene - shynyqtyru mәdeniyeti. Zattyq emes mәdeniyetting qúndylyqtar elementin ruhany statikalyq mәdeniyet jaghy qúraydy: norma, ereje, tәrtibining normasy men ýlgisi, zany, ruhany qúndylyqtar, týrli әdet sharalary, dәstýrler, simvoldar, mifter, bilim, iydeya, әdet - ghúryp, tili, salt - dәstýri t.b. Kez kelgen zattyq emes mәdeny nysandar zattyq mәdeniyetting aralasqanyn qalaydy. Mysaly, bilim alu ýshin múnday aralyq deldal kitap bolyp tabylady. Adamnyng shygharmashylyq enbegimen, qolymen jasalghan zattyq jәne ruhany shyndyq, «artefakti» - dep atalady (tabighy jasalghan) [41, 50].  Sonymen artefakti - zattyq nemese ruhany baghalylyghymen qúndy. Ol - tabighy emes, tabighat jasamaghan, búl ýshin sapaly zattyq materialdyng nysanyn, energiyasyn, tabighattyng shiykizatyn qoldanyp, tabighattyng zanymen kelise otyryp qimyldaydy. Jiti bayqaghan kisige adamnyng ózi artefakti klasyna jatady eken. Bir jaghynan tabighat evolusiyasynyng jemisi, tabighy ótken joly bar, zattyq tirshilik siyaqty ómir sýredi, tirshilik etedi, ol - ruhany jәne әleumettik túrghyda ómir sýredi, jaratushy siyaqty ómir sýredi qimyldaydy, ruhany baylyqtyng tútynushysy jәne tasushysy bolyp tabylady, sol siyaqty tabighat «ózinen - ózi» jasaugha qabileti joq ekendigi bayqalady. Sonymen adam tabighattyng balasy ghana emes mәdeniyetting de qúly, qanshama biologiyalyq tirshilik bolsa, sonshama әleumettik, al onyng tabighaty qanshama zattyq bolsa, sonshama ruhany bolady. Adam ózi tabighaty jaghynan sapaly tabiaghattyng óziniki bolyp tabylady, zattyq bәrinen búryn biologiyalyq - fiziologiyalyq bolsa, sol siyaqty ruhani, zattyq emes, neghúrlym jetilgen mәdeniyetimen jәne intelektualidi enbegimen, kórkemdigimen, ghylymilyghymen nemese tehnikalyq shygharmashylyghymen belgili bolady. Búnymen birge adam ózining tabighaty jaghynan ruhany - zattyq tirshilik iyesi, ol zattyq mәdeniyetten nәr alatyn siyaqty ruhany mәdeniyetting de artefaktisi. Materialdyq qajetin óteu ýshin ol - tamaqty, kiyimdi, ýy - jaydy, tehnikany, materialdy, ghimaratty, keshendi, qúrylysty, joldy t.b. tútynady jәne jasaydy. Ózining ruhany talghamyn óteu ýshin ol - kórkemdik qúndylyqtardy, adamiyattyq, estetikalyq talghamdy, sayasi, iydeyalogiyalyq jәne diny múrattardy, ghylym men ónerdi jasaydy. Sondyqtan da adam shygharmashylyghy barlyq kanaldarmen zattyq siyaqty ruhany mәdeniyet te jan - jaqqa taraydy. Mineki, biz adamdy mejeli, jýieli qalyptastyrushy faktor retinde, mәdeniyetti damytushy retinde qarastyramyz. Adam mәdeniyetti jasaydy, qaytadan jasaydy jәne de ózining damuy ýshin paydalanady. Tabighy әlemnin, «mәdeniyet әlemi» - dep atalatyn «ekinshi tabighat», «tabighy jasalghan» adam ómir sýretin, arhiytektory da, qúrylysshysy da adamnyng ózi. Búl - adam ayaghy baspaghan planetadaghy shyndyq. Búl - adam ómir sýrip otyrghan uaqytqa deyin sozyla beretin ashy shyndyq. Adamnyng obektivti baghaly shyndyghy onyng shygharmashylyghynyng tútastyghymen baylanysty. Onyng baghalylyghy jýieli mәdeniyeti tiptenedi de negizgi ýsh baghytta jýredi: genezistik, qúrylymdyq, funksionerlik. Genezistik jәne damu mәdeniyeti tútas ýrdis retinde ózining boyynda ótken qúndylyqtardy saqtap, qabyldap, transformasiyalaydy jәne qúndylyqtardy bayyta otyryp materialdyng negizi retinde mәdeniyetti bolashaqqa jetkizedi. Qúrylymdyq tútastyq mәdeniyetting qúny iyerarhiyalyq beynemen jymdasyp kelse, ekinshi jaghynan tendik dәrejeni saqtaydy onyng biri - ortalyq jәne funtamentalidi oryndy alady, basqasy - ekinshi qatarda jәne qosalqy jaghdayda bolady, onyng biri - jalpy totalidi manyzy bolsa, basqasy - lokalidi jәne naqty bolady. «Materialinaya kulitura, v drugom smysle slova, - eto chelovecheskoe «Ya», pereodetoe v vesh; eto duhovnosti cheloveka, voploshennaya v formu veshi; eto chelovecheskaya dusha, osushestvlennaya v veshah; eto meterializovavshiy y opredmetivshiysya duh cheloveka» [42, 52].  Materialdy mәdeniyet ózine әr týrli tiptegi artefaktini qabyldaydy, onyng tabighy nysany transformalanghany sonshalyqty nysan zatqa ainalyp ketti, demek, zat, onyng qasiyeti jәne berilgen minezdemesi adamnyng shygharmashylyq qabiletimen óndelgen, sondyqtan ol - óte naqty, tolyqtay «homo sariens» retinde adam qajetin qanaghattanarlyqtay boluy kerek. Akademik M.S. Kagan búl arada adamnyng «homo sapiyenstan» (qabiletti adam), «homo faber» (jetildirushi) jәne t.b. - al «homo agens» (әreket etushi adam) dep almastyrudy úsyndy [43, 89]. «Ruhanilyq pen izgilik, әdemilik pen jaqsylyq terbelisi adamdy nәzik tormen qorshaghan; qoghamdyq ómirde tek zat pen tauar auysuy ghana emes, eng aldymen iydeyalar, mamandyq, sheberlik tәjiriybelerimen, sezimdik ýlgilerimen de auysu tolastamaq emes. Mәdeniyet iygilikterin jas nәreste anasynyng aq sýtin emip, onyng әldy jyrymen sezim dariyasyna shomylyp qana adamdyq qasiyetterdi boyyna sinire bastaydy» - degen sózding jany bar [44, 35]. Ruhany mәdeniyet - keybir mәdeniyettanushylar mәdeniyetting әr týrin atap, olardy tek qana zattyq jәne ruhany mәdeniyetke jatqyzugha bolmaytyny da bolady deydi. «Raznoobrazna y bogata duhovnaya kulitura naroda, sostavnoy chastiu kotoroy yavlyaytsya mnogoobraznye formy narodnogo poeticheskogo tvorchestva - foliklor, vkluchaushiy v sebya skazki, predaniya, legendy, pesni, pogovorki, zagadki. Osoboe mesto zanimait v poeticheskom tvorchestve kazahov geroicheskiy y sosialino - bytovoy epos, aitysy. Epicheskiy janr, vystupayshiy sposobom izustnoy peredachy mejpokolennoy informasii, voznik v drevnosti, vtechenie stoletiy obogashalsya, razvivalsya y v osnovnom otobrazil usloviya kochevogo byta, patriarhalino - rodovogo uklada predkov» - deydi [45, 101].

Ata - babamyz qalyptastyrghan zattyq jәne ruhany mәdeniyetting bir bóligi uaqyttyng tezine shydap, kelesi úrpaqqa óte baghaly jәne asyl  múra retinde qaldy. Búnday mәdeniyet - «mәdeny múra» - dep atalady. «Múragerlik» - últty biriktiretin óte manyzdy faktor. Ol - eldi qiyn jaghdayda úiymdastyrady. Ahmetiyanov: chuvashtar men tatarlardyng eposy men múralary ózara baylanysy joq jәne tildik  materialdardy az beredi eken. Sebebi, shuvashtar da, sol siyaqty tatarlar da ózining últtyq eposyn iyelenbegenin ókinishpen eske alady. Búl degenimiz, týrikterding epikalyq poemalary rulyq - taypalyq bólinispen baylanysty bolghan. Al, taypalyq odaq tatarlar men shuvashtarda ózining qúnyn HIV - HV ghasyrlarda - aq joyghan eken. Rulyq- taypalyq qúrylymnyng búzyluymen birge o dýniyege rulyq dәstýr bolyp sanalghan ata - babanyng erligin jyrlaytyndarda ketipti. Qypshaq eposy tek qana kórshi tatarlarda - noghaylarda, bashqúrt pen qazaqtarda ghana saqtalypty. Sibir tatarlarynda «Edige» jyry saqtalsa, jalpy týrkilik epos «Alpamys» tatar men shuvashtarda qysqa ghana qarasóz ýlgi symaghy ghana tabylady eken [46, 184-185].  «Mәdeny múradan» basqa, mәdeny statikagha «mәdeny areal» úghymy da kiredi. «Mәdeny areal» - әr týrli mәdeniyetting ishinen eng manyzdy sipattary bir - birine úqsas bolyp tabylyp jatatyn geografiyalyq aimaq. Álemdik masshtabta mәdeny múragerlik «mәdeny әmbebapty» - shygharady. «Mәdeny әmbebap» - normy, qúndylyq, ereje, dәstýr, qasiyet búlar geografiyalyq oryngha, tarihy uaqytqa jәne qoghamnyng әleumettik qúrylymyna tәueldi emes. Amerikandyq antropologtar jetpisten astam әmbebapty bólip qaraydy olardyng arasynda: jas erekshelik gradasiyasy, kalendari, tazalyqty saqtau, tamaq pisiru, enbek kooperasiyasy, bi, dekorativti óner, bilim, etika, etiyket, semiya, toy, zan, medisina, muzyka, mifologiya, kýn (chislo), kýshteu sanksiyasy, jeke attar, diny dәstýrler jәne t.b. týrleri bar. «Mәdeniyet» búl - atap ótkendey  asa kýrdeli, kóp dengeyli jýie. «Mәdeniyetti» tasushysyna baylanysty bólu dәstýrge ainalghan. Osy tәueldilikke baylanysty «әlemdik» jәne «últtyq mәdeniyet» bolyp bólinedi. «Álemdik mәdeniyet» - búl bizding planetany mekendegen barlyq әr týrli halyqtardyng últtyq mәdeniyetining eng jaqsy jetistikteri. «Últtyq mәdeniyet» óz kezeginde әr týrli mәdeny klastyng sintezi retinde, qoghamdaghy belgili bir әleumettik qabattyng jәne toptyng mýddesinen shyghady. Últtyq mәdeniyetting әr týrliligi onyng qaytalanbauy jәne jasampazdyghy ruhanilyghynan (til, әdebiyeti, muzykasy, mayly boyau, diniy), sol siyaqty zattyq mәdeniyetinen (ekonomikalyq erekshelik jaghdayy, sharuashylyqpen ainalysu, enbek dәstýri jәne óndiris) shygharmashylyq pen tirshilik sferasynda t.b. kórinedi. Qoghamnyng kóptegen mýsheleri mәdeniyetining qúndylyghyn, senimdi, salt - dәstýrdi basshylyqqa alady. Sondyqtan ol - «dominant mәdeniyeti» - dep atalady. Biraq, qogham birneshe topqa (últtyq, demografiyalyq, әleumettik, kәsiby t.b.) bóline bastaghandyqtan әrqaysysynda aqyryndap ózindik mәdeniyet qalyptasady, dәlirek aitqanda qúndylyq jýiesi jәne ózin - ózi ústau erejesi qalyptasady. Osynday «kishi mәdeniyet әlemi» - «submәdeniyet» - dep atalady. Mysaly: jastar submәdeniyeti, kәriler submәdeniyeti, últtyng azshylyq submәdeniyeti, kәsiby submәdeniyeti, qalalyq, auyldyq t.b. bolyp bólinedi. «Dominant submәdeniyeti» til ereksheligi jaghynan, ómirge kózqarasy, ózin - ózi ústauy jaghynan erekshelenip túrady. «Submәdeniyettin» «dominant mәdeniyetten» tek qana aiyrmashylyghy bolyp qana qoymay, oghan qarsy túra alady, jәne de dominant qúndylyghymen әrqashan iliniste bolady. Búl - qarsymәdeniyet (kontrkulitura) degen atpen jýredi. Qylmys әlemining submәdeniyeti adamzat mәdeniyetine qarsy bolady. Mysaly, 60 - 70 jyldardaghy jastardyq qozghalysy «hippi» Batys Europa jәne AQSh-taghy, amerikalyq qúndylyqtardy: atap aitqanda - әleumettik qúndylyqty, moralidyq normany jәne qoghamnyng tútynushylyq adamgershilik múrattaryn, iship - jeudi, sayasy ymyrashyldyqty, seksualdy túraqtylyqty, konformizmdi jәne rasionalizmdi teriske shyghardy. Qazaqstandaghy orys tildi jastardyng óz tilin, salt - dәstýrin, dinin bilmey basqa dinge, sektalargha enui, batystyng keybir mәdeniyetine qol sozuy, shetelding pornografiyasyn, vidiokasetasyn dәripteui t.b. qosar edik. Búghan oray A.V. Gulyga: «Chelovek troyakim obrazom osvaivaet okrujaishiy ego mir - prakticheski, teoretichesky y praktichesky - duhovno. Otlichiytelinoy chertoy praktichesky - duhovnogo (sennostnogo) osvoeniya deystviytelinosty yavlyaetsya ego emosionalinaya nasyshennnosti» - dep jazdy [47, 57].

Paydalanghan әdebiyetter:

1 Qaydar Á. Qazaq tilining ózekti mәseleleri. - Almaty: Ana tili. 1998. - B. 11.

2 Istoriya mirovoy kulitury. Pod redaksiey professora A. N. Markovoy. - Moskva, 2000. - S. 12.

3 Filosofskiy ensiklopedicheskiy  slovari. - M., 1983. - S. 292-293.

4  Baytúrsynov A. Til taghylymy. - Almaty: Ana tili. 1992. - B. 424

5 Áuezov M. Ádebiyet tarihy. - Almaty: Ana tili. 1991. - B. 19.

6 Qaraghúlova B.S. Tarihy jyrlar leksikasy. - Almaty, 2000. - B. 7.

7 Peseni Kozy - Korpeche y Bayan - slu. Avtorizovannyy perevod s kazahskogo G.N.Tveritina. - Alma - Ata: Kazahstanskoe kraevoe izdatelistvo,  1935. - S . 52.

8 Kochevoe obshestvo kazahov v HVII - nachale HH veke. Izdatelistvo «Nauka» Kazahskoy SSR  - Alma - Ata, 1971. - B. 192.

9 Kuliturologiya. Pod nauchnoy redaksiey d. filosofskih nauk, professora.  G.V. Dracha. Rostov - na Donu: Fenekiys, 1995. - S.  77.

10 Tolybekov S.E. Kochevoe obshestvo kazahov v HVII - nachale HH veke. Izdatelistvo «Nauka» Kazahskoy SSR. - Alma - Ata. 1971. - S .  195.

11 Kokumbaeva B, Saghyndyqúly B, Kokumbaeva L. Mәdeniyettanu negizderi. - Pavlodar, 2002. - B. 20, 21.

12 Tolybekov S.E. Kochevoe obshestvo v HVII - nachalo HH veke.  - Alma - Ata: Kazahskoy SSR  Nauka, 1971. - S. 197.

13 Qazaqstan tarihynyng hrestomatiyasy. Qúrast. N.E. Bekmahanova, M.A. Zarifova.  - Almaty. Rauan, 1992. - B. 8.

14 Álihanúly J. Terra incognito (Belgisiz jer) «Egemendi Qazaqstan» 2003, № 152-155 (23365) - B.  5.

15 Peseni Kozy - Korpeche y Bayan - slu. Avtorizovannyy perevod s kazakskogo G.N. Tveritina. Kazakstanskoe kraevoe izdatelistvo. Alma- Ata: 1935, - Moskva. - S. 3 - 117.

16 Qyz Jibek. - Almaty: Ghylym,  1963.  - B.  1- 49.

17 Qyz Jibek. - Almaty: Ghylym,  1963. - B. 49-122.

18 Ghabitov T., Mýtәlipov. J., Qúlsariyeva A. Mәdeniyettanu negizi. -Almaty: Dәneker, 2000. - B. 170.

19 Qazaq ertegileri. - Almaty: Balausa, 2001, - B.  258.

20 Aqsauyt. Batyrlar jyry. 1 tom. -Almaty: Jazushy, 1977. - B. 355.

21 Kopylenko M.M. Osnovy etnolingvistiki. -Almaty: Evraziya, 1995. - S. 71

22 Seydimbekov A. Kýngir - kýngir kýmbezder. - Almaty: Jalyn, 1981. - B. 58.

23 Margulan A.H. Sochiyneniya. Tom. 1. Begazy - Dandybaevskaya kulitura Sentralinogo Kazahstana.  - Almaty: 1998. - S. 31.

24  Murad Adji. Polyni poloveskogo polya.  - Moskva: TOO «PIK - KONTEKST» 1994. - S. 169.

25 Budagov L.Z. Sravniytelinyy slovari turesko - tatarskih narechiy Tom. II. - Sanktpeterburg. Tipografiya imperatorskoy akademiy nauk. 1871. - S. 121, 173.

26 Hasanov B. Qazaq tilinde sózderding metaforaly qoldanyluy. - Almaty: Mektep, 1966. - B. 197.

27 Mahmut  Qashqari. Týrik sózdigi. «Hant» baspasy,  - Almaty  qalasy, 1997. - B. 125.

28 Mankeeva J.A. Qazaq tilining zattyq mәdeniyet leksikasy // f.gh.d. ghylymy dәrejesin alu ýshin jazylghan dissertasiyanyng avtoreferaty - Almaty, 1997. - B.  27.

29 Esmaghambetov K. Kóne Qazaqstandy kórgender. - Almaty: Mektep, 1979. - B. 14.

30 Qazaq SSR tarihy. - Almaty: Qazaq memleket baspasy, 1957. - B. 14.

31 Kuliturologiya. - Rostov-na Donu: Feneks, 1995. - S. 142.

32 Margulan A.H. Sochiyneniye.  - Almaty: 1998, - S. 20.

33 Klyashtornyy S.T. Drevneturkskie runicheskie pamyatniki. -Moskva: Nauka, 1964. - S. 129.

34 Janpeyisov E. M. Áuezovting «Abay joly» epopeyasynyng tili. -Almaty: Ghylym, 1976. - B. 30.

35 Babaqúmar H. Etnografiya  (Jaurynmen bal  ashqandar) // Ana tili. 2003. № 15.

36 Aqsauyt. Batyrlar jyry. - Almaty: Jazushy, 1977,  - B. 64, 84.

37 Qozybaev M. Ata tarihy turaly syr. (Dýnie jýzi qazaqtarynyng qúryltayy) Saryarqa samaly. 1992. № 136    (2019)  - B. 2.

38 Akatay Sabetkazy. Evraziystvo v kontekste kazahskoy kulitury. Zaman - Qazaqstan. 27 mart, 1998. - B. 10-11.

39 Ahmetiyanov R.G. Obshaya leksika duhovnoy kulitury narodov srednego povoljiya. - Moskva: Nauka, 1981, - S. 3.

40 Ahmetiyanov R.G. Sravniytelinoe issledovanie tatarskogo y chuvashskogo yazykov. - Moskva, Nauka, 1978. - S. 170.

41 Kuliturologiya.  Pod redaksiey A.A. Radugina. - Moskva, Sentr. 2000. - S.  50

42 Kuliturologiya. - Moskva: Sentr, 2000.  - S. 52.

43 Kuliturologiya. - Rostov-na-Donu: Feniks. 1995. - S. 89.

44 Ghabitov T., Mýtәlipov J., Qúlsariyeva A. Mәdeniyettanu negizderi. -Almaty: Dәneker, 2000. - B. 35.

45 Timoshenko V. Kuliturologiya. -Almaty, 2001.  - S. 101.

46 Ahmetiyanov R. G. Sravniytelinoe issledovanie tatarskogo y chuvashskogo yazykov.  - Moskva: Nauka, - S.  184-185.

47 Gulyga A.V. Chto takoe estetika? - Moskva: Prosvesheniye, 1987. - S. 57.

SONY