Biyl Týrkistan oblystyq qoghamdyq-sayasy «Ontýstik Qazaqstan» gazetining jaryq kóre bastaghanyna 100 jyl tolyp otyr. Osy aituly mereytoygha oray biz qasiyetti qarashanyraq jayly sóz órbitudi jón dep taptyq.

Kýnshuaqty Ontýstik ónirinde jaryq kóretin merzimdi basylymdardy tilge tiyek etkende oblys baspasózining qarashanyraghy – «Ontýstik Qazaqstan» gazeti turaly aitpay ketu әbestik bolar edi.

Basylymnyng alghashqy atauy - «Aq jol» túghyn. Týrkistan Respublikasy Ortalyq Partiya Komiytetining organy retinde búl gazetting alghashqy nómiri 1920 jylghy 7 jeltoqsanda Tashkentte shyqqan eken. Onyng úiymdastyrushylary - Súltanbek Qojanov, Túrar Rysqúlov, Oraz Jandosov, Oraz Isaev bolghan. Mirjaqyp Dulatov, Qoshke Kemengerov, Halel Dosmúhamedov, Sәduaqas Ospanov, Ghazymbek Birimjanov, taghy basqalar gazet shygharu isine qyzu qoldau bildirgen. Basylym  júmysyna Nәzir Tóreqúlov, Isa Toqtybaev, B.Sýleev, T.Shonaev, Jýsipbek Aymauytov, Abdulla Baytasov taghy basqalar belsene aralasqan.

1924 jyldyng sonyna qaray Kenes Ýkimeti Týrkistan Respublikasyn últ retinde qayta qúrghan. Onyng qúramyndaghy Syrdariya, Jetisu guberniyalary Týrkistan oblysy degen ataumen Qazaq Avtonomiyalyq Kenestik Sosialistik  Respublikasyna qosylghan. Tashkentte qandastarymyzgha arnalyp shyghyp túrghan gazet-jurnaldar Qazaqstangha auystyrylghan. Mine, sol sebepti 2024 jylghy 26 qarashadaghy 506-nómirinen bastap «Aq jol» gazeti RK(b)P-nyng Qazaq Ólkelik Komiyteti men Atqaru Komiytetining Týrkistan oblysy jónindegi úiymdastyru burosynyng organy retinde jaryq kórgen.

«Aq jol» gazeti 70-nómirinen keyin Resey Kommunistik (bolishevikter) Partiyasynyng Syrdariya guberniyalyq komiyteti men guberniyalyq atqaru, komsomol komiytetterinin, kәsipodaq kenesi men Qosshy odaghynyng organy retinde Shymkentke kóshirilgen. Nege ekeni belgisiz, gazetting Shymkentke kóshirilgen kezeni onyng resmy týrde jaryqqa shyqqan kýni retinde eseptelip keledi. Osy kezde basylym Syrdariya, Jetisu guberniyalary men Qaraqalpaqstangha keng taraghan.

1925 jyly respublika astanasy Qyzylordagha kóshirilgende gazet sonda shygha bastaghan «Enbekshi qazaq» gazetimen biriktirilgen. Al 1929 jyly respublika astanasy Almatygha auysqannan keyin  Syrdariya aimaqtyq partiya komiyteti men atqaru komiytetining organy retinde «Lenin joly» atauymen shygha bastaghan.

Qazaqstan Ortalyq Atqaru Komiytetining 1932 jylghy aqpandaghy HI sessiyasynyng sheshimi boyynsha Ontýstik Qazaqstan óz aldyna jeke oblys atanghan. Osyghan baylanysty sol jylghy 12 nauryzdan Shymkent oblystyq «Ontýstik Qazaqstan» gazeti shygha bastaghan. Alghashqy redaktory Beysembay Kenjebaev, al onyng orynbasary Jaqan Syzdyqov bolghan. Óz kezeginde «Lenin joly» gazetining atauy Keles audandyq basylymyna berilgen.

1962 jylghy shildede Shymkent, Qyzylorda, Jambyl oblystarynyng birigui nәtiyjesinde Ontýstik ólkesi qúrylghan Osyghan baylanysty Ontýstik Qazaqstan gazeti Ólkelik partiya komiyteti men kenes atqaru komiytetining әri Shymkent oblystyq partiya komiytetining organyna ainalghan. Búl tústa basylym Qyzylorda, Jambyl oblystaryna tarap, barlyghy 764 nómiri jaryq kórgen. Ólkeler taratylghannan keyin 1964 jylghy 24 jeltoqsandaghy 9684-nómirinen bastap «Ontýstik Qazaqstan» qaytadan oblystyq gazet retinde shygha bastaghan.

Basylym basshylary jayly sóz etkende Isa Toqtybaev (1924-1925 jyldar), Jýsipbek Arystanov (1925-1926), Janәli Barhiyev (1930-1931), Seyilbek Ýsenov, Álisher Beysenov  jauapty redaktor bolyp qyzmet atqarghan. Gazet júmysyna  Hasan Áliyev,  Abdulla Baytasov, Qonyrqoja Qojyqov, Hady Ilaev siyaqty últ ziyalylary belsene atsalysqan. Álihan Bókeyhanov, Maghjan Júmabaev, Halel Dosmúhamedov, Oraz Jandosov, Sanjar Asfendiyarov, Iliyas Jansýgirov, Múhtar Áuezov, Ghabit Mýsirepov, Asqar Toqmaghambetov, Bauyrjan Momyshúlynyng tuyndylary jariyalanyp túrghan.

Ontýstik Qazaqstan oblysy qúrylghan kezde basylymgha Beysembay Kenjebaev (1932-1933) redaktor bolyp taghayyndalghan. Kenjeghaly Abdulliyn, S.Shәkenov (1940-1942), A.Shaev (1943), Ádilbay Omarov (1943-1947, 1958-1964), Dubay Sәrsenbaev (1947-1950), Saghat Júmaghaziyev (1950-1953), Mәdy Baytúrsynov (1953-1958), Ádilbay Omarov (1961-1962), Qúrmanbek Saghyndyqov (Ontýstik Qazaqstan, Jambyl, Qyzylorda oblystaryn biriktirgen Ontýstik ólkelik «Ontýstik Qazaqstan», «njnyy Kazahstan» gazetterining redaktory, 1962-1964), Áset Tileukeev (1964-1970), Ámirseyit Áliyev (1970-1992), Kәrim Ýkibaev (1992-1997), Núrghaly Orazov (1997-1998), Orazhan Jarqynbek (1999-2003), Isa Omar (2003-2005), Anar Aspan (Bәkirova, 2006-2007), Abay Balajan (2007-2008), Beysenbay Tәjibaev (2008-2011), Baqtiyar Tayjan, qaytadan Abay Balajan basshylyq jasap keledi.

1974 jyly 50 jyldyq mereytoyyna oray gazet «Enbek Qyzyl Tu» ordenimen marapattalghan. Nesipkýl Ábdikerimova, Eltay Boranbaev, Sәdil Kәdeev, Zeyilbek Ómirbekov Qazaqstan Jurnalister odaghynyng Qúrmet gramotasymen marapattalghan. Birneshe ret respublikalyq bayqaulardyng jenimpazy atanghan. 1984 jyly 60 jyldyq mereytoyyna oray basylym Qazaq Kenestik Sosialistik Respublikasy Jogharghy Kenesining Qúrmet gramotasymen marapattalghan. Sekseninshi-toqsanynshy jyldary Býkilodaqtyq Halyq Sharuashylyghy jetistikteri kórmesining kýmis jәne qola medalidaryn iyelengen. 1989 jyly gazet taralymy 90571 (rekordtyq kórsetkish) danagha jetken.

Oblystyq gazette әr jyldary Asqar Toqmaghambetov, Jaqan Syzdyqov, Seydilda Tóleshov (M.Shynarov), Qanybek Meyirbekov, Ábish Baytanaev,  Áben Satybaldiyev, Tәken Álimqúlov, Sәuirbek Baqbergenov, Qapan Qambarov, Nәsireddin Serәliyev, Qosjan Mýsirepov, Nәmet Sýleymenov, Sadyqbek Adambekov, Júmabek Edilbaev, Omarbay Malqarov, Qabijan Qúsayynov, Erkinbek Túrysov,  Jәlel Kittebek, Amantúr Músaev, Túrsynay Orazbaeva, Álim Túyaqbaev, Júmamúrat Túyaqbaev, Mynbay Iles, Ámze Qalmyrzaev, Tórekeldi Baytasov, Múratbek Dýisenbekov, Ótesh Qyrghyzbay, Aydar Seydazym, Laura Tastanbekova sekildi kýlli elimizge keninen tanymal qalamgerler qyzmet istegen. Osy basylymnyng týlekteri - Múhtar Shahanov «Qazaqstannyng Enbek Eri», Israil Saparbay «Qazaqstannyng halyq jazushysy», Marhabat Bayghút, Shoybek Orynbay, Mombek Ábdәkimúly, Sabyrbek Oljabay, Múhtar Sherim, Baqytjan Aldiyar Halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghynyng laureaty, al Zahardin Qystaubayúly, Ábdimәlik Aghybay, Abay Balajan  Qazaqstannyng Qúrmetti jurnaliysi atanghan. Anar Aspan (Bәkirova)  Qazaqstan Respublikasy Preziydentining grantyn iyelengen. Býginde redaksiyada Núrlan Kenjeghúlov, Roza Beketaeva, Talghat Dosymbaev, Baqtyýl Audanova, Ábdihalyq Ýkibaev, Bayan Darghojina, Aman Jayymbetov, Erbolat Aynabekov, Erlan Quandyqov, Dәulet Túrsynúly, Dilara Biymenova, Sabyrbek Oljabay, Jәmila Mamyrәli sekildi jurnalister qyzmet isteude.

Gazet 1957 jyldan beri qazaqsha kýresten jarys ótkizip keledi. Songhy jyldary demeushiler esebinen týie baluangha «temir túlpar» mingizude. Sportty etene serik etken redaksiya újymy búqaralyq aqparat qúraldary qyzmetkerlerining oblystyq spartakiadalarynda talay ret top jaryp, Bas bәigeni qanjyghalaryna baylaghan. Mektep oqushylary arasynda batyrlar jyryn jatqa aitudan da bayqau ótkizip, onyng jenimpazyna qomaqty syilyq tabys etip jýr.

Kenestik kezende audandyq gazetterding qyzmetkerlerin oblystyq gazette onkýndik taghylymdamadan (stajirovka) ótkizetin tamasha dәstýr bolghan. Keles audandyq gazetinde qyzmet istep jýrgen kezimde Shymkentke kelip, sonday taghylymdamadan ótkenmin. Jetekshim - Isa Omar túghyn. Onyng oqyp, óndep shyghugha bergen talay hattaryn redaksiyalaghanmyn. Sonda Uәlihan Temirbekov (laqap aty -- Danyshpan), Ábdimanap Álsheriyev tәrizdi әriptes aghalarymmen tanysqanmyn. Oblystyq gazette qyzmet istemesem de sonda ótkizgen ýsh kýn maghan keremet kónil kýi, әdemi әser syilaghan. Ókinishke oray, ýsh kýnnen keyin júmysy qojyrap, qinalyp qalghan redaktorymyz keri shaqyryp alghan.

Oblystyq «ijnyy Kahahstan» gazetining Keles audanyndaghy menshikti tilshisi bolyp qyzmet istep jýrgenimde oblys әkimining baspasóz hatshysy Isa Omar maghan: «Ábdisattar, oryssha jazatyn bolyp ketkensing be?» - dep tandanys bildirgen bolatyn. Sol Isa Omar oblystyq gazetting tizginin ústaghan kezde aldyna qyzmet súrap barghanymda resmy basylymgha emes, ózining jekemenshik «Zamana» gazetine júmysqa jibergen. Onda jýrgenimde Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev jayly tyng derekterge toly maqala jazyp, oily oqyrmandy eleng etkizgenim bar.

Keles pen Saryaghash audandyq gazetterinde jauapty hatshy qyzmetin atqarghan kezimde izbasar shәkirtterim bolghan - Asqankýl Maylybaeva, Anar Aspan (Bәkirova), Serik Aldanov, Aygýl Qapbarovagha oblystyq gazette qyzmet etu baqyty búiyrghan. Anar Aspan (Bәkirova) qalalyq «Shymkent kelbeti» «Panorama Shymkenta gazetterining diyrektory - Bas redaktorlyghynan oblystyq gazetke basshylyqqa barghan kezde Tóleby audanyndaghy auyldyq әkimderding birining júmysyn synap jazghan maqalam qos gazette qatar jaryq kórgen. Qalalyq gazette Sabyrbek Oljabay, Dәrmenbay Shәrip, Bayan Darghojina, Serik Aldanov, Ghalymjan Elshibay, Baqytjan Ábdirash, Aygýl Qapbarova, Beysenbay Tәjibaevpen birge qyzmettes bolghanmyn. Solardyng arasynan býginde Aygýl Qapbarova Qazaqstan Respublikasy Parlamenti Senatynyn, Ghalymjan Elshibay Týrkistan oblystyq mәslihatynyng deputaty, al  Beysenbay Tәjibaev Týrkistan oblysy әkimining iydeologiya júmystary jónindegi orynbasary ekenin bәriniz jaqsy bilesizder. Oblystyq gazetting taghy bir qyzmetkeri Ómirzaq Aqjigitpen birge Aqtóbe qalasynda «Qazaqiya» dep atalatyn respublikalyq qoghamdyq-sayasy gazet shygharghan jaghdayym da bar. Jalpy alghanda, oblystyq «Ontýstik Qazaqstan» gazetinde qalyng oqyrmannyng kónilinen shyqqan әdebiyet, mәdeniyet, óner jayynda jazylghan birtalay maqalam jariyalanghan.

Týrkistan oblystyq «Ontýstik Qazaqstan» gazetining 100 jyldyq mereytoyy 28 qarasha kýni Týrkiler tóri – Týrkistandaghy «Áziret Súltan» kesenesine tәu etuden bastau aldy. Redaksiya qyzmetkerleri basylymnyng aituly mereytoyyna oray jýz týp aghash otyrghyzu júmystaryna qatysady. Ertenine Týrkistandaghy «Farab» kitaphanasynda arnayy jiyn ótti. Múnda kelushiler aldymen «Ontýstik Qazaqstan» gazetine – 100 jyl» dep atalatyn fotokórmeni tamashalady. Búl is-shara «Ontýstik Qazaqstan» - tarih tolqynynda» atty ghylymiy-tәjiriybelik konferensiya men saltanatty jinalysqa jalghasty. Onyng sony konserttik baghdarlamagha úlasaty.

Qazaqstannyng Qúrmetti jurnaliysi, Aqparat salasynyng ýzdigi, Preziydentting búqaralyq aqparat qúraldary salasyndaghy syilyghynyng iyegeri Abay Beknazarúly Balajan basshylyq jasaytyn Týrkistan oblystyq «Ontýstik Qazaqstan» gazetining shygharmashylyq újymyn ghasyr toyymen shynayy qúttyqtaymyz! Redaksiya qyzmetkerlerine zor densaulyq, úzaq ta baqytty ghúmyr, shygharmashylyq tabys tilegimiz keledi.

Ábdisattar Álip,

jurnalist, aqyn, audarmashy, Qazaqstan Jurnalister jәne Halyqaralyq Jazushylar odaqtarynyng mýshesi, respublikalyq «Shymkentim, shyraylym!» әdebiy-kórkem alimanaghynyng Bas diyrektory - Bas redaktory

Shymkent qalasy

Abai.kz