Qoghamdaghy әdilettilikke úmtylu, tyng aqparat tabu jәne mazmúndy maqala jazu – búl qaghidalar qazaq jurnalistikasynda bir ghasyr búryn da ózekti boldy. Qylyshyn da, qalamyn da qatar ústaghan Otynshy Áljanúly XIX ghasyrda-aq qazirgi zaman jurnalistikasynyng negizderin mengerdi.

Otynshy Áljanúlynyng ómiri men qyzmeti

Otynshy Áljanúly – Alash qozghalysynyng kórnekti ókili, Alashorda ýkimetining mýshesi, Jetisudaghy Alash qozghalysy jetekshilerining biri, aghartushy-publisist, halyq múghalimi jәne Lepsinsk halyq milisiyasynyng birinshi komandiyri. Repressiyagha deyin qyzyldargha qarsy qaqtyghysta mert bolghan batyrlardyng biri. Ol últtyq mýddeni qalammen de, qarumen de qorghaghan qayratker. Onyng publisistikalyq enbekteri osy kýresting aiqyn kórinisi.

Publisistikalyq múrasy

Otynshy Áljanúlynyng «Dala Uәlayaty» gazetinde jariyalanghan maqalalary onyng aghartushylyq missiyasyn kórsetedi. Olardyng qatarynda:

• "Qazaqtargha paydaly kitaptar"
• "Qazaq balalaryn tәrbiyeleu turaly әngimeler"
• "Qazaq dalasynda halyqqa bilim beru turaly"
• "Qazaq mektepterin qúru"
• "Qazaqtarda arnayy dayarlanghan múghalimder boluynyng qajettigi turaly"
• "Bilimge qaray taghy bir qadam"

Búl maqalalar últtyq sanany oyatu men bilimdi taratu maqsatynda jazyldy. Býginde әleumettik jelilerde tanymdy aqparatty post retinde bólisu – zamanauy әdis bolsa, ótken ghasyrda baspasóz arqyly halyqqa bilim beru eng tiyimdi aqparattyq qúraldardyng biri bolghan edi. Osy rette, Otynshy Áljanúly últtyq kod pen bilim mәselesin kóterude publisistikany sheber qoldandy.

Otynshy Áljanúly jas úrpaqty bilimge bauluy ózining sauatty otbasynda ósuimen negizdeledi. Tarihy derekterge sýiensek onyng jeti atasy dәuletten arylmaghan, Qúnanbay sekildi bay, bedeldi adamdarmen qúdalasqan. Odan bólek Otynshy Áljanúlyny ózining qysqa ghúmyr keshetinin sezgendey әieline: «Eger men bir jaman jaghdaygha úshyraytyn bolsam, barlyq jinaghan qarajatty balalarymyzdyng bilimine júmsaugha  uәde ber», – dep jii aitqan.

Jurnalistik zertteuler jәne tarihy anyzdar

Otynshy Áljanúlynyng zertteushilik qyry әsirese qazaq anyzdaryn qaghazgha týsirude aiqyn kórinedi. Shoqan Uәlihanov halyq arasynda taraghan anyz-әngimelerdi alghash jazyp alghan túlghalardyng biri retinde tanylsa, Otynshy Áljanúly da qazaq bolmysyn ashatyn halyq hikayalary men anyzdaryn qaghazgha týsirgen publisisterding biri boldy. Onyng «Alasha han hәm onyng balasy Joshy han» hikayasy – kópke tanymal júmystarynyng biri. Sonday-aq, "Tanabay hәm batyr", "Qarynbaydyng hikayaty" sekildi qaghaz betine týsirgen enbekteri de últtyq mәdeniyetke qosqan ýlesi retinde baghalanady.

Reportaj janryndaghy janashyldyq

Otynshy Áljanúly HHI ghasyrda keng taraghan jurnalistikanyng manyzdy janrlarynyng birin – reportajdy XIX ghasyrda qoldanghan. 1896-jyly Otynshy Áljanúlynyng “Sarttardyng tobyndaghy mәjilis” maqalasy “Dala uәlayaty” gazetining №6 sanynda Baybýrkin laqap atymen jariyalandy. Avtor sarttardyng bacha-bazilarmen, qyzsha kiyingen súlu jýzdi kishi jastaghy úl balalarmen kónil kóteruin mәlimdeydi. Bacha-bazy – orta ghasyrdan beri kele jatqan jasóspirim úldar arasyndaghy zorlyq-zombylyqtyng týri. Parsy tilinen sózbe-sóz audarghanda bacha – «úl», bazy – «oynau», yaghny «úldarmen oinau» degen maghynany bildiredi. Avtor maqalada qazaq qoghamynyng moralidyq qúndylyqtaryn qorghaugha jәne jat, әri ersi mәdeny yqpaldargha qarsy túrugha shaqyrdy. Ol oqigha ornyndaghy kuәgerding sózderin paydalanyp, tyng aqparatqa toly maqala jazdy. Búl әdis onyng belgili bir jýiege nemese dәstýrge qarsylyghyn spiykerding sózi arqyly jetkizuge mýmkindik berdi.

Otynshy Áljanúly – qazaq jurnalistikasyndaghy alghashqy feministerding biri me?

1895-jyly jaryq kórgen «Pechalinoe polojenie sovremennoy kirgizskoy jenshiny» maqalasynda Otynshy Áljanúly qazaq әielderining auyr jaghdayyn kóterdi. XIX-XX ghasyrlarda qazaq halqyn artta qalghan, "eski" dәstýrlerdi ústanatyn últ retinde kórsetu tendensiyasy boldy. Alayda, avtor tipti búl taqyrypty tereninen zerttep, әiel qúqyghy mәselesin orys tilinde naqty taldady.

Otynshy Áljanúly – qazaq jurnalistikasynyng bastaularynda túrghan túlghalardyng biri. Ol publisistika arqyly qoghamnyng týitkildi mәselelerin kóterip, últtyq qúndylyqtardy qorghaugha atsalysty. Onyng enbekteri býgingi kýnde de ózektiligin joghaltpaydy, al qoldanghan әdisteri qazirgi jurnalistika ýshin ýlgi bola alady.

Ádjiqúl Qalamqas

Abai.kzAbai.kz