Nemese әlsiregen Amerika, es jinaghan Europa

Sonymen, birazdan beri sayasattanugha suday sinip ketken «әlem arhiytekturasy týbegeyli de tanymastay ózgerip jatyr» degen tezis naqtylana bastaghan syqyldy. Ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin ghalamdyq sayasatta ornyn oiyp alyp, sheshushi roli atqaryp kelgen «Transatlantikalyq odaq» kóz aldymyzda qaq jaryluda!

Jәne de osynday jahandyq ydyraugha alyp kelgen anau-mynau emes, AQSh-tyng preziydenti Donalid Tramptyng solaqay sayasaty.

Áriyne, saylauda Baydendi jenuine onyng әsire radikaldy proteksionistik hәm populistik úrandarynyng (yaghni, «bәri tek Amerika ýshin», «bәri de Amerikada shygharyluy tiyis») әser etkeni ras.

Alayda, Tramp artyq qylamyn dep, tyrtyq qylghan siyaqty: el ishinde әbden oryndy bola alatyn ústanym (mәselen, biz de key kezde «qazaqstandyq tauarlardy satyp alayyq», «otandyq óndirushilerdi qoldayyq» dep dýrligip jatamyz ghoy, biraq, ókinishke oray, keyin onyng bәrin úmytyp ketemiz) halyqaralyq qarym-qatynasta teris nәtiyje beretini taghy bar emes pe? Tramp dәl sonday jaysyz jaghdaygha tap boldy.

Onyng eng basty geosayasy «jemisi» sol: osy kezge deyin myzghymastay bop kelgen trasnatlantikalyq birlik ydyray bastady.

Bir nәrse anyq: AQSh-tyng әlemdik superderjavagha ainaluynyng bir tiregi osy odaq edi. Endi bolsa, AQSh Euroodaq sekildi biregey odaqtasynan airylghaly otyr. Jәne de san qúbylyp jatqan әri újymdyq әreketterdi qajet etetin әlemdik sayasatta kýshti bolsa da, jalghyzdyng ýni shygha ma, ol da jauaby belgisiz súraq.

Fizikadan belgili: kez kelgen qimyl-әreket ózine qarsy qimyl-әreket tughyzady. Árqaysysynyng artynda óz elektoraty bar Europa elderining basshylary da qarap qalghan joq: kýn sayyn Brusselide nemese basqa europalyq astanalarda sammitter ótip, tosyn sheshimder qabyldanuda.

Ádette proreseylik baghyt ústanghan Venriyadan basqa bәri «Tramptyng tyrashtanuyna layyqty jauap beru kerek» degen pikir aituda.

Shyndyghyn aitu kerek, Úlybritaniya bolsyn, Germaniya ne Fransiya bolsyn, kóbisi әli kýnge deyin «búl mәselede AQSh-pen kelisip, birlesip sheshim qabyldauymyz qajet» degen synayda pikir bildirude. Alayda Tramp alghan betinen qaytpaytyn synayly, múnyng ózi transatlantikalyq túiyq odan sayyn túiyqtala týsetinining bir belgisi bolar.

Sol sebepti me, búryn kóp mәselede AQSh sekildi alpauyttyng aitqanyna kónip kelgen Europa elderi es jinay bastaghan sekildi: endigi jerde ghalamdyq daghdarystargha, sonyng ishinde geografiyalyq túrghydan alghanda Europa qúrlyghynyng qúramyndaghy Ukrainagha qarsy soghys ashqan basqynshy Reseydi toqtatugha ózi ghana jauap beretinin europalyq újym sezine bastaghanday.

Ortaq qauip әr kezde kúsh birikttirudi qajet etetini belgili, sol sebepti óz basym «jalpyeuropalyq birlik pen yntymaq» sekildi úghym AQSh-syz da janasha da naqty mәn men mazmúngha ie bolyp, әlemdik sayasattyng sheshushi faktoryna ainalatynyna senemin.

«Transatlantikalyq odaqtyn» bólinui tek qana Europa men AQSh-qa ghana әser etpey, әlemdik sayasattyng eng týiindi tústaryna da óz salqynyn tiygizip jatyr. Kontiynentaralyq qaqtyghysqa qatysty Qytay men Ýndistan siyaqty alyptar da, Resey de, týrki әlemi, arab jәne skandinav elderi, basqa da memleketter de óz kózqarasyn bildiretin kez de alys emes. Men biletin Tramp bolsa, ol elderge sonday súraqty jariya týrde qoya alady. Jauaptar qanday bolaryn bir Qúday biledi.

Makronnyng «Europagha ortaq yadrolyq qalqan kerek» degen sózinen keyin Tramptyng «Resey men Qytay yadrolyq qaruynan bas tartuy kerek» degen talabynyng ózi ne túrady?! Yadrolyq qaru turaly sóz qozghau – bas jaqqa barysu degen sóz!

Jaghday kýnnen kýnge ushyghyp bara jatyr.

Olay bolsa, búl túiyq turaly taqyrypqa qayta oralyp túratynymyz sózsiz. Óitkeni búl túiyq – Tramp kezikken alghashqy túiyq. Sayasattaghy subektivizm men synarjaqtyq, asyghystyq pen voluntarizm, basqalardyng mýddesin eskermeu degen oghashtyqtar eshqashanda bereke bermegen. Aynalasyn qyryp-joyatyn osy qarqynynan ainymasa, basqa da. Sonyng ishinde óz elining ishindegi túiyqtargha tirelmekshi.

Tek, әiteuir, qazaq aitpaqshy, taghy da bir soghys bolmasyn, myna soghys toqtatylsyn, myna dýniyejýzilik dýrbelenning arty jaqsy bolsyn...

Ámirjan Qosan

Abai.kz