نەمەسە السىرەگەن امەريكا، ەس جيناعان ەۋروپا

سونىمەن، ءبىرازدان بەرى ساياساتتانۋعا سۋداي ءسىڭىپ كەتكەن «الەم ارحيتەكتۋراسى تۇبەگەيلى دە تانىماستاي وزگەرىپ جاتىر» دەگەن تەزيس ناقتىلانا باستاعان سىقىلدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن عالامدىق ساياساتتا ورنىن ويىپ الىپ، شەشۋشى رول اتقارىپ كەلگەن «ترانساتلانتيكالىق وداق» كوز الدىمىزدا قاق جارىلۋدا!

جانە دە وسىنداي جاھاندىق ىدىراۋعا الىپ كەلگەن اناۋ-مىناۋ ەمەس، اقش-تىڭ پرەزيدەنتى دونالد ترامپتىڭ سولاقاي ساياساتى.

ارينە، سايلاۋدا بايدەندى جەڭۋىنە ونىڭ اسىرە راديكالدى پروتەكتسيونيستىك ءھام پوپۋليستىك ۇراندارىنىڭ (ياعني، «ءبارى تەك امەريكا ءۇشىن»، «ءبارى دە امەريكادا شىعارىلۋى ءتيىس») اسەر ەتكەنى راس.

الايدا، ترامپ ارتىق قىلامىن دەپ، تىرتىق قىلعان سياقتى: ەل ىشىندە ابدەن ورىندى بولا الاتىن ۇستانىم (ماسەلەن، ءبىز دە كەي كەزدە «قازاقستاندىق تاۋارلاردى ساتىپ الايىق»، «وتاندىق وندىرۋشىلەردى قولدايىق» دەپ دۇرلىگىپ جاتامىز عوي، بىراق، وكىنىشكە وراي، كەيىن ونىڭ ءبارىن ۇمىتىپ كەتەمىز) حالىقارالىق قارىم-قاتىناستا تەرىس ناتيجە بەرەتىنى تاعى بار ەمەس پە؟ ترامپ ءدال سونداي جايسىز جاعدايعا تاپ بولدى.

ونىڭ ەڭ باستى گەوساياسي «جەمىسى» سول: وسى كەزگە دەيىن مىزعىماستاي بوپ كەلگەن تراسناتلانتيكالىق بىرلىك ىدىراي باستادى.

ءبىر نارسە انىق: اقش-تىڭ الەمدىك سۋپەردەرجاۆاعا اينالۋىنىڭ ءبىر تىرەگى وسى وداق ەدى. ەندى بولسا، اقش ەۋرووداق سەكىلدى بىرەگەي وداقتاسىنان ايرىلعالى وتىر. جانە دە سان قۇبىلىپ جاتقان ءارى ۇجىمدىق ارەكەتتەردى قاجەت ەتەتىن الەمدىك ساياساتتا كۇشتى بولسا دا، جالعىزدىڭ ءۇنى شىعا ما، ول دا جاۋابى بەلگىسىز سۇراق.

فيزيكادان بەلگىلى: كەز كەلگەن قيمىل-ارەكەت وزىنە قارسى قيمىل-ارەكەت تۋعىزادى. ارقايسىسىنىڭ ارتىندا ءوز ەلەكتوراتى بار ەۋروپا ەلدەرىنىڭ باسشىلارى دا قاراپ قالعان جوق: كۇن سايىن بريۋسسەلدە نەمەسە باسقا ەۋروپالىق استانالاردا سامميتتەر ءوتىپ، توسىن شەشىمدەر قابىلدانۋدا.

ادەتتە پرورەسەيلىك باعىت ۇستانعان ۆەنريادان باسقا ءبارى «ترامپتىڭ تىراشتانۋىنا لايىقتى جاۋاپ بەرۋ كەرەك» دەگەن پىكىر ايتۋدا.

شىندىعىن ايتۋ كەرەك، ۇلىبريتانيا بولسىن، گەرمانيا نە فرانتسيا بولسىن، كوبىسى ءالى كۇنگە دەيىن «بۇل ماسەلەدە اقش-پەن كەلىسىپ، بىرلەسىپ شەشىم قابىلداۋىمىز قاجەت» دەگەن سىڭايدا پىكىر بىلدىرۋدە. الايدا ترامپ العان بەتىنەن قايتپايتىن سىڭايلى، مۇنىڭ ءوزى ترانساتلانتيكالىق تۇيىق ودان سايىن تۇيىقتالا تۇسەتىنىنىڭ ءبىر بەلگىسى بولار.

سول سەبەپتى مە، بۇرىن كوپ ماسەلەدە اقش سەكىلدى الپاۋىتتىڭ ايتقانىنا كونىپ كەلگەن ەۋروپا ەلدەرى ەس جيناي باستاعان سەكىلدى: ەندىگى جەردە عالامدىق داعدارىستارعا، سونىڭ ىشىندە گەوگرافيالىق تۇرعىدان العاندا ەۋروپا قۇرلىعىنىڭ قۇرامىنداعى ۋكرايناعا قارسى سوعىس اشقان باسقىنشى رەسەيدى توقتاتۋعا ءوزى عانا جاۋاپ بەرەتىنىن ەۋروپالىق ۇجىم سەزىنە باستاعانداي.

ورتاق قاۋىپ ءار كەزدە كۇش بىرىكتتىرۋدى قاجەت ەتەتىنى بەلگىلى، سول سەبەپتى ءوز باسىم «جالپىەۋروپالىق بىرلىك پەن ىنتىماق» سەكىلدى ۇعىم اقش-سىز دا جاڭاشا دا ناقتى ءمان مەن مازمۇنعا يە بولىپ، الەمدىك ساياساتتىڭ شەشۋشى فاكتورىنا اينالاتىنىنا سەنەمىن.

«ترانساتلانتيكالىق وداقتىڭ» ءبولىنۋى تەك قانا ەۋروپا مەن اقش-قا عانا اسەر ەتپەي، الەمدىك ساياساتتىڭ ەڭ ءتۇيىندى تۇستارىنا دا ءوز سالقىنىن تيگىزىپ جاتىر. كونتينەنتارالىق قاقتىعىسقا قاتىستى قىتاي مەن ءۇندىستان سياقتى الىپتار دا، رەسەي دە، تۇركى الەمى، اراب جانە سكانديناۆ ەلدەرى، باسقا دا مەملەكەتتەر دە ءوز كوزقاراسىن بىلدىرەتىن كەز دە الىس ەمەس. مەن بىلەتىن ترامپ بولسا، ول ەلدەرگە سونداي سۇراقتى جاريا تۇردە قويا الادى. جاۋاپتار قانداي بولارىن ءبىر قۇداي بىلەدى.

ماكروننىڭ «ەۋروپاعا ورتاق يادرولىق قالقان كەرەك» دەگەن سوزىنەن كەيىن ترامپتىڭ «رەسەي مەن قىتاي يادرولىق قارۋىنان باس تارتۋى كەرەك» دەگەن تالابىنىڭ ءوزى نە تۇرادى؟! يادرولىق قارۋ تۋرالى ءسوز قوزعاۋ – باس جاققا بارىسۋ دەگەن ءسوز!

جاعداي كۇننەن كۇنگە ۋشىعىپ بارا جاتىر.

ولاي بولسا، بۇل تۇيىق تۋرالى تاقىرىپقا قايتا ورالىپ تۇراتىنىمىز ءسوزسىز. ويتكەنى بۇل تۇيىق – ترامپ كەزىككەن العاشقى تۇيىق. ساياساتتاعى سۋبەكتيۆيزم مەن سىڭارجاقتىق، اسىعىستىق پەن ۆوليۋنتاريزم، باسقالاردىڭ مۇددەسىن ەسكەرمەۋ دەگەن وعاشتىقتار ەشقاشاندا بەرەكە بەرمەگەن. اينالاسىن قىرىپ-جوياتىن وسى قارقىنىنان اينىماسا، باسقا دا. سونىڭ ىشىندە ءوز ەلىنىڭ ىشىندەگى تۇيىقتارعا تىرەلمەكشى.

تەك، ايتەۋىر، قازاق ايتپاقشى، تاعى دا ءبىر سوعىس بولماسىن، مىنا سوعىس توقتاتىلسىن، مىنا دۇنيەجۇزىلىك دۇربەلەڭنىڭ ارتى جاقسى بولسىن...

ءامىرجان قوسان

Abai.kz