Býgin nazarlarynyzgha jazushy, Halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghynyng laureaty Tolymbek Ábdirayymmen balalar әdebiyetin damytu mәseleleri turaly súhbatymyzdy úsynamyz...

– Bizde qazir balalar әdebiyeti  dese, eng aldymen «Mening atym Qoja» shygharmasyn aitady. Búl shygharmanyng jazylghanyna da jarty ghasyrdan  astam uaqyt ótti. Sizshe odan basqa balalar әdebiyeti shygharmalarynyng dәriptelmeui nelikten?

– «Mening atym Qoja» 1957 jyly jazylyp, 1963 jyly kino-kartina bolyp ekrannan kórermenge jol tartty. 1967 jyly «Mening atym Qoja» әigili Kann festivalinde «Balalargha arnalghan eng ýzdik shetel filimi» nominasiyasyn jenip alady. Búl – qazaq kino salasyndaghy túnghysh jýlde edi. Sodan beri filim barsha qazaqtyng sýiikti kinosyna ainaldy.

Auyzdy qúrghaq shóppen sýrte beruge bolmaydy. Qazaq balalar әdebiyetinde talay myqty shygharmalar bar. Keshegi Saparghaly Begaliyn, Mashqar Gumerov, Nәsireddin Serәliyev, Marat Qabanbay, Ádil Balta,(Baltabay Ádilov) t.b. jazushylardyng shygharmalary dәriptelmeui sebepti úmytylugha jaqyn.

Býgingi jazushylardan Asqar Altaydyng «Qyzyl bóltirik», «Qara bura», Jýsipbek Qorghasbekting «Múnar, múnar, múnara», Núrghaly Orazdyng «Koloniyadan qashqan bala», «Oralbay atam oralman emes», Aygýl Kemelbaevanyng «Mayya», Janabek Shaghataydyng «Birnshi klastyng balasy», Talaptan Ahmetjannyng «Tozaq oty», Álibek Fayzullaevtyng «Kóztýrtki», Túrdybek Alshynbaevtyng «Zaman da – zaman-zaman-ay», Qúrmanghazy Qaramanúlynyng «Úry bala», Qarjaubay Omarúlynyng «Tiri jetim», Dildar Mamyrbaevanyng «Qosh bol, balalyq», Jemisbek Tolymbkeovtyng «Jantalas», Esey Jenisúlynyng «Mynau ghaziz dýniye», Túrlybek Mәmeseyitting «Men qazaq ekenmin», Eldos Toqtarbaydyng «Ómir qanday keremet!», Bayan Bolathanovanyng «Sarykójek», Ertay Ayghaliyúlynyng «Qara bala, adam-qasqyrlar jәne múz saray», Gýlzat Shoybekovanyng «Ýsh bala», Ábdildabek Salyqbaydyng «Iliyas mingen qarager» atty povesteri jaqsy shygharmalar.

Men qolyma týsken, ózim oqyghan shygharmalardy ghana aityp otyrmyn. Múnyng syrtynda keyingi jyldary jaryq kórgen ondaghan jas jazushylardyng jaqsy tuyndylary bar.

Pedagogikalyq, psihologiyalyq túrghydan alyp qaraghanda «bala» atalyp jýrgen kishkentay adamdardyng óz arasynda kóp ózgeshelik bar. Mәselen bes jastaghy bala men on jastaghy balanyng minezi, úghymy, dýniyetanymy әrtýrli. Soghan qaray balalar әdebiyeti óz ishinde birneshe salagha jikteledi. Zertteushilerding dereginshe, balalar әdebiyetinde jiyrmadan astam janr bar. Kezinde akademik Serik Qirabaev, professor, f.gh.d. Qúlbek Ergóbek qatarly әdebiyetshiler balalar әdebiyetin zerttep, әr kezde syny maqalalar jazyp, sol kezdegi kishkentay oqyrmangha qalamgerler ne úsynyp jatyr, onyng sapasy qanday degendi saralap, baghamdap otyratyn. Qazir balalar әdebiyetining syny týgil jalpy әdebiyette syn joq.

Balalar әdebiyetining bilgiri Sergey Marshak: «Balalar balalyq pen danalyqtyng ortasynda ómir sýredi» degen bolatyn. Demek, balalar qalamgeri bala da, dana da boluy tiyis. Balalar qalamgerine jýkteletin jýk auyr, barynsha ýlken jauapkershilikti, sergektikti qajet etedi.

– Lev Tolstoy bir sózinde «Eng qiyny – qarapayym jazu» deydi. Meninshe, qazir eng qiyny balalargha únaytyn shygharmalar jazu. Siz búghan ne deysiz?

– Balalargha arnalghan shygharma jazu, qiynnyng qiyny. Ol ýshin bala psihologiyasyn jaqsy bilumen qosa bilim, bilik, talgham jәne jýrek tazalyghy kerek dep oilaymyn. Qarapayym jazamyn dep qarabaylyqqa úrynbau kerek. Jәne balalargha arnalghan shygharmanyng tili jenil, anyq, týsinikti bolghany lәzim.

«Meninshe, balalargha arnalghan әdebiyet, sol balalarmen qatar, ýlkender oqityn dәrejege jetkende ghana qyzyqty, qúndy әdebiyet bolady» - degen Ghabiyden Mústafinnyng sózin jii eske alamyn.

– Balalargha arnalghan jana tuyndylar jazdynyz ba?

– Byltyr balalargha arnalghan on shygharma jazdym. Olardyng jeteui «Baldyrghan» men «Órkeniyet» jurnaldarynda jaryq kórdi. Qalghan ýsheui «Baldyrghanda» jatyr. Ótken jyldyng sonynda eresekterge arnalghan «Týngi jol», ile-shala balalar men jasóspirimderge arnalghan «Qús úyasy» degen jinaqtarym jaryq kórdi. Kópten beri býgingi qala balalarynyng ómirinen kólemdi dýnie jazugha ishtey dayyndalyp, materialdar jinap jýrmin.

Jalpy bizde shygharmashylyqpen ainalysugha stimul joq. Bir mysal keltireyin. Osydan bir jarym jyl búryn bir kәsipker inim: «Agha, sizding balalargha arnalghan bir jinaghynyzgha demeushi bolayyn, dayynday beriniz» degen song kópten oiymda jýrgen bir povesti-ertegi jazugha otyryp, elu bet kólemindegi shygharmany aigha jetkizbey jazyp bitirdim...

Aytayyn degenim, ol emes... Mәsele – yntalandyruda! Jazghanym kitap bolyp shyghady dep senip, quanghannan jyldam tudy sol povesti-ertegim...

2017 jyldan beri Mәdeniyet jәne aqparat ministrligi,  memlekettik tapsyryspen jaryq kórgen kitaptargha tәp-tәuir qalamaqy tóleydi. Biraq ol baghdarlamamen jylda kitap shyghara almaysyz ghoy.  Bizde qalay? «Baldyrghan», «Órkenieiyt» jurnaldary men «Egemen Qazaqstan» gazetinen basqa eshbireui qalamaqy tólemeydi. Bәri tegin. Solay bola ma? Qalamgerding taban aqy, manday teri, kóz mayyn tauysyp jazghan enbegi qúnsyz bolghany ma?!. Osy mәseleni rettemey bolmaydy.

– Mening qyzym kóbinde aghylshynsha balalargha arnalghan kitaptardy oqyp jýr.  «Nege qazaqsha oqymaysyn?» desem, «Qyzyq emes» dep qarap túr. Búl qanday psihologiya? Jalpy qazirgi balalardy birdenemen tanghaldyru da qiyndap ketken siyaqty. Bylaysha aitqanda, qazir balalar auyl ómirinen, qazaqy túrmystan qol ýzip qalghanday...

– Biren-saran bolsa da balalargha arnalghan jaqsy kitaptar shyghyp jatyr. Ókinishke qaray onday kitaptar kitap dýkenderine týspeydi. Memlekttik tapsyryspen jaryq kóretin kitap elimizdegi negizgi degen oblystyq, audandyq, qalalyq kitaphanalargha ghana týsedi. Oqyrmannyng bәri birdey kitaphanagha barmaytyny belgili.

Búryn memlekettik tapsyryspen shyghatyn kitaptardyng taralymy 2 myng dana edi, keyingi jyldary 1 myngha týsip qaldy. Búl óte az!..

Al shet tilin biletin kitapqúmar balalar orys, aghylshyn jәne basqa tildegi  kitaptardy oqugha mәjbýr. Qalada túratyn balalar auylgha  barmasa, auyl tirligin, qoy, eshki, siyr, jylqyny óz kózimen kórmese, әlbette qazaqy túrmystan maqúrym bolary haq. Búl – qalalanghan qazaq balasy ýshin qiyn mәsele!

«Auyl – altyn besik!» degen úran aityldy kezinde. Qane, auyldyng altyn besik bolghany?!. Qazirgi tanda qazaq auyldaryndaghy bala sany kemuine baylanysty mektepter jabylyp, ýiler azayyp, halyq qalagha kóship jatyr. Qiratu, búzyp talqandau onay. Tәuelsizdik alghan toqsanynshy jyldary elimizdegi auyl bitkendi jekeshelendirip, talan-tarajgha týsirip, byt-shytyn shygharghannan ne ózgerdi? Úshpaqqa jettik pe?! Búl mәsele esime týskende jýregim auyrady...

Qazaq auyldaryn jabudyng ornyna, saqtap qaludyng joldaryn, birinshi kezekte  Ýkimet oilau kerek!  El bolashaghy degen býgingi balanyng qazaqy túrmystan qol ýzui -   tragediya!.. Qogham bolyp, el bolyp oilanatyn mәsele búl!..

– Memleketting balalar әdebiyetin qoldau jaghdayy qalay?

– Qoldau degende, bәlendey qoldau bar dep auyz toltyryp aitu qiyn. 2021 jyldy balalar әdebiyeti bolyp jariyalanghanymen, ónimdi júmys atqarylyp, túshymdy shygharmalar jaryq kórgen joq.

Ótken jeltoqsan aiynda bir mәsele kóterip, әleumettik jelige jariyalaghan edim. Jelidegi   oqyrman kóp oqyghanmen, nәtiyje joq. Sol jazbamdy taghy bir aityp óteyin. Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti Qasymjomart Kemelúly Toqaevtyng Últtyq Qúryltaydaghy balalar әdebiyeti jaghdayyn kóteru, memlekettik qamqorlyqqa alu turaly sózi osy salada ter tógip jýrgen aqyn-jazushylardy jigerlendirdi. Mening de últtyq balalar әdebiyetine atsalysqanyma 40 jyldyng shamasy boldy.

Keshegi kýnge deyin balalargha arnalghan kitaptar men balalar gazet-jurnaldaryna kózqaras teng jәne jaqsy edi. Sebebi, birinsiz birining kýni joq. Qazir kezinde Múzafar Álimbaev, Túmanbay Moldaghaliyev basqarghan «Baldyrghan», Fariza Ongharsynova basqarghan «Aq jelken» jurnaldary men Kemel Toqaev basqarghan «Úlan» gazeti  aiyryqsha memlekettik qamqorlyqqa zәru. Osy 3 basylym men «Drujnye rebyata» gazetin «Egemen Qazaqstan» gazetine qosqandy týk týsine almay kelemiz. Áriyne, uaqytsha ekonomikalyq daghdarystan qútylu joly ekenin týsinemiz. Biraq soghys (1941 – 1945) kezinde bólek shyqqan gazet-jurnaldardy agha sayasy gazetke qosqannan kim ne útady? Bizdinshe, marqúm Altynbek Sәrsenbaev túsyndaghy bastama dúrys edi. Balalar basylymy «Jas órken» jauapkershiligi shekteuli seriktestikke toptastyrylghan-dy. Osy «Jas órkendi» jandandyru qazir asa qajet. Jәne onyng janyna bayaghy «Balausa» baspasyn qosqan jón. Sonda naghyz memlekttik balalar әdebiyeti men bolashaq balalar aqyn-jazushylaryna degen kózqaras bolady.

Endi búdan da soraqysyna keleyik. Memlekettik balalar gazet-jurnaldary mektep oqushylaryna arnalghan. Bizding songhy bilgen deregimiz:  osy basylymdargha («Baldyrghan», «Úlan», «Aq jelken», «Drujnye rebyata») Qazaqstan mektepteri kitaphanasynyng 15 – 17 payyzy ghana jazylady eken. Mektep kitaphanasy alatyn 1 danany aitamyz. Tipti keybir mektep kitaphanalary, qarjy bólinbegen degen jeleumen jazylmaydy.

Oqu-aghartu ministrligindegi jauapty departament–basqarmalar, balalargha arnalghan jogharydaghy gazet-jurnaldardyng taraluyna yqpal etkeni dúrys  bolar edi.

Bizdinshe, elimizding iydeologiyasyna jauap beretin túlghalar osyny qatty oilasa. Gazet-jurnal oqymaghan bala kitap ta oqymaydy. Balalar әdebiyeti gazet-jurnalsyz jýzege aspaydy. Osy janrdyng qalamgerleri ýshin aitylghan 4 basylym – sheberlik alany.  Býgingi óndiris tilinde aitsaq, (balalar gazet-jurnaly men balalar әdebiyeti) óz aldyna KLASTER!!!

Áriyne, osy basylymdardyng jana zamangha say internet núsqasy da, Tiyk-togy da bolghany jón. Osy klasterding әdistemelik jaghyna Oqu-aghartu ministrligi, Y.Altynsarin akademiyasy jauapty bolary týsinikti. Sonda býgin-erteng «balalarymyzgha ne ýiretip jýrmiz, qalay tәrbiyelep jýrmiz?» dep alandamaymyz. Layyqty qarjy bólsek, salany jýielesek, «sudyng da súrauy bolady».

– Qazirgi qoghamda bizding jas jetkinshekter, әsirese mektep oqushylary arasynda tóbeles, úryp-soghu, toptasyp qysym kórsetu syndy nashar әdetter kóbeyip barady. Búnyng sebebi nede dep oilaysyz?

– Kýnara teledidardan mektep oqushylarynyng tóbelesin, tipti ólimge jetken oqighalaryn kórip jaghamyzdy ústaymyz. Búl súmdyq! Býgingi qazaq qayda bara jatyr degen qorqynyshty oy keledi. Bәri, eng aldymen imansyzdyq jaylaghan qogham kórinisteri. Birinshi kezekte әueli ata-ananyn, sodan song mektepting dúrys tәrbie bere almauynan dep esepteymin. Oqushylar arasyndaghy әlimjettilik, tәkappar, dәuletti otbasynda ósip kele jatqan balanyng sotqarlyghy saldarynan osynday kelensiz, tipti qylmystyq iske para-par faktiler bar.

Ótken jyly kýzde tughan qalam Ayakózge barghanymda, ózim týlep úshqan mektepting basshysy әke-sheshelerdin, onyng ishinde diny teris aghym – uahabshylar jolyndaghy ata-analardyng jinalysqa kelmeytindigin, balalarynyng tәrbiyesine jýrdim-bardym, qalay bolsa solay qaraytynyn qynjyla aitqany shoshytty. Barlyq ata-analargha topyraq shashudan aulaqpyn. Biraq, onday faktilerding bary ras.

Búl - qazaq últynyng qasireti!..

Búl – qazaq últynyng ruhany qúldyrauynyng basy!..

Elde temirdey tәrtip bolu kerek!...

Zang dúrys júmys isteu kerek!..

– Balalargha qalay kitap oqudy әdetke ainaldyramyz?

– Últtyq ruhty kóteretin, imandylyqqa baulityn, meyirim-qayyrym, otanshyldyq, ýlkendi syilau, qorshaghan ortagha qúrmet syndy maghynaly, mәndi shygharmalar kerek. Balalar kitap oqysyn desek, әueli ata-ana oqysyn! Mektep ústazdary oqysyn! Óitkeni әdebiyet – adam janynyng tәrbiyeshisi. Qansha jerden aqyldy, bilimdi bolghanmen adamshylyq qasiyetterden ada jannan jaqsylyq kelmeydi.

Adam balasynyng ómirge degen kózqarasy men talghamy baalar әdebiyetimen qalyptasady. Yaghni, balalar әdebiyeti – úrpaq tәrbiyesining tal besigi, taghylym, tәlim qaynary jәne qazaq tilin ýirenuding ýlken mektebi.

Hәkim, oishyl Abay babamyz:

Payda oilama, ar oila,
Talap qyl artyq biluge.
Artyq bilim kitapta,
Erinbey oqyp kóruge! – dep naqty tújyrymdaghan       

Súhbattasqan Dýisenәli Álimaqyn

Abai.kz