Kaspiy tenizin qalay saqtap qalugha bolady?

Kaspiy tenizining dengeyin ornyna keltirip saqtap qaludyng birden bir amaly Don ózenining Azov tenizine qúyar túsy men Kaspiy tenizining arasyndaghy Manych tektonikalyq jyryndysyn terendetip qazyp, Azov tenizi men Don ózenining suyn Kaspiy tenizine tikeley qúy dep oilaymyn.
Manych tektonikalyq jyryndysy 40-50 myng jyldyng aldynda Kaspiy men Qaratenizdi qosyp túrghan ashyq teniz bolghan eken. Afrika qúrylyghynyng soltýstikke jyljuynyng nәtiyjesinde qysylyp jabylyp qalghan eken. Alayda tektonikalyq jyryndy qúrylymy әli de saqtalyp túrghan, birtalay jerlerinde tereng kólder men arnalar saqtalyp qalghan. Sondyqtan ony qazyp keneytip qayta ashu kóp qiyndyq tudyrmaydy.
Kaspiy tenizi dengeyining týsip ketui Aral tenizi apatynan da joyqyn apat tudyratyny sózsiz. Kәspy óniri qazirding ózinde su mólsheri ash qaghyr ónir, al teniz tartylsa ol ónir tipti de qaghyrlanyp adam ómir sýrui mýmkin bolmay qalatyny belgili. Teniz dengeyining tómendeui bulanu mólsherining sudyng kelu mólsherinen artyp ketuinen bolady. Jalpy qylymattyng jylynuynan, aua temperaturasynyng kóteriluine baylanysty bulanu mólsheri de arta beretindikten Kaspiyding dengeyining tómendeui ýdey týsedi. Kerisinshe Kacpiyge keletin sudyng negizgi qaynarlary ózen sularynyng aghym mólsheri kýnnen-kýnge kýrt azayyp barady. Sondyqtan artyq bulanu mólsherining kompensasiyasy retinde alugha bolatyn su kózi tek qana Don ózeni jәne Azov tenizi arqyly keletin Qaratenizdegi teniz suynyng qosyndysy bolyp túr.
Azov tenizi men Qaratenizge Jerorta tenizi arqyly múhit sulary aghyp kiredi, sondyqtan ondaghy su dengeyi jyldan jylgha jogharylap jatyr klimattyng jylynuyna baylanysty. Kaspiy tenizining qazirgi dengeyi Qaratenizden 28 metr tómen. Eger tikeley kanal qazylsa Don ózenining suy aralasyp óz aghysymen Kaspiy tenizine aghyp kiredi. Al Kaspy tenizining qúrghauy Reseyge de ýlken ekologiyalyq apat bolatyndyqtan, búl sharagha Resey de at salysady dep oilaymyn.
Búl kanaldyng ekinshi paydasy, Kaspiy tenizinen Qaratenizge tike shyghatyn su joly ashylady. Búl sudyng negizgi qaynary Don ózenindegi túshy su bolghandyqtan Kaspiy tenizining ekologiyalyq jýiesine eshqanday keri әseri bolmaydy.
Órken Toqtarúly
Abai.kz