(esse)

Amanhan Álim degende qayrauly qara semser kóz aldyma kele qalady. Alghash búl tirkesti «Alasapyran» romanynan oqydym bilem. Múhtar Maghauin Sibir hanzadasy Mahmetqúldy «Kóshimning qara semseri» dep suretteytin. Tauyp aitylghan teneu, boyamasyz lepes. Bala kýnde oqyghan osy bir sóz jadydan óshpepti. Ótkir, qaysar, ójet adamdardy kórgende «qara semser» eske týsedi. Áriyne ondaylar býginde kóp emes, siyrek kóremiz, degenmen joq emes, bar. Soghan da tәuba! Amanhan Álim sol siyrekting biri edi.

Onan әrisi este joq, toqsanynshy jyldary shyqqan qazaq baspasózin kórdik. 2000 jyldan túraqty oqyrmany boldyq. Búrq-sarq qaynap jatatyn. Tәuelsizdigin ala sala toqyraudyng topalanyna úrynghan memleketimiz 1997 jyly daghdarysty enserip, damugha bet búrdy. Ekonomikada alghashqy ósim bayqaldy, preziydent «Qazaqstan – 2030» strategiyasyn jariyalady. Memleket basshysynan bastap mektep oqushysyna deyin Ortalyq Aziya barysy bolamyz degen sózdi aityp jýrdi. Sol tústa últtyq dýniyetanymdy qalyptastyru, tarihty týgendeu, jadyny janghyrtu sekildi sharualargha qazaq baspasózi belsene kiristi. Búl әriyne últtyq degenning bәrine ýrke qaraytyn ýrkerdey toptyng qarsylyghyn tudyrdy. Olar әr-әr jerden tistep-tartyp, synarezulep búrmalap, key tústa ashyq týrde azuyn aqsitatyn. Ózderining ýnin orys tildi gazet, jurnaldar arqyly estirtip, tipti ses kórsetetin. Tórine shyghyp alyp, tekemetindi tilip otyrghandargha qazaq basylymdary kóp úzamay jauap qatady. Ol jauapqa ana tarap qarsy shyghady. Keyde qaqtyghys 38 minutqa sozylghan әlemdegi eng qysqa soghys sekildi bir-eki maqalamen shekteledi, keyde úzaqqa silteydi. Osynday aqparattyq soghys qyzyp túrghan shaqta telearnagha qyzmetke keldim. Jaspyz, kóp dýniyeni tereng baghamday bermeymiz, biraq qazaq baspasózin qalt jibermey qadaghalaymyz. «Jas alash», «Ana tili», «Qazaq әdebiyeti», «Almaty aqshamy», «Zan» gazeti sekildi basylymdardy qúnygha, qyzygha oqimyz.

Amanhan Álim degen esim-soymen sol gazetter arqyly tanystym. Birde anda, birde múnda maqala-súhbattary shyghady. Ýnemi qiyan-keski shayqastyng bel ortasynda jýredi. Birde «Karavan» gazetine shyqqan әldebir aqynnyng oi-pikirine jauap jazady, endi birde euraziyashyl ghalymnyng qate iydeyasyn dәiekti derektermen dәleldeydi. Eshkimning ataq-danqyna qaramaydy. Últqa kesiri tiyer sóz aittyng ba bitti, ertenine-aq ertegilerdegi batyrlarsha «alyspaq kerek pe, atyspaq kerek pe?» dep Amanhan Álim at oinatyp esiginning aldynda túrady. Taban tirer, tiyanaq tabar túghyry da myqty. Últ, últtyq sana, últtyq tanym... Últtyng úpayyn týgendeu sharuasynda eshkimnen yqpaydy, eshteneden jasqanbaydy, jalanash keudemen-aq jasanghan jaugha jalghyz shabugha dayar. Kәdimgi Maghauin aitatyn qara semser, qayraudy qajet etpeydi, lypyp túr. Tek Kóshim sekildi bir hannyng emes, tútas halyqtyng qolynda nayzaghaysha oinaghan qara semser.

Danghayyr ghalym Zeynolla Qabdolov Saghat Áshimbaev turaly «biz adamgershilik saghatymyzdy, kisilik saghatymyzdy Saghatqa qarap týzep aluymyz kerek» degen eken. Sol sekildi qazaq baspasózin oqy jýrip, oqyghandy toqy jýrip, buyn bekip, búghana qataydy. Aldan Ayymbetov, Amanhan Álim sekildi túlghalardyng aitqan sóz, jazghan maqalasyna qarap últtyq saghatymdy týzep, azamattyq qúbylamdy turalaghanday boldym. Onan әri telearnanyng qarbalas tirligine aralysyp kete bardyq. Basty bir kóterip qarasaq zymyrap on jyl ótipti. Biz eseydik, Aldan qarttar ómirden ótti, Amanhan Álim egde tartypty. Zeynetke shyqqanyn әleumettik jeliden oqydym. Biraq әli qyzmette kórinedi, minez de sol qalpy. Tasqa shapsa turap jibererdey qylpyp túrmasa da qara semserding jýzi әli múqalmaghan sekildi.

Qal-jaghdayyn súrap hat jazdym birde. Búl 2015 jyly, jeltoqsan aiynyng 29 júldyzy, keshki saghat 19.15-te edi. Yaghny eki keshting arasynda, eski jyl men jana jyldyng at almastyrar shaghynda... Aldynda ghana Qalmúqan Isabay qart dýnie salghanda Jazushylar odaghynda ótken qaraly jiynda kórgenmin. Qol alysyp amandasqanymyz bolmasa, tildespedik. Bir-birimizge samarqau kóz salyp, salqyn bas iyzestik te qoydyq. Syrttay tanyghanymmen jýzbe-jýz alghash kóruim. Ol da meni qaydan kórdim degen shyghar-au, sirә! Aradaghy qarym-qatynasty bekemdeytin, jaqyndastyratyn tótenshe bir sebep joq. Qazangha salyp qansha qaynatsang da geografiyamyz ben biografiyamyzdyng sorpasy qosylmas. Men Qonyrtóbe eteginde, ol Arys jaghasyndaghy Qojatoghayda tughan. Jazudaghy janrymyz da eki arnamen aghady. Jurnalistikany alsaq, ol – gazetshi, men – telejurnalist. Ádebiyette ol – aqyn, men – prozashy. Ol – Almatyda túraqtady, men – Taldyqorghangha qonys teptim. Bir qoghamda jasap, bir qalada túryp, tipti bir kensening esiginen kirip-shyghyp jýrip te keybir adamdarmen aralas-qúralastyghyng iyek qaghyp amandasudan ary aspauy mýmkin. Al eki arnagha sal jýgirtken Amanhan Álim ekeumizdi ne jaqyndastyra alady?! Bәlkim ara-qatynasymyz osylay óz arnasymen aghyp, jolymyz týiispey, suymyz qosylmay kete berer me edi, oilamaghan jerden ol kisige juysqym keldi, jaqynyraq aralasqandy qaladym.

Kýndizgi qarbalas ayaqtalyp, el-júrt keshki asyn aldygha endi alghan uaqytta Faccebook jelisine kirsem, agham otyr eken. Messenjerdi ashyp, «assalaumaghaleykum» dep jazdym da qayta óshire saldym. Qayta jazyp, jóneltuge dәtim barmay taghy otyrdym. Sol bayaghy búiyghylyq bolar, әlde «sәlemimdi dúrys almay qoysa qaytem?» degen qorqynysh pa eken, әiteuir jazyp-óshirip biraz kýigelektengenim ras.

Ol jyldary әngime, hikayattarym әdeby sayttarda jii jariyalanatyn, gazet-jurnalgha kóp shygha qoymagham. Árbir әngimem jaryq kórgen sayyn sayttyng siltemesin әleumettik jelige jýktep, elding yqylasyn bagham. Kóbine-kóp dos-jaran, әriptes, tanystar, basqa salanyng mamandary oqyp, pikir bildirip jatady. Bireu maqtau aitsa ensem kóterilip, qopandap qalam, syn-eskertpe jazsa jýnim jyghylyp sala beredi. Áli de ózime senimsizdeumin shamasy. Búl senimsizdik, әldekimning kózqaras-pikirine tәueldilik qaydan shyqqanyn, qashan júqqanyn bilmeymin. Telearnada jýrgende payda bolghan keude әdebiyetke kelgende basylyp qalghanday ózi. Bәlkim әdebiyet esigin qatarlastarymnan bir mýshel keshteu ashqanym әser etken bolar?! Bәlkim bozbala shaqta eren-sanamaytyn jauapkershilikting jýgi eseygen shaqta zilbatpan bolyp, enseni eze me eken?! Álde eshbir topqa kirmey, sayaq jýrgenning kesiri me, qolpashtaytyn, qoltyghynnan demeytin jannyng joqtyghy ma, kim bilsin?! Áyteuir bir senimsizdik boyda bar. Sóite túra shygharmalarymdy әdebiyet aulasyna menen búryn at baylaghan agha buyn oqysa, bagha berse deymin. Bir jaqynym «ol ýshin әdeby bayqaulargha qatys» dep aqyl aitqan. Sol jyly «Altyn tobylghy», «Altyn qalam» bayqaularyna at qosyp, abyroy bolghanda ekeuinen de bәigili boldym. Ózime degen senim sәl-pәl nyghaydy. Biraq júrt mening jurnalist emes, jazushy ekenime әli de seninkiremeytin sekildi. Aghalar týgil, әdebiyette qatarlas-qanattas jýrgen ózim qúralpy qyz-jigitter de sózge saran. Basqa bireuler birdeme jaza qalsa japyryla oqyp, jabyla maqtap jatady. Úyalas kýshiktey ymyrashyl, topshyl. Tobyndaghy túlpardy da túlpar, mәstekti de túlpar kóredi. Al, men sekildi jalghyzdyng ýnin estigisi kelmeydi, jayaudyng shanyn kórmeydi. Kózine ilmeydi. Oqysa da oqymaghanday kep tanytady. Álde maghan solay kórinedi. Áldekimderge ózimshe ókpelimin, bolmashygha yzalymyn.

Sóitip jýrgende Amanhan Álimmen әleumettik jelide dostasa qaldym. Talasbek Ásemqúlov әdeby ainalymgha engizgen «oqygham joq» sindromynan búl kisi aman sekildi kóringen. Feyzbuktegi paraqshasyn әdebiyetting nasihatyna jekken eken. Ertengilik ózining ólenin salady. Týske qaray bireuding maqalasyna, әngimesine, nemese ólenine pikir bildiredi. «Myna gazetke mynanday dýnie shyghypty, jaqsy eken» dep jarnamasyn da jaqsylap jasaydy. Orys, batys әdebiyetterinen mysal keltire otyryp, keninen tolghap jazady. Qysqasy búl kisi ózi oqityn, sonymen birge oqyghanyn basqa bireuge oqytugha tyrysatyn kenqoltyq, adal adam bolyp kórindi. Shynymdy aitsam shygharmalarymdy oqytqym keldi. Jýreksine otyryp hat jazghanym sol. Onym beker-aq bolghan eken. Syrtqa aibyndy, aibarly kóringenmen ishi baladay taza adam ekeni alghashqy jauaptasudan-aq angharyldy. Birneshe әngimemdi oqugha berdim. Ertenine sәske bolmay telefon soqty. Biraz maqtau-madaq aityp, kónilimdi ósirdi. «Ýrker» jurnalyna ózi aparyp berip, jariyalanuyna yqpal etti. Sonan keyin-aq Amanhan Álimmen agha-ini retindegi qarym-qatynasymyz ýzilgen emes. Jana әngimem jazylsa boldy, aldymen osy kisige jiberem. Oqyp, pikirin aitady. Jón siltep, baghyt-baghdar beredi. 2017 jyly alghashqy jinaghym «Sýlikqara» jaryq kórgende alghysózin jazdy. Almatyda ótken túsaukeser rәsimine kele almady, arada bir-eki ay ótkende kitabymdy qoltyqqa qysyp ýiine izdep bardym.

Kóshede kýtip túr eken. Basynda taqiya, bútynda tizeden sәl-pәl tómen týser sholaq shalbar. Búrynnan tanys adamday shúrqyray amandastyq. Ýige jetkenshe qala syrtyna qalay kóship kelgeni, shóp shauyp, gýl suaratyny sekildi túrmystyng jayyn sóz etti. Mening jasymdy súrady, men qúralpy qyzy bolghanyn, qapiyada kóz jazyp qalghanyn kýizele aitty. Ekinshi qabattaghy óz bólmesine kóterildik. Qalamgerding kabiyneti, әdeby әlemi osy eken. Bólmening tereze jaq qaptaly ghana bos, qalghanyna kitaptar jayghasqan. Shetel klassikterinen bastap ózimizding myqtylardyng bәrin kirgizip alypty. «Liyteraturnaya ucheba», «Nash sovremenniyk», «Inostrannaya liyteratura», «Poeziya әlmanaghy» sekildi әdeby basylymdardyng da 20-30 jyldyq nómirleri qattauly túr.

– Osynnyng bәrin oqydynyz ba? – deymin tanghalyp.

– Oqydym. Keybirin eki-ýsh qaytara oqydym. Keybirin oqydym deu ýshin ghana oqydym. Ózindey jigittermen әdebiyet turaly әngimeleskende kerek bolady. Shygharma únamasa da oqimyn, óitkeni qay jerden kemshilik ketkenin biluim kerek, – deydi. Qasyma uniyversiytette birge oqyghan joldasymdy ertip barghanmyn, ekeumizdi otyrghyzyp qoyyp, әngimening tiyegin aghytty. Ángime aityp otyryp, atyp túryp sórede qazday tizilgen kitaptargha ýniledi. Ázilhan Núrshayyqov, Qadyr Myrza-Áli sekildi kartoteka jýrgizip, әlipby boyynsha, nemese janr-janrgha jiktep, bólek-bólek jinamaytyn sekildi. Ózining bolmysy sekildi kitaptary da olpy-solpy, retsiz túrghanday kórindi. Biraq qojayyn kimning qay quysta jatqanyn, kimmen kimning kórshi ekenin biletin sekildi, birer kóz jýgirtken son-aq izdegenin taba qoyady. Turgenev pen Tolstoydyng ortasyna jayghasyp alghan Asqar Sýleymenovty jetelep shyghady. «Besatardy» paraqtap jiberip, oy sabaqtaydy.

– Jaqsy shygharma asyl tas sekildi. Ýnemi jarqyrap túrady. Al nashar shygharma әinek sekildi, mine kórding be, – deydi, kýnge shaghylysqan terezeni núsqap. – Búlar jasandy jarqyraydy. Kýn týskende ghana jarqyrap, kóz qaryqtyrady. Biraq jaqyndap barsang týk joq. Jaqsy shygharmada qatpar-qatpar oy jatady. Árbirin arshyghan sayyn jarqyray týsedi, birinen-biri asyp týsedi, – dep kitaptyng ózi belgilegen tústarynan mysaldar keltiredi.

– Men jalpy qazaq prozashylaryn ýsh topqa bólem, – deydi targhyl dausyn kótere. – Birinshi topty Áuezov bastap túr. Keyinnen Qabdesh Júmadilov, Ábish Kekilbaevtar jalghady, búlar epikalyq, keng tynysty prozanyng ókilderi. Orysta – Tolstoy bar, «Voyna y miyr» romanyn alyp qaranyz, qanday auqymdy shygharma. Al qazaqta búl dәstýr «Abay jolynan» bastau alady. Ekinshi psiho-poetikalyq, intelektualdyq proza. Ol – Jýsipbek Aymauytov bastap, Asqar Sýleymenov, Tәken Álimqúlov, Qalihan Ysqaqtar jalghastyrghan dәstýr. Ýshinshi – auyl prozasy, ol degening Beyimbetting mektebi. Orystar derevencheskoe proza deydi. Auyl prozasyna soqpay ketken qalamger az bizde. Oralhan Bókey, Sayyn Múratbekov, Tynymbay Núrmaghambetov beldi ókilderi. Ádebiyettegi baghyt-baghdardy osynday klassikterge qarap ústanghan jón. Búlarda tilden órgen kórkemdik, suretkerlik myqty, – dep tújyrym jasaydy.

Shygharmany oqyghanda qolynda ýnemi qalamy bolady eken. Óz pikirin kitap betine jazyp, avtormen sol sәtte әdeby pikirtalasqa týse beredi. Keyde ólenderin de osynda sýikey salatyny bar. «Shygharmany oqyp otyrghanda oiym qozghalyp ketedi, jaqsy tirkester kele qalady. Bloknottan búryn osynda jazamyn. Artynan komputerge terip alamyn» deydi. Ýstel ýstine әkelip qoyghan ýsh-tórt kitabyn aqyryn alyp, kóz jýgirttim. Jazu jazylmaghan bet joq, әripteri úsaq ta emes, iri de emes, ortasha. Paraq shetine jazylghan pikir-payymdardy oqyp otyrghanymda,

– Tәken Álimqúlov ta solay isteytin, men sol kisiden ýirendim. Tәkentanushylar jazushynyng Mәskeude qalghan kitaptaryn aqtarsa talay dýniyege jolyghar edi, әtten, sol múralar qayda qalghany belgisiz, – dep ókinishin bildirdi. Oraza kezi bolatyn, tórt-bes saghat sóilestik. Tildi buyp, qúlaqty iske qostyq. Biraz dýnie aitty. Biraz dýniyeni oqy dep kenes berdi.

Qaytarda maghan ózi jazghan «Ótkirding jýzi» men Núrlan Orazalinnning kóptomdyghyn syilady. Men «Sýlikqaramdy» «mingizip», jas qalamgerlerding әngimeleri toptastyrylghan «Jetisugha qúiylghan jylghalar» antologiyasyn tabystadym.

«Ótkirding jýzin» ýige kelgen bette oqyghanmyn. Osy estelikti jazu kezinde taghy paraqtap otyrmyn. «Mәsele qazaqta emes, kazakta...» degen maqalamen bastalady. 1995 jyly «Zan» gazetine jariyalanghan. Sodan 2011 jylgha deyingi jazghan tandauly maqala, súhbattary, oi-tolghamdary toptastyrylghan. Ár jazbanyng óz tarihy bar, әrbiri әr kezdegi aqparattyq soghystyng habarshysy ispetti. Oqyp otyryp talay familiyany kóresin, talaydy tany týsesin, keybirine qúrmeting artady, keybirinen týnilesin. Tilip aitady, birdemeni bilip aitady. Osylay tilip aitqanyna bola bazbireuler onymen jaulasyp ótti. Dos tútqandar da jeterlik. Esenghaly Raushanov ekeui bir-birine «jaqyn» dep qayyrylatyn. Sol jaqyny «Japandaghy jalghyz aghash» degen esse jazdy. Amanhan Álim turaly jazylghan dýniyening aldy dep bilem, әdebi, adamy portretin dәl ashqan. Sol jerde Esenghaly «Amanhannyng dúshpandary da jii auysyp túrady. Onyng jaularynyng arasynda Amerika Qúrama Shtattarynyng Preziydenti men Izrail Priemer-Ministrinen bastap, Qojatoghay jolynda qol kótergende toqtamay ketken avtobus shoferine deyin bar» deydi. Qatarlas, dos-jar adam retinde әzilge sýiep aitqany ghoy, biraq astarynda shyndyq jatyr. Sol alystaghy AQSh preziydentinen bastap, auyldaghy avtobus shopyryna deyingi aralyqta kimder joq dersin. Jas ta, kәri de, ghalym da, aqyn da, danyshpan men aqymaq ta, qysqasy bәri bar.

Amanhan Álim әdebiyette de biraz adammen ústasty. Jaulasqannan qúday saqtasyn, daulasty deyikshi. Eshkimning túmsyghy búzylyp, jaghasy jyrtylghan joq ol daulardan. «Álemdegi dau ataulynyng tazasy, paydalysy ne?» dese «әdebiyetting dauy, ónerding dauy» der edim. Óitkeni onda eki tarap ta ónerdi qorghau ýshin daulasady, jaqsy bolsyn degen niyetpen keledi. Sondyqtan qalay bolghanda da ónerge ol daudyng ziyanynan búryn, paydasy tiyedi.

Amanhan aqyn qatysqan daulardyng kóbi men әdebiyetke kelmey túryp bastalghan kórinedi. Sol órtting qolamtasy bertinge deyin byqsyp, týtindep, ara-túra Palestin men Izraili dýrdarazdyghy sekildi lap etip janyp, jalp etip sónip túratyn. Bir-birining shygharmasyn ilip-tartyp, aitysatyn, tartysatyn. Áleumettik jelige jazba salysyp, pikirler maydanynda tas atysatyn, sóz soyylyn siltesetin. Ózi qatarly aqyndar ghoy bәri, ne dese de jarasyp túrdy. Bir kýni qarasam Amanhan Álim jalghyz qalypty, Esenghaly aitqan «japandaghy jalghyz aghash» ispetti. Qarsy tarap ýiirimen shauyp jatyr. Azuly arlandardyng aiqasyna bota tirsek bóltirikteri de kirisip ketipti. Ýriyt-soqtap eki jaqtyng әli de aitysqanyn-tartysqanyn qalaytyn qorqau peyildiler de tasada jatyp, tas atudy bastapty. Aghama janym ashyp ketti, dereu qonyrau shaldym. Ádettegidey qannen qapersiz, beyqam. Áleumettik jelide bireumen shәlkem-shalys kelip qalsaq kýni boyy týlen týrtkendey ashulanyp, týiilip jýremiz. Búl kisi aptagha sozylghan sóz barymtasyna mynq eter emes, әngimeni shygharmashylyqqa audarghysy kep túr. Shyday almadym.

– Agha, ne bolyp jatyr? Ne isteyik, ne kómek?.. – degen emeurin tanyttym. Shorshyp týsti.

– Aralaspa! – dep kesip aitty. – Eski jau atyspaqqa jaqsy, olar ózim qatarly adamdar, alysyp ýirenip qalghanbyz. Jastar, sender onday tirlikten qashyq bolyndar. Meyli, onyng ainalasyndaghy jigitter kirise bersin, jabyla bersin, biraq sender syrt qalyndar. Ózderine ziyany tiyedi. Men odan zorlarmen aiqasqanmyn, aita bersin, jaza bersin, qylpyghym da qisaymaydy. Alandamandar. Keshe osyny bәlenshege-týgenshege de eskertip aittym, – dep ózin ústaz tútyp jýrgen birneshe jas aqynnyng esimin atady. Ángime auany qaytadan shygharmashylyqqa qaray aunap sala berdi. Ádebiyettegi jurnalizm, keybir jurnalisterding kórkem prozany bylghap jatqanyn, týsindirme sózdikti paydalanu kerektigin, jaryqtyq Quan aghasynyng (Quandyq Shanghytbaev) qazaq týgil, ózbek, qaraqalpaq, qyrghyz tilining sózdikterimen júmys isteytinin aityp biraz uaqyt sóiledi. Qayyr-qosh aitysyp, tútqany qoyghan song yrza boldym. Ózimning úshqalaqtyghyma yza boldym. Esime bir myqtylar týsti. Ol myqtylar da elge agha bolyp jýr. Biraq sol aghalyghyn búldaydy, әldekimmen aitysa qalsa inilerin júmsaydy. Pikirlesterinen qoldau kýtedi, sózin sóilep, shotyn shapqanyn qalaydy. Der kezinde ýn qatyp, qayrat kórsetpeseng jazghyrady. Jaulasyp ketui de mýmkin. Qúddy ini emes, ainalasyna soyylsoghar әsker jinaytynday. Al, Amanhan Álim ondaydan ada eken. «Netken kendik, jasaghan jaqsylyghyn búldamaytyn ne degen tazalyq» dedim ishtey.

Maghauin surettegen qara semser kóz aldyma taghy kele qaldy. Jarq-júrq etedi, tot baspaydy, mayrylmaydy, qayraudy qajet etpeydi. Kitabynyng atyn da «Ótkirding jýzi» qoyghany tegin emes-au!

Esbolat Aydabosyn jazushy

Abai.kz