«Matlan Sadayn va Majman Bahraynda» Baraq (Burak, Borak) han turaly derekter kitaptyng әr túsynda kezdesip otyrady.

Mysaly kitaptyng Úlyqbek zamanyna arnalghan bóliminde «1419 jyldyng 25 mamyrynda (týpnúsqada- Rabi al-ohir aiynyng songhy kýni) Ózbek úlysynan Burak (Baraq) oghlan jýz kórsetip Myrza Úlyqbek kóregenning panasyna bas úryp keldi..., shahzadalardyng qatarynan oryn aldy, biraz uaqyt Samarqandta túrdy» delinedi.

Búdan әri kitap mazmúnyna qaraghanda Myrza Úlyqbek Baraqtyng qaru-jaraqtaryn dayyndaugha búiyrghan jәne qaytuyna rúqsat berdi.

Búl mәtinnen angharatynymyz- Abd-ar razzaq Samarqandy teriskey alqapty tútas Ózbek úlysy (Aq Orda, Altyn Orda) dep otyr. Ol kezde Baraq Aq Ordanyng biyleushisi. Avtor Baraqty «oghlan» dep ataydy, yaghny Úlyqbek ordasyndaghy Shynghys han әuletine kózqarasty qoldanyp otyr, búl Timuridter iydeologiyasy túrghysynan týsinikti.

Kelesi bir derek: «1420 jyly 8 qyrkýiekte Baraq oghlannyng qúzyrynan Sopy oghlan kelip, Úlyqbekke anshy qús, at jәne basqa da saughalar tapsyru baqytyna ie boldy» delinedi.

Kelesi bir derekte: «1423 jyly sәuirding sonyna qaray Horezm aimaghynyng әmiri Shahmәlikting nókeri kelip Baraq oghlan Múhamedhannyng ordasyn basyp alypty jәne Ózbek úlysynyng kópshiligi oghan dausyz (týpnúsqada- mýte, yaghny dybyssyz, sózsiz) boyúsynypty» degen habar әkelgeni aitylady. Búl jerde Múhamedhan dep Úlyq Múhamed handy aityp otyrghany dausyz, yaghny Baraq han Altyn Orda taghy ýshin kýreste jenip shyqqan.

Kelesi bir derek hijra boyynsha 829 (1425-1426) jyly Baraq hannyng Syghanaq uәlayatyna jәne Myrza Úlyqbek memleketining shekarasyna kelgeni aitylady: «Buroq ughlon... sakkiz yuz yigirma tuqqizda (1425-1426) Siyghnoq viloyatiga va Mirzo Ulughbekning mamlakaty chegaralariga keldiy... Uning bobosy Urushon by qacha vaht Siyghnoqda turdy va bir imorat kurdirdi» (Samarqandiy, 2008, 482 b.).

Alghashqy bette beybit bastalghan qarym-qatynas jaugershilikke auysty. Baraq han 1426 jyly Syghanaqty ózining babasy Orys hannyng biylegenin, ghimarattaryn salghanyn jazady: «Syghanaq jaylauy shariat pen әdet-ghúryp boyynsha maghan tiyisti, yaghny mening babam Orys han Syghnaqta ghimarat qúrghan». 1427 jyly Ýlyqbek myrza bastaghan Samarqand әskerine Horasan әskerin basqaryp Múhammed Jýgi Syghanaq shekarasyna jaqyndaghan jerinde qosyldy. Baraq oghlannyng janyndaghy әsker tym az bolatyn. Abdurazzaq Samarqandy «juda kam sonly dushman sipohiny sira ham nazarga ilmas... ghofilda edilar» deydi, yaghny búlar arqany kenge salyp jýrgende, ózbek azbyz degen joq, lap berdi, Úlyqbek qoly qapy qaldy, jenildi. Osy sebepti «Butun Movarounnahr mamlakaty shunday tus-tupolonga uchradiki, bir guruh kaltabin kishilar Sarmarqandning rvozalariny berkitip kaladorlik qilmoqchy buldilar» (Samarqandiy, 2008, 486 b.).

Búl soghys Syghanaq týbinde bastalyp Samarqandta jalghasty jәne býkil Mәurennahr tas –talqan boldy, yaghny Abd-ar razzaq tilimen aitqanda «tәrtipsizdikke úshyrady».

***

Baraq hangha qatysty songhy derek timuridterge 1429 jyldyng ortasynda kelgenge úqsaydy, dәl uaqytyn anyqtau qiyn, oghan bir sebep Baraqpen soghys barysynda Mәurennhar býlinshiliginen song Úlyqbek biylikten ketti. Abd-ar razzaq Samarqandy 1429 jyldyng ortasynda Myrza Úlyqbekten (әkesi Shahruhqa ?) elshi habar әkelgenin, ol habarda Mogholstanda Súltan Mahmút oghlan men Baraq oghlan arasynda qatygez soghys bolghanyn jәne Súltan Mahmúttyng Baraqty óltirgenin habarlaydy.

Biraz uaqyt ótken song Mәurennahr tarapynan jәne bir elshi jetip Súltan Mahmút oghlandy Mogholstanda Múhammed Qazidyng óltirgenin jetkizdi.

***

Sonymen Baraq hannyng qaytys bolghan jyly 1429 jyl bolyp otyr. Bizding oqulyqtarymyz ben anyqtamalyqtarda keyde 1427, keyde 1428 jyldar kórsetiledi. Qatelik hijra esebin grigoriangha qate audarghannan ketken. Qadyrghaly Qosymúly shejiresinde Baraq han Sarayshyq qalasyna jaqyn manayda qaytys boldy delinedi: «Úrys...Qúiyrshaq...Onyng úly Baraq súltan edi. Atasynan song ol patsha boldy. Barlyq úlystardy ózine baghyndyrdy. Qúiyrshaq hannan song ony han kóterip Baraq han atady. Onyng ózi alyp túlghaly, iri, naghyz er, batyr edi. Tez arada әr taraptartaghy úlystardy ózine baghyndyrdy. Aqyr ayaghynda Edil tónireginde, Jayyq boyynda, Sarayshyq qalasyna jaqyn jerdegi Qas Nauryz ónirinde opat boldy. Onyng úly Kishi Jәnibek han dep atanghan. Osy Jәnibek han atasynyng úlysyn ózi biyledi...» (114 b.). Abd-ar razzaq Samarqandy men Qadyrghaly Qosymúly jazbalarynda kelispeushilik bar. Qay variantty qabyldaghanymyz dúrys? Bizding oiymyzsha Baraqpen zamany bir Abd-ar razzaq Samarqandy naqtyraq bolar.

***

Ekinshi bir mәsele- atasy Orys (Ormambet) han siyaqty Baraqtyng ómiri de imperiyany saqtap qalu maqsatynda kýreste ótti. Orys (Ormambet) han Jyrqútlyny, Toy qoja oghlandy, Edigening әkesi Qútly Qiyany óltirdi. Baraq han ózining jiyeni Edige balasy Mansúrdy, Qajy Múhammed handy óltirdi. Mansúr Edigedan qalghan eldi biyledi, al Qajy Múhammed solarmen odaqtas Shayban әuletining jauynger ókili edi. Altyn Ordanyng ydyrauyna Edige myrza men onyng biylikqúmar әuleti kóp sebep bolghany jogharydaghy tizimnen kórinedi.

***

Ýshinshi mәsele- Baraq han Qazaq handyghynyng negizin salushy, alghashqy hany Jәnibek hannyng әkesi. Búl jerde Qadyrghaly Qosymúly núsqasy kýmәn tughyzbaydy: «Onyng (Baraq hannyn-J.A.) úly Kishi Jәnibek han dep atanghan. Osy Jәnibek han atasynyng úlysyn ózi biyledi...». Búdan shyghatyn qorytyndy bireu, Qazaq handyghy tikeley Altyn Ordanyng múrageri. Shoqan Uәlihanovtyng «Ne slyshno bolishe «placha na padenie Zolotoy ordy» -svoboda ih konchilasi» degen sózining maghynasy da osy eki aradaghy jalghastyqty kórsetedi. Qazaq handyghy osy Baraq hangha berilgen asta 1430 jyly tu kóterdi.

***

Osy kýnge deyin Baraq han bizding ghylymy tarihnamada, kórkem dýniyelerde ózine tiyesili ornyn alghan joq. Úlytau men Torghaydyng arasynda Baraqtyng kóli bar, Syghanaqta izi bar, biraq bizge qatysy joq, bóten, ógey bireu siyaqty qaraymyz. Ókinishti.

Prof. J.O.Artyqbaev

Abai.kz