22 sәuir kezinde Kenes ýkimetining negizgi memlekettik merekesi bolyp tabylatyn. Búl merekening tarihy Kenes odaghynyng ydyrauymen jәne kommunistik iydeologiyanyng joyyluymen ayaqtaldy. Búl mereke «dýniyejýzilik proletariat kósemi» – Lenin joldasty «qúdaylandyrumen» jәne kulitin qúrumen tyghyz baylanysty bolghany dausyz.

KSRO-da mektepterde, joghary oqu oryndaryndaghy tarih sabaqtarynda әrkim «dýniyejýzilik proletariat kóseminin» sózderin jattap alyp, Lenin shygharmalaryn oqugha mindetteldi. Kenes odaghyndaghy «jeke túlghagha tabynu» tek Stalin joldastyng esimimen jәne túlghasymen baylanysty boldy, ony Hrushev 1956 jyly aqpanda KPSS-ting HH-shi sezinde әshkerelegen.

Shyndyghynda, KSRO-nyng býkil ómir sýrgen uaqytynda túlghanyng taghy bir kuliti boldy, ol әldeqayda kýshti boldy – búl Leninning jeke basyna tabynu. Bir aita keterligi, KPSS Ortalyq Komiytetining 20-shy sezinen keyin Leninning jeke basyna tabynu tek kýsheye týsti.

Dәl sol kezde, HH ghasyrdyng eluinshi jyldarynyng ortasynda KSRO-da Leninning eskertkishteri jappay payda bola bastady: dýniyejýzilik proletariat kósemine eskertkish nemese bust iri eldimekender men qalalar jәne tipti, eng shalghay auyldarda da ornatyldy. Sonymen birge kenes azamatynyng tuylghannan bastap, miyna Lenin kuliti týpkilikti qalyptasa bastady.

Osylaysha, Hrushev әshkerelegennen keyin Stalinge tabynu ornyna Lenin kuliti keldi. Olar barlyq zúlymdyqty izgi Leninning ilimin búrmalaghan Stalinge jatqyzyp, Lenindi iydealizasiyalay bastady. Meyirimdi Lenin atamyz jer betindegi eng adamgershiligi mol adam sanalghan.

Leninning jeke basy KSRO ydyraghannan keyin ghana shyn mәninde qayta qarastyryla bastady: qújattary men zamandastarynyng estelikteri qúpiya boludan qaldy, búl KSRO ómir sýrgen barlyq jyldar boyy ol turaly oiymyz jansaq bolghanyn kórsetti.

Zamandastary Lenindi qysqa boyly, tym jaghymsyz, jiyirkenishti, sýikimi joq súmyray túlgha retinde eske aldy. Kenestik partiya qyzmetkeri Georgiy Solomon Lenindi jaman sheshen, demagog, óz súhbattastaryn – qarsylastaryn mensinbeytin jәne barlyq opponentterdi jek kóretin narsiss jәne ózin-ózi maqtap-madaqtay, tym kóp aqtay beretin adam dep sipattady.

Orys filosofy Nikolay Valentinov «dýniyejýzilik proletariat kósemin» bylaysha sipattaydy: «Kózi sústy, kishkentay, óte úsqynsyz edi. Beti-әlpeti jii ózgeretin. Keleke, mazaq, syn ataulyny jek kóredi, sóz ótpeytin suyq minezdi, ashuy tereng adam edi. Leninning shegireygen kózderin yzaly qabannyng súsymen salystyrugha bolady».

Leninning zamandasy Ariadna Uiliyams ta Lenindi esine alady: «Zúlym adam Lenin boldy. Al onyng kózderi qasqyrdyng kózindey».

Leninning adamgershiligi az bolghanyn qyzyl terror kezinde ózi jazghan jәne qol qoyghan kóptegen qújattar da dәleldeydi. Jana ýkimet pen jana tәrtipke qarsylyqty basu ýshin Lenin eng qatang sharalardy qoldanudy jón kórdi. Kenes dәuirinde qyzyl terror revolusiya jetistikterin qorghau qajettiligimen aqtaldy. Alayda ol oqighalardaghy Leninning róli turaly aitu әdetke ainalghan joq.

«Penza, Gubispolkom. Provesty besposhadnyy massovyy terror protiv kulakov, popov y belogvardeysev; somniytelinyh zapereti v konsentrasionnyy lageri vne goroda». Shyndyghynda, búl konslagerilerdi birinshi bolyp kim shyghardy – kommunister me, әlde fashister me degen súraq. Sonymen qatar, konslageriler turaly (Lenin ony qatty jaqsy kóretin), 1919 jylghy 19 qarashadaghy onyng jazghany:

«Vseh, projivaishih na territoriy RSFSR inostrannyh podannyh iz ryadov burjuaziy teh gosudarstv, kotorye vedut protiv nas vrajdebnye y voennye deystviya, v vozraste ot 17 do 55 let zakluchiti v konsentrasionnye lagerya».

«Saratov, upolnomochennomu Narkomproda Paykesu. Sovetuy naznachati svoih nachalinikov y rasstrelivati zagovorshikov y koleblushihsya, nikogo ne sprashivaya y ne dopuskaya idiotskoy volokity».

«Sud doljen ne ustraniti terror. Obeshati eto bylo by samoobmanom ily obmanom, a obosnovati y uzakoniti ego prinsipialino, yasno, bez falishy y prikras».

Kenes zamanynda Leninning qanisherligi ghana jasyrynyp, tyghylyp qalghan joq. Dýniyejizilik proletariattyng qúdayyna ainalghan kósemde adamgha tәn әlsizdik bolmauy kerek edi. Mysaly, kenes azamattarynyng kópshiligi Leninning IYnessa Armanmen baylanysyn KSRO ydyraghannan keyin bildi.

Kenes dәuirinde búl baylanystyng bar ekenin jasyru әdetke ainaldy. Demek, naghyz Leninning beynesi KSRO ómir sýrgen 70 jyl boyy kenestik ýgit-nasihat salghan suretten óte alys boldy. Shyndyghynda, Lenin adam óltiru men zorlyq-zombylyq arqyly jaqsy nәrse salugha bolady dep oilaytyn jaghymsyz jәne ashuly adam edi.

Birinshi bolyp jappay zorlyq-zombylyqty memlekettik sayasat dәrejesine («Qyzyl terror» dep atalatyn) kótergen Lenin boldy. KSRO aumaghyndaghy konslagerilerdi (yaghny GULAG) alghash oilap tauyp, kenes biyligine qajetsizderding barlyghyn sonda jibere bastaghan Lenin boldy.

HH-shi ghasyr tarihynda birinshi bolyp adam túlghasyn eleusiz nәrse dep jariyalap, aruaq múraghattary ýshin mәiitterding jarysyn bastaghan totalitarlyq memleket qúrghan Lenin boldy. KSRO jankýierlerining Lenindi aqtau әreketteri óte ayanyshty kórinedi – olar ony dúrys týsinbedi, onyng dәieksózderin konteksten alyp tastady jәne t.b. Árkim bәrin dәl solay týsindi, al Stalin tek Lenin isining shәkirti әri jalghastyrushysy boldy.

Eske salayyq, 1917 jyly aqpanda Resey imperiyasynda «Aqpan tónkerisi» bolyp, onyng barysynda Nikolay II patsha taqtan bas tartyp, Reseyde monarhiyalyq biylik dәuiri ayaqtaldy. Uaqytsha ýkimet biylikke keldi, ol Reseyde aldaghy saylaugha deyin biylikti óz qolyna alghandyqtan osylay ataldy.

Lenin men onyng qazan tónkerisi bolmasa, sózsiz:

1. Resey jәne onymen birge patshalyq imperiya ydyraghannan keyin payda bolatyn barlyq elder Europamen jәne әlemning basqa elderimen qalypty qarym-qatynasty saqtaytyn edi (olar is jýzinde býkil kenestik tarih boyyna kommunisterdi qaraqshylar retinde qabyldaghan).
2. Ydyraghan patshalyq Reseyding ornynda, onyng ishinde jana demokratiyalyq Resey memleketi jәne basqa jana tәuelsiz demokratiyalyq memleketterding qalyptasuy tynysh jәne beybit týrde ótetin edi.
3. Jana demokratiyalyq Resey de, patshalyqtan keyingi kenistikte payda bolghan basqa elder de jahandyq tarihtyng negizgi aghymynda qalady jәne ózderin әlemdik sayasi, ekonomikalyq jәne әleumettik-mәdeny kenistikting qúramdas bóligi retinde qabyldaydy.
4. Ondaghan jyldar boyy jalghasatyn azamattyq soghys jәne odan keyingi әleumettik shiyelenis bolmas edi.
5. Taptyq jәne basqa tensizdikterdi jon beybit jolmen jýzege asatyn edi.
6. Konslageriler men jappay qughyn-sýrgin bolmas edi, aldymen lenindik – búl qyzyl terror, sodan keyin jappay stalindik; kóptegen zertteushiler «antropologiyalyq jylju» dep ataytyn jaghday bolmas edi, yaghny eski dәuirdegi intelliygensiyanyng týgel derlik jәne tolyq joyyluy jәne basqarushy qabattargha tómengi taptardyng adamdarynyng kelui, kóbine aqyldan, әdeptilikten, adamgershilikten alys bolatyn.
7. Ónerkәsip pen industriyalandyrudy damytu beybit jolmen – ash sharualardyng songhy astyghy men etin tartyp alyp, Ukrainadaghy selolar men Qazaqstannyng auyldarynyng shekarasyna tosqauyl qong arqyly emes, jeke kompaniyalardyng beybit jolmen damuy arqyly jýzege asatyn edi.
8. Dinning memleketten bólinui de beybit jolmen jýzege asatyn edi. Jarylghan shirkeuler men meshitter, óltirilgen dinbasylar bolmas edi. Din qoghamda europadaghyday oryn alady: kim sengisi kelse, kim sengisi kelmese, eshkim eshkimge eshtene jýktemeytin edi. Nәtiyjesinde, diny fundamentalister barlyq jerde óz iydeyalarymen órmelep jatqanda, qazirgi diny "Renessans" bolmas edi.
9. Kommunaldyq pәterler, kenestik dýkender, «tegin baspana», kenestik medisina, enbek qúldyghy men tapshylyq bolmas edi. Al KSRO-daghyday jappay maskýnemdik bolmas edi.

Kerimsal Júbatqanov,

tarih ghylymdarynyng kandidaty, S. Seyfullin atyndaghy Qazaq agrotehnikalyq zertteu uniyversiytetining dosenti

Abai.kz