100 jyl búryn, 1925 jyly 19 sәuirde Aqmeshitte ótken besinshi býkilqazaq sezinde qazaq halqy ózining tarihy atauyn qaytaru turaly qauly qabyldaghan edi. Ortalyq memlekettik arhiyvining diyrektory, tarih ghylymynyng kandidaty Sәbit Shildebay Qalam-gha bergen súhbatynda qazaqtyng nege  «qyrghyz» atanghany, óz atauyn qalay qaytarghany turaly aityp berdi. 

Tarihshy búl mәselede «qazaq atauynyn» orys tilindegi núsqasy qaytarylghanyn eskeru kerek ekenin atap ótti.

«Qazaq óz atyn qaytardy desek, «qazaq óz atynan airylyp qalghan ba edi?» degen súraq tuuy mýmkin. Negizi qazaq odan eshqashan airylghan joq. Ózin-ózi qazaq dep atap jýrdi. Biraq patsha ýkimeti Resey imperiyasyndaghy otarlanghan aimaqtardy baghyndyryp, túqyrtyp ústap otyru maqsatynda qúrylghan kazak әskerimen shatastyrmas ýshin bizdi sanaly týrde búrmalap «kirgiyz-kaysak» dep atady. Al 1822 jyly shyqqan Mihail Speranskiyding jarghysynan bastap «kirgiyz» degen sózdi paydalandy», — deydi Sәbit Shildebay.

Onyng aituynsha, sovet ýkimetining alghashqy jyldarynda da patsha ýkimeti kezindegidey «kirgiyz» dep atala bergen eken. 1919 jyly qazaq jerin basqaru ýshin payda bolghan revolusiyalyq komiytet te resmy týrde Qyrghyz revolusiyalyq komiyteti bolghan.

«1920 jyly qazan aiynda qúrylghan Qazaq Avtonomiyaly Sosialistik Kenes Respublikasy degen ataudyng qazaqshasynda «qazaq» sózi bolghanymen, oryssha resmy qújattyng bәrinde «kirgiyz» dep jazyldy. Yaghny búl — metropoliyanyng otar aimaqqa jәne halyqqa bergen atauynan bas tartyp, ózimizding tarihy dúrys atauymyzdy resmy týrde qaytaryp, ortalyq biylikke sony moyyndatyp, qauly shyghartu turaly әngime», — deydi tarihshy. 

Sәbit Shildebay «kirgiyz» emespiz, dúrys atauymyz — qazaq» dep eng alghash jazghan Shoqan Uәlihanov bolghanyn eske salyp ótti:

«Shoqan Uәlihanov ghylymy enbekterinde búl mәseleni kóterdi. Biraq ol eshtene talap etken joq, ghylymy túrghydan qarap, taldap aitty. Qarap otyrsaq, qazirgi uaqytta sol Shoqan Uәlihanov bergen ghylymy tújyrymdardan alysqa úzap ketken joqpyz. Onyng shyn mәninde obektivti týrde dúrys ghylymy tújyrym jasaghanyn kórip otyrmyz».

Tarihshy «qazaq» atauyn qaytaru jolynda Sәken Seyfullin men Mirjaqyp Dulatúlynyng bastamasyn, maqalalaryn airyqsha atap ótti. Degenmen, onyng oiynsha, ataudy qaytarghan Sәken nemese Mirjaqyp nemese sezde úsynys tastaghan Súltanbek Qojanov, yaky oghan «sen erteng osylay ait» dep tapsyrma bergen Qonyrqoja Qojyqov dep aitu dúrys emes:

«Búl — sol kezdegi әr qazaqtyng kókeyinde jýrgen býkil halyqtyng mәsele edi. Al jogharydaghy jandar — sony aityp, jazyp, úsynysty ótkizuge sebepker bolghan túlghalar. Solay dep týsingenimiz dúrys. Aqyry, 1925 jyly 19 sәuirde, osydan dәl 100 jyl búryn Aqmeshitte ótken besinshi býkilqazaq sezinde Súltanbek Qojanov mәsele kóterip, qazaq halqy ózining tarihy atauyn osy jinalys sheshimimen qaytaru turaly qauly qabyldady. Biraz uaqyttan son, 1925 jyldyng 15 mausymynda Býkilreseylik Ortalyq Atqaru komiyteti búl sheshimdi bekitip, arnayy dekret shyghardy. Sol dekretpen resmy týrde atauymyzdy qaytaryp aldyq».

Súhbattyng tolyq núsqasyn myna siltemeden qaraugha bolady.

Dimash Ziyadiyn

Abai.kz