Qazaq tilining damuy ýshin «qogham pisip-jetilui kerek» degendi jii estiymiz.

Al qogham degen kim? Ol – siz ben biz.

Eger bir adam qazaqsha sóileuden, jazudan, tipti oilaudan bas tartsa – qogham da soghan say әlsirey týsedi.

Al eger әr adam tiline janashyr bolsa – qogham da soghan say damidy.

Býginde tehnologiya dәuirinde ómir sýrip jatyrmyz. Keybireuler «kompiuterizasiya qazaq tiline kedergi boluy mýmkin» degen pikirde.

Búl – mәseleni syrttan izdeu.

Alayda múnday kózqarastaghy adamdardy da týsinuge bolady.

Múnday kózqarastyng payda boluynyng birneshe tarihi, әleumettik jәne psihologiyalyq sebepteri bar.

Qazaq tiline arnalghan kompiuterlik jýieler men baghdarlamalar óte kesh damydy.

2000-jyldardyng ózinde kompiuterlerde qazaq qaripteri men pernetaqtada «n», «ә», «ý» әripterin engizu – ýlken problema bolatyn. Búl mәsele «tehnologiya qazaq tiline jat» degen ishki senim qalyptastyrdy.

Ekinshiden, tehnologiyalyq ónimderding kóbi orys nemese aghylshyn tilinde. Windows, Android, iOS siyaqty jýieler әuel basta qazaqsha núsqasyz shyqty. Osydan baryp: «kompiuter – tek oryssha nemese aghylshynsha orta» degen týsinik tuyndady.

Ýshinshiden, terminologiya men balamalar bir izge týsirilmedi. Kompiuterlik terminderding qazaqsha balamasy keyde jasandy, keyde týsiniksiz bolyp qabyldandy (mysaly, «sholghysh» – «brauzer», «balamaly mәtin» – «alternative text»).

Osydan kelip, qazaq tili aqparattyq dәuirge ilese almaytynday әser tuyndady.

Tórtinshiden, jasandy intellekt (JI) qazaq tiline kesh endi. ChatGPT nemese Google Translate syndy jýieler qazaq tilimen tolyqqandy júmys istey bastaghanyna kóp bolghan joq – 2-3 jyldyng shamasy ghana. Qazaq tili JY jýielerinde jii qate audarylyp, nashar tanyldy. Búl da senimsizdik tudyrdy.

Besinshiden, kompiuter men internet tilin qoldanatyn jastardyng qazaq tilinde shala-sharpy, oryssha-qazaqsha aralas sóileui ýlkender qauymyn alandatatyny ras. Búl da «tehnologiya tildi shúbarlaydy» degen pikirdi qalyptastyrdy.

Qoryta aitsaq, búl kózqarastyng týp-tamyry qazaq tilining tehnologiyalyq ortada úzaq uaqyt marginal kýide boluynda jatyr. Sondyqtan, «kedergi keltirui mýmkin» degen pikir jana tehnologiyagha emes, ony qazaq tiline beyimdey almaghan sayasat pen tәjiriybege qarsy aitylghan narazylyq dep týsinuge bolady.

Alayda býginde jaghday ózgerip keledi. Búl ýrdisti endi artqa emes, algha bastyru – barshamyzdyng birlesken mindetimiz.

Búl olqylyqty jonggha da kompiuterizasiya kóp kómektesedi. Tipti sheshushi ról atqarady desek qatelespeymiz.

Ol qazaq tilin ýiretuge, qoldanugha, taratugha mýmkindik beredi.

Qazaq tilindegi onlayn kurstar, mobilidi qosymshalar, sózdikter men audarma qúraldary arqyly til ýirenu jenildeydi.

Qazaqsha mәtin óndeu, qate týzeu, dybystau, sóileudi tanu siyaqty funksiyalar arqyly tildi kýndelikti qoldanysqa engizuge bolady.

Áleumettik jeliler men mediaplatformalarda qazaq tilinde kontent óndiru men taratu onaylaydy.

Yaghni, kompiuterizasiya tildi tútynushy emes, óndirushi tilge ainaldyrugha jol ashady.

Naghyz mәsele – tehnologiyany qazaq tiline beyimdemegen ózimizde.

Kompiuter de, jasandy intellekt te — qúral. Ony qalay qoldanamyz, qay tilge qyzmet etkizemiz — ózimizge baylanysty.

Qazaq tilining bolashaghy — ýkimette emes, qoghamda emes, әr adamnyng sanasynda.

Mәsele qoghamda emes, adamda.

Qogham emes, adam pisip-jetilsin.

Al siz qazaq tilin kýndelikti ómirde qanshalyqty qoldanasyz? Bala-shaghanyzdyng qazaq tilinde sóileuine, bilim aluyna qanshalyqty at salysasyz?

Gýlmariya Barmanbekova

Abai.kz