31-mamyrdy – Sayasy qughyn-sýrgin jәne asharshylyq qúrbandaryn eske alu kýnin oilaghanda birinshi kezekte mindetti týrde «Ádilet» qoghamy tilge oralady. Ol, Qazaqstannyng tarihi-aghartu jәne qúqyq qorghau erikti qoghamy retinde memlekettik tәuelsizdigimizden ýsh jylday búrynyraqta tughan býgingi QazTAQ «Ádilet», elimizdegi ýkimettik emes úiymdardyng alghashqy qarlyghashtarynyng biri bolatyn. Alghash ret 1988 jyly qúrylghan dayyndyq komiytetinde atqarmaq isin, qol jetkizbek maqsatyn aiqyndau barysynda dýniyege kelip, 1989 jylghy sәuirde ótken qúryltayshy konferensiyasynda bekitilgen baghdarlamasynda «Ádilet» sayasy qughyn-sýrginder men alapat asharshylyqtar syrlaryn ashyp, jazyqsyz japa shekkenderding adal esimderin qoghamgha qaytarudy, olargha qatysty búrmalanghan ashy shyndyqty, tarihy әdilettilikti qalpyna keltirudi, jalpy, stalinizm qylmystaryn jan-jaqty әshkereleudi múrat tútatynyn shegelep jazghan edi. Sodan beri qogham ózining jarghylyq mindetterin, baghdarlamalyq josparlaryn jýzege asyruda eleuli enbek etip keledi.

Sayasy qughyn-sýrgin kezenderi shyndyghyn ashatyn úiym qúrudy kózdegen 1988 jylghy bastamashyl top pen dayyndyq komiytetining júmysyna Bolat Iliyasúly Jansýgirov-Ghabitov jetekshilik etken-tin. Qoghamnyng 1989 jylghy alghashqy tóraghasy memleket jәne qogham qayratkeri Sanjar Orazúly Jandosov boldy. Odan beride akademikter Manash Qabashúly Qozybaev, Múrat  Tәjimúratúly Baymahanov, Kenes Núrpeyisúly Núrpeyisov tóraghalyq jasady. Basqarma qúramynda Mardan Keldibayúly Baydildaev, Aleksandr Lazariúly Jovtiys, Marat Jaqsybayúly Hasanaev, sayasy qughyn-sýrgin qúrbandarynyng úrpaqtary Sәule Túrarqyzy Rysqúlova, Sәule Rahymqyzy Sýgirova-Aytmambetova, Sayat Iliyasúly Jansýgirov, Qyzghaldaq Qúdaybergenqyzy Júbanova, Nәdir Ábdiqadyrúly Ázirbaev, Marat Sadyqúly Núrpeyisov, Ály Orazúly Jandosov jәne basqalar belsendi júmystar jýrgizdi. Repressiya qúrbandary úrpaqtarynan býginde Sәule Qojyqova, Sholpanay Amanjolova, Gennadiy Zemeli, Marina Aybasova,  Ajar Jandosovalar, kýni keshe ómirden ótken  professor Gharifolla Ánes basqarghan  Sayasy repressiya qúrbandary muzeyining júmysyn qazirgi tanda jalghastyryp, jandandyryp kele jatqan Meyirjan Músabaev, alashshyl jas zertteushi, jazushy Eldos Toqtarbay bastaghan qoghamnyng újymdyq mýshesi «Qyr balasy» qorynyng azamattary, «Ádilettin» atqarushy diyrektory Ardaq Berkimbay,  basqa da «әdiletshiler» QazTAQ «Ádilet» tóraghasy akademik Hangeldi Ábjanovtyng jetekshiligimen  qazirgi tanda jýieli júmystaryn josparly týrde óristetude.

Qogham Qazaq SSR Jogharghy Kenesi Tóralqasynyng 1991 jyly 30-shy jyldarghy asharshylyq sebepterin zertteytin komissiya qúruyna, 1992 jyly әr jylghy 31 mamyrdy asharshylyq qúrbandaryn eske alu kýni etip belgileuge (1997 jyldan – Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni, qazirgi kezde – Sayasy qughyn-sýrgin jәne asharshylyq qúrbandaryn eske alu kýni), sol 1992 jylghy jylghy eske alu kýninde búrynghy NKVD ghimaraty manyna 1931–1933 jyldardaghy ashtyq qúrbandaryna bolashaq eskertkish túrghyzylatyn oryndy kórsetken tas qongha, 1993 jyly repressiya qúrbandaryn aqtau jónindegi alghashqy zannyng shyghuyna  sebepker boldy. Shanyraq kótergeli bergi ghúmyrynda «Ádilet» totalitarlyq kezenning búrmalaularyn, ashtyqty, repressiyany әshkereleudi kózdeytin týrli ghylymiy-praktikalyq konferensiyalar, dóngelek stoldar, qughyn-sýrgin qúrbandaryna ainalyp, bertinde – 50-shi jyldarghy «jylymyqta», odan 1988 jyldan (qayta qúru jyldary), sosyn tәuelsizdik dәuirinde aqtalghan últ qayratkerlerine, olardyng mereyjastaryna arnalghan is-sharalar, ózge de jarghylyq mindetterin oryndau barysynda júrtshylyqpen kóptegen kezdesuler ótkizdi. Almaty týbindegi «Janalyq» memorialdyq keshenin, ondaghy Sayasy repressiyalar qúrbandary múrajayyn, «Alash arystary» meshitin  ashugha, qasiretti kezennen syr shertetin alghashqy estelikter kitabyn shygharugha múryndyq boldy. Jazyqsyz oqqa baylanghandardyng esimderi men ómirderekterin jariya etken «Azaly kitap» tizbegin shyghardy.

Preziydent Q.K. Toqaevtyng arnayy jarlyghymen qúrylghan Repressiya qúrbandaryn tolyq aqtau jónindegi ortalyq kosmissiyanyn, ónirlik komissiyalardyng júmystaryna QazTAQ «Ádilet» mýsheleri belsene atsalysty.   «Ádiletshiler» býginde jastardy tarihpen, qasiretti tarih arqyly tәrbiyeleu isine, qoghamdyq sanany janasha qalyptastyrugha, demokratiyalyq qúndylyqtardy ornyqtyrugha belsene atsalysyp keledi.

Búl qoghamdyq úiymnyng tarihynan QazTAQ «Ádilettin» alghash qúrushylary qatarynda bolghan, qogham shanyraq kótergeli onyng túraqty basqarma mýshesi, biraz jyl preziydenti, songhy kezderi tóragha orynbasary retinde júmysyna túraqty qatysyp kele jatqan osy joldar avtorynyng jiyrma bes jyldyqqa arnap әzirlegen «Ádilet» tuymen shiyrek ghasyr» jәne otyz jyldyq qúrmetine shygharylghan «Últtyq apatty tanu» dep atalatyn jinaqtary tanymdy syrlar shertedi. Almatyda qoghamnyng qúrylghanyna 25 jyl toluyna oray 2014 jyly ótken saltanatty jinalysta «Ádilet» tuymen shiyrek ghasyr» publisistikalyq hronikasynyn, 2019 jyly ótken «Asharshylyq pen Ýlken terrordyng tarihy sabaqtary» atty halyqaralyq ghylymiy-praktikalyq konferensiyada «Últtyq apatty tanu» publisistikalyq hronikasynyng tanystyrylymdary ótkizildi. Atalghan kitaptarda avtordyng «Ádilet» iydeyalaryn nasihattaugha, stalinizm qylmystaryn әshkereleuge, tarihy bilimdi taratugha baylanysty әr kezde jazylghan maqalalary, týrli jiyndardaghy sózderi, bayandamalary, әzirlenuine tikeley ózining qatysy bolghan qújattar, týrli basylymdargha bergen súhbattary berilgen. Búl qos publisistikalyq hronikada qayta qúru dәuirinde ómirge kelip, tәuelsizdikpen birge damu ýderisin bastan keship kele jatqan qoghamdyq úiymnyn  tynys-tirshiliginen keltirilgen paydaly maghlúmattar mol.

Ótken ghasyrdyng 20–30-shy jyldarynda qazaq halqynyng tarihyndaghy eng bir qaraly kezeng oryn alghany mәlim. 1917–1918, 1921–1923, 1931–1933 jyldary ýsh dýrkin ainalyp soghyp, halyqty ýlken apatqa úryndyrghan asharshylyqtardyn, artynsha memleketting óz halqyna jasaghan Ýlken terrorynyng qayghyly saldary auyr bolghandyghy sonday, últymyzdyng damuy men ósui ghasyrlargha keri shegerildi. Kezinde auyzgha alugha tyiym salynyp, tarihtaghy «aqtandaqqa» ainalghan búl kesapattardyng shyndyghy men astary qayta qúru jyldary ashyla bastaghany, keyinnen qyzyl imperiyadan azat bolyp, tәuelsizdikke qol jetken kezende tereng zertteuge alynghany belgili. Jinaqtardaghy «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamynyng tarihynan maghlúmat beretin, әr jyldarghy júmystaryn kezen-kezenimen toptastyrghan maqalalar, zertteuler, konferensiyalardaghy sózder men bayandamalar, súhbattar jәne jiyndarda qabyldanghan ýndeulermen tanysa kele, oqyrman elimizding tәuelsiz damu ýderisi kezinde atalmysh  qoghamdyq úiymnyng sanamyzdy janartu baghytynda tynymsyz atqaryp kele jatqan isterine qanyghady, tanymdy jariyalanymdarmen tanysady, halqymyz bastan keshken qasiretti tereng týisinip, sayasy qughyn-sýrgin, últtyq apat qúrbandary aldyndaghy mәngilik boryshymyzdy eshqashan úmytpay,  aruaqtardy әrqashan úlyqtay beruge mindetti ekenimizdi úghady.

Sayasy qughyn-sýrgin jәne asharshylyq qúrbandaryn eske alu kýni myna jәitti arnayy aita ketken jón: biz qazaqty joyylyp ketuge shaq qaldyrghan últtyq apat ýshin aramyzdaghy orys diasporasyna da, kýshti kórshimiz demokratiyalyq Resey Federasiyasyna da kinә artpaymyz, biz tek halqymyzdy sol masqaragha dushar etken qylmysty sayasatty aiyptaymyz. Qazaq sýiegi ýstinde «sosializm ornatugha» kelgen, sodan beri aramyzda birge túryp jatqan býgingi júrt     sol qylmysty sayasatqa janama týrde bolsa da qatystylyqtaryn týsinip, qazaq qasiretine týsinistikpen, tarihy әdilettilik túrghysynan qaraghany jón dep oilaymyz. Sonda respublikamyzdaghy әr últ ókilderi memleketqúrushy qazaq halqy tóniregine sanaly týrde tyghyz toptasady, eki el arasyndaghy jәne óz memleketimiz ishindegi etnosaralyq shynayy dostyq jarasymyn tauyp, qazaqstandyq birlikti arttyra týsetin rәuishte jalghasa beretin bolady.

Múny býgingi úrpaqtyng jan-jaqty tanyp, tereng týisingeni dúrys bolmaghyn osy Sayasy repressiyalar men asharshylyqtar qúrbandaryn eske alu kýni taghy bir qaytalap qoydy oryndy sanaymyz.

Beybit Qoyshybaev,

«Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy tóraghasynyng

orynbasary, jazushy, tarih ghylymdarynyng kandidaty.

 Abai.kz