Alashtanushy ghalym Túrsyn Júrtbaymen súhbat

– Sizding «Alash isin» zertteu ýshin kenes zamanynda ÚQK (KGB) arhivterinde otyrghanynyzdy bilemiz. Sol kezde qolynyzgha týspegen mәterialdar boldy ma?

– Áriyne. Alash qozghalysy, Alash partiyasy, Alash qayratkerleri turaly ghylymy ainalymgha týsken derekter, jalpy osy baghyttaghy maghúlmattardyng elu payyzy dengeyinde dep esepteuge bolady. Al men 1987-1991jyldar aralyghynda qaraghan qújattar tek qana tergeu barysyna qatysty derekter. Ondaghy berilgen jauaptar arqyly shyndyqty izdeu qate pikirlerge alyp kelui mýmkin. Mysaly, bir kezde tarihshylar da, jalpy qalamgerler de, kópshilik qauym da «Nege Ahmet Baytúrsynúly Túrar Rysqúlovty jaqtyrmady?», «Nege Qojanovty jaqtyrmady?», «Nege Maghjan Júmabaevty únatpady?» degen súraqtar qoyyp, soghan ózinshe boljam jasap, mýldem qiyspaytyn, Ahannyng oilau jýiesine jat pikirler qorytty. Boljamdar jasady.

Ahang tergeude «Men Rysqúlovpen nasharmyn. Sebebi, ol – bolisheviyk, men – alashpyn. Aramyzdy baylanystyratyn eshqanday iydeya joq. Ol meni alash dep, jau dep esepteydi. Men de ony dúshpan kórem», «Qojanov kommunistik partiyanyng ókili, al men kommunistik partiyadan shyghyp kettim. Sondyqtan kózqarasymyz kelispeydi, ony Rysqúlovpen jaqsy dep oilaymyn» deydi, «Maghjan aqyn ghoy. Aqyndar qiyalshyl keledi. Men ghalym adammyn. Onyng ólenderin oqyghanym bar, oqulyqqa paydalandym. Biraq, aqyndardyng sózi jenil, men ony ghylymy kózqaras dep eseptemeymin. Sondyqtan onymen baylanysym bolghan joq», – deydi. Múnyng sebebi bireu-aq, osy sózderi arqyly ol Rysqúlúlyn, Qojanúlyn, Júmabayúlyn jauapqa tartyludan, kuәlik beruden qútqarghysy keldi. Sondyqtan, tergeu barysynda ol ózining kózqarasyn osylay kórsetti. Maghjan Júmabayúlyna súraq qoyghanda ol da: «Ahang ýlken adam, biz ol kisimen emin-erkin sóilese almaymyz» deydi. Osymen eki ortadaghy baylanys ýziledi. Búlargha ekeuara baylanys turaly qaytadan súraq qoyylghan emes. Týrmedegi jauaptyng psihologiyalyq astary osynda.

– Alash azamattarynyng kóbine Japon tynshysy degen aiyp taghyldy. Marqúm Talasbek Ásemqúlov týrikting «Hýirriyad» atty basylymynyng 1989 jylghy bir sanynan Maghjan Júmabayúly men Ahmet Baytúrsynúlynyng Japoniyanyng ministrler kenesining jinalysynda otyrghan fotosyn kórgeni turaly aityp edi. Jalpy, osy Japon tynshysy degen aiyptyng astary nede? Álde, shynymen de arystarymyzdyng Japon ýkimetimen qanday da bir qúpiya kelisimi boldy ma?

– Áriyne, Talasbek Ásemqúlov marqúmmen búl mәsele turaly qansha mýmkindigimiz bolsa da, emin-erkin syrlaspaghanymyz ókinishti. Men búryn múny estimeppin. Biraq, jalpy qauipsizdik komiytetining ózderining arasyndaghy esep boyynsha, japon shpiony degen jalamen atylghandardyng sany alpys jeti mynnan asady. Al mening kózime týsken Alash qayratkerlerining tergeu isinde búl turaly súraqtar bar, jauaptar әrqily. Tek sonyng ishinde Álihan Bókeyhan ghana 1937 jylghy jauabynda «Japoniya qayda, biz qayda? Japoniya soghys asham dese, tarih sahnasynan týsken Alash memleketinen rúqsat súray ma? Ol turaly sizderde bir maghúlmat bar ma? Men Alashordanyng Premier-ministri retinde onday qújatty kórgen joqpyn. Qol qoyghan joqpyn», – deydi.

– Dalany jappay jalmaghan órtten keyde bir týp shiyding oqystan aman qalatyny siyaqty, jappay atu men aidau, asu men jazalaudan aman qalghan eki arys – Álimhan Ermekúly men Múhtar Áuezúly. Osy eki azamattyng Kenes ýkimetinen keshirim súrap jazghan hatyn «Ahmet Baytúrsynúly jazdyrdy» degen sóz turaly aluan pikir bar. Osyny naqtylay ketseniz?

– Búl әngime, shynyn aitayyn, men jәne Jayyq Bektúrov arqyly qazaq qauymyna taratylghan. Resmy qaghaz betine jazylghanyn aityp otyrmyn. Al, odan búrynghy Áljappar Ábishov, Ghabit Mýsirepov, Sәbit Múqanov siyaqty ýlken aqsaqaldar búl derekti Múhtar Áuezúlynyng ózinen, Álimhan Ermekovtyng óz auzynan estigen әngimeleri retinde aitqan. Men Múhtar Áuezúlynyng jan alyp, jan berisken eng sýiikti shәkirti Qayym Múhamethanúlynan estip, beynetaspagha da, ýn taspagha da jazyp, ózining kózining tirisinde «Júldyz» jurnalynda jariyaladym jәne «Besigindi týze» atty monogrofiyamda paydalandym.

Qayym esteliginde: «1956 jyly týrmeden bosadym. Bosay sala, Múhtar aghagha habarlastym. Ol «eshqayda soqpa, Almatygha kel» dedi. Almaty birinshi vokzalyna týn ortasynda keldim. Zalda Múhtar agha bas kiyimin kózine týsirip alyp úiyqtap otyr eken. Oyattym. Kýlәsh pen Sharanyng kóligin súrap alypty. Sonymen meni ýiine alyp keldi. Dastarhangha otyra salysymen menen «Ne saghyndyn?» dep súrady. Men «Aq araq, ashuly araq, aibyndy araq» dep bastalatyn ólenim bar edi, sony oqy jóneldim. «Al endi týrmedegi әngimendi ait, jalghyz jattyng ba? Kóppen otyrdyng ba?» dep súrady. Men: «Jalghyz jattym, óziniz she?» dep em, «Pәli, bizding kezimizde rahat boldy. Otyz shaqty adamdy bir baraqqa qamady. Ahan, Jaqang bәrimiz әngimelesemiz, bir әngimege jaryp qaldyq. Sonda erteng seni súraqqa alady, mynany súraydy, oghan bylay jauap beruge bolady dep otyratyn. Sol aitqany kóbine dәl keletin. Birde Ahang «Bizder aitqanymyzdan qayta almaymyz. Halyqty aldaugha bolmaydy. Obalyna qalamyz. Sender jassyndar. Myna Múhtar men Álimhan oiymyzdan qayttyq dep keshirim hat jazsa bolady» dedi. Sodan keyin biz keshirim hat jazyp, Álimhan ekeuimiz bosadyq» dedi. Sonda «óziniz satqyn ekensiz ghoy» dep aittym. «Ne? Ne?» dep Múhtar agha týsinbey qaldy. «Sonday adamdy kisi sata ma eken» dep em, «Sen ne bilesin, ne bilushi en? Sen qayda kelip otyrsyn? Seni múnda kim shaqyrdy?» dep ornynan túryp, syrtqa shyghyp ketti. Sol kýiinshe leksiyasyna attandy. Men de júmysyma kettim. Biraq, artynan izdettirip tauyp aldy. Keyin jylap otyryp jaghdaydy týsindirdi. Múhtardy ekinshi ret renjituim osy edi» degen sózdi Qayym maghan sózbe-sóz aityp berdi.

– Alash zamanyndaghy últtyng sayasy elitasy men býgingi sayasy elitanyng qanday aiyrmashylyghy bar?

– Elitanyng qazirgi aiyrmashylyghy, eger elita bolsa, ótirikke әbden beyimdelip aldy. Olar ýshin naqty jol joq. Allanyng joly, payghambardyng aq joly, Abay joly, Alashtyng joly, núrly jol – olargha bәri bir. Qaysysy ózine ynghayly bolsa, soghan týse beredi. Baghyt-baghdarsyz. Bir prinsip ýshin kýresip jýrgen túraqty intelliygent nemese intelliygentter toby az. Ózgesin bylay qoyghanda, mening keyde dauysym qatty shyghyp ketetini, qazir qay jogharghy, orta, tómen dengeydegi oqu ornyn alsanyz «Alash ýiirmesi», «Alash ortalyghy», «Alashtanu ghylymy mekemeleri» bar. Solardyng kóbi keshegi alashtyqtardy satqan, ústap bergenderdi әspettep jatady. Solardyng atyn paydalanbay-aq, basqa bir at tappadyndar ma deymin. Keshegi solar qarsy bolghan mәseleni býgin de jýrgizip, solar qarsy bolghan nәrselerden iygiliktenip otyrghan sayasatkerlerge basqa mýmkindik joq pa?

– Sayasatkerler dep otyrghanynyz kimder?

– Mysaly, «Aqjol» partiyasy. Ol – kәsipkerlerdin, menshik iyelerining partiyasy. Jerding astyn, ýstin, jerding ózin iyemdenip otyrghan menshik iyelerining partiyasy. Endi alash jolymen jýremiz deydi. Jerdi jeke menshikke ainaldyru alashtyng prinsiypine qarsy. Sonda Alashtyng qay iydeyasymen jýredi? Qalay jýredi? Nege Alash iydeyasyn saudagha salady? «Saudasy ar men imany» degen osy emes pe? Men Alashty «Aqjol» arqyly damytamyn degen alashshyldar kóp. Endi soghan qalay senesin? Jalpy, sayasatta, ghylymda ekijýzdilik eng qauipti dýniye.

– Ómirlik ústanymynyzdy bir sózge nemese bir sóilemge syighyzyp aitynyzshy?

– Men elding barlyghyn bay bolsa dep tileymin. Biraq, bay ekenmin dep, meni jaqtyrmay qoymasa eken. Men elding barlyghyn әkim bolsa eken dep tileymin. Ákim ekenmin dep, meni basynbasa eken. Men elding barlyghy ghúlama bolsa eken dep tileymin. Biraq, meni de sauatsyz eken demesin. Bolsyn. Bolmasyn degen onbasyn.

– Túlghalyq ústanymynyzdyng qalyptasuyna әser etken eng negizgi ýsh kitapty atanyzshy?

– Qalay degenmen de búl kórkem әdebiyet. Eng birinshi «Abay joly» romany. Sonyng ishinde, Ázimhan degen Alash keyipkeri bar tarau. Soghan alghash shygharma jazyp, osy alash iydeyasy kirigip ketti. Odan keyingi ústazym Jәngir Isayynova: «Múny týsinging kelse, Sәbit Múqanovtyng «Ómir mektebin» oqy» dedi. Sodan men Maghjandy týsindim. Ol shygharmam talasqa týsken kezde, «Endi osynyng bәrin týsinging kelse, Sәken Seyfulinning «Tar jol, tayghaq keshuin» oqy» dedi. Sonynda Alash – Álihan, Ahmet, Mirjaqyp, Maghjandardy oqyp, solar turaly shygharma jazyp, mektepten quylumen ayaqtaldy.

– Týsinizde bolsyn, Álihan Bókeyhanmen kezdesseniz, ne aitar ediniz?

– Ol ghayyptyng isi. Biraq, Álekendi týsimde kórdim. Maghan degen yqylasy dúrys, meni týsingen siyaqty, jýrisim de kishkene erkindeu, ózimsinip manyna bardym. Biraq, úly adamdargha ylghy erkelep sóileushi edim. Ahana, Abaygha erkeley beresing týsinde. Álekene bata almadym. Alayda, syrtqa tepken joq. Mysy basym. Sol qalypty saqtady. Keyde onday ghayyptyng dýniyeleri bolady.

– Rahmet.

Erbol Alshynbay

Abai.kz