(filologiyalyq-esse)

Ótken toqsanynshy jyldardyng ishinde dәl osy taqyryppen  últtyq aptalyq «Ana tili» gazetine bir maqala joldaghanym esimde. Biraq, ol jariyalanbay qalghan edi.

Juyqta, óz rularymyzdyng shejire kitabyn qayta qarap otyryp, ondaghy adam attarynyng sonsha aluan týrliligine tәnti boldym. Sodan, nege sonsha týrli at qoya beredi, degenge den qoydym.

Eng әueli sahara daladaghy erkin kóshpendi ómirding әseri kóp bolghanyn bayqadym. Tórt mezgilde tórt júrtqa auysyp qonatyn qauym mezgil men jer atauyn da este qaldyru ýshin, Qystaubay, Kýzeubay, Jaylaubay, Júrtbay, Kýzemhan, Kóljan, Shenkirbay, Mamyrbek, Elgeldi, Mausym, Shildebay... dep, osy ataudyng týbirine «han» men «bekti» qosyp jәne týrlendirip, nәreste uaqyttyng qay shaghynda tughanyn da eskerip, Týnghatar, Tanatar, Tansholpan, Sýmbile, Kýntughan... degen esimder de tizilip kete beredi eken.

Jәne ejelgi diny senimning salt-dәstýrimizge myqtap singeni sonsha sәbiydi til men kózden qorghau maqsatynda ne siyaqty eleusiz,  qadirsiz aty-jón qoi da beleng alghan Kótbay, Kótibay, Shylghau, Últaraq, Boqash, Múryndyq, Búqpa, Qorqaq...degen sekildi atpen qatar mәn-maghynasyz da at qoya salady eken Ábiti, Ádike, Ershike, Mәitike, Mike, Mayynty, Tasatqan, Dәkibas, Qúlala, Taqyrbas... ispetti.

Islam dinining qazaq arasyna taraluyna sәikes Qúdayberdi, Aldabergen, Islamhan, Kópjasar, Mynjasar, Tәnirbergen... sekildi attarmen qatar sahabalardyng qúrmetine qoyylghan Hamza, Omar, Ospan, Áubәkir, Áli, Dәuit, Ysqaq, Maghauiya, Áliyәkbar, Zeynolda, Núrmolda, Imamaghzam, Ábdimýlik, Ábdilda, Ábdiqadyr, Hasen, Masqarghaliy,  Qabdolda, Núrghaysha, Núrjamal, Mýgýlsin, Aysha, Hadisha, Bәtima... degen. Jәne, Qúrandy ashyp oqyp tikeley kәlima-sózderin qoya salghan bolsa da ózimiz qazaqy at retinde sanagha sinirgen Qasipa, Qasiman, Qabira, Iasira, Kәusar, Qúnapiya, Kәbiran, Kәsiran... búl tipti qisapsyz.

Al, búl mysalgha dәlel retinde Qazaq elindegi ataqty adamdardyn  esim-soyynan bir-nesheuin atasaq Ahmet Baytúrsyn, Álihan Bókeyhan, Mirjaqyp Dulat, Mәlik Ghabdulla, Dinmúhammed Ahmedúly, Ábdijәmil Kәrimúly Núrpeyis, Múhtar Áuez, Ilyas Esenberli...syndy kóptegen esimder songhy ghasyrlardan beri ýzdiksiz jalghasyp keledi.

Bizding qazaq qauymy este qalatyn dәuirlik alapat ózgeristerdi de jadynda saqtau ýshin búryn-sondy atalmaghan jana esimderdi de oilap tapqan. Tónkeris, Ózgeris, Balshabek, Siyez, Depudat, Delegat, Mels, Mengilis, Jinalys, Qúrylhan, Búqara, Milian... búl Qazannyng qandy tónkerisinen beri jalghasqan qazaqy aty-jónder, onyng da anda-múnda sonsha týrleri bar eken.

Dýniyejýzlik ekinshi soghystyng qasiretinen kónildi aulaghan Jenis, Jenisbek, Jenisbaylar da sol kezendegi aty-jónning jana tuyndylary. Osy soghysta halqymyzdyng danqyn asyrghan Bauyrjan, Áliya, Mәnshýk esimin alghandar at qoida ataqty adamdardy ýlgi etudi ústanatyn taghy bir erekshe minezimizdi pash etedi.

Dәl sonday újymdasu, kolqozdasugha oray Birlestik, Birleshan, Qauymdas, Birles,Úiymdas, Negdilhan... qatarly úldardyng attary mongholiya qazaqtaryna tәn bop keledi. Jәne osy kerey qazaqtardyng batystan shyghysqa, shyghystan qayta batysqa qaray auyp kóshken jýzdegen jyldary, osy kezde tughan úrpaqtyng aty-jóninen aiyryqsha kórinedi. Hangeldi, Halipa Altay, Shingil, Qobdabay, Torghauyt, Dórbet, Shenkirbay, Halqabay, Búlghynjan, Mongholhan, Jaghyshyn, Múnylbay, Kóben, Úighyrhan, Aughanbay, Halqabek, Oidym, Suyr... bóten ólke, bóten júrttyng ishine barghan kezdegi qoyylghan ózgeshe attar.

Qazaq júrty qyz balalaryna at qoydaghy әsemdik estetikada aldyna jan salmaghan, búnday esimderding ózin taghy da qanshama salagha jiktep aitsaq ta tauysa almaymyz. Gýlaza, Aqbota, Ayaulym, Qyrmyzy, Bisara, Aqbópe, Ayajan, Gýlmarjan, Aqyldariya, Aqmaral, Aybota, Kýnshuaq, Gýlsara, Aysúlu, Gýldariya, Aqerke, Gýlnaz, Meruert, Aqjibek, Jadyra, Janerke, Raushan...

Taghy bir qyzyghy әrbir әulet qyzdaryna ózine say esimder tandaghany da tanqaldyrady, mening Dәuit degen jezdemning ýlken әuleti býkil qyzdaryna tek qústyng atyn tauyp qoyghan eken: Totyqús, Qyrghauyl, Búlbúl, Torghay, Kókek, Kógershin, Kókýirek, Bódene, Shýregey, Balapan, Aqqu, Úlar, Kekilik, Túighyn...dep, jalghasa beredi.

Bizge jamaghayyn bir aghamyz úlarynyng esimine tek «jan» júrnaghyn jalghay beripti, onyng inisi de osy ýrdisti jalghastyryp ketken: Erjan, Dosjan, Bekejan, Maghjan, Bayjan, Erkejan, Esjan... Birjan, Batyrjan, Kirisjan, Esenjan... osylay jalghasady. Al qyzdaryna  tek «iya»-men ayaqtalatyn at qoyghan: Kәtiya, Tәniya, Lәtiya, Ziya, Dusiya, Zýlfiya... Kýliya, Lәniya, Liya, Shaghiya, Sәpiya, Ásiya, Dýrsiya... Endi, dәl osylaysha, júrnaghyn tek, «jol», «han», «bek», «bay»-men әdiptegen attardyng ózin andatsaq onyng da úshy-qiyry kópke sozylady.

Qazaqta óz otbasynda úl tileumen tuyndaghan taghy bir sala attardyng bar ekeni de ózge halyqta joq qyzyq ýrdis: Janylghan, Úlbolsyn, Úlbolghan, Úlmeken, Dәmetken, Dәmey, Janylys... jәne sәbiyleri shetinep artynan balaly bolghandar Tólegen, Tólepbergen, Tóleubay, Tilegen, Ótepbergen, Tileuberdi, Jәrdembek, Esengeldi... deydi.

Toqsanynshy jyldan keyin diny senimge erkindik berilgen song Qazaq Elinde arab tekti aty-jón qongdyng bayaghydan keyingi ekinshi dәuiri qatty etek aldy, búl jayt quanugha da saqtanugha da bolarlyq ýderis deymiz. Ospandar men Omarlar, Abdulla men Ábdirahmandar, Tәsnim men Ásiyalar mektep jasyndaghy balalar arasynda myndap sanalady.

Búl atalghandar qazaq júrtynyng tughan balasyna at qongdaghy eng negizgi kóp salaly ústanymyna sholu ghana. Áytpegende, múnyng ózinen erekshe bir ghylymy enbek qorghaugha jeterlik til ghylymynyng bir salasy deuge túrarlyq ruhaniy-әleumettik qúbylys.

Yaghni, bizding til baylyghymyzdyng bir kórsetkishi deuge túrady. Soghan baylanysty taghy bir oidy múnda aita ketuding jóni kelip túr. «Sovet halqy» degen jylmaghay shovinistik sayasattyng astynda qalghan Qazaq elinde ózining tól tilinen birtindep jeritu ýrdisi «jemisti» jýrgenin bilemiz.

Óz ana tilin bilmeu min emes, otarshyl iyesining tilin bilmeu asa úyat bop sanalghan jyldary, múndaghy qazaqtardyng at qongy da qatty «standartanghany» bayqalady. Mineki, sovettengen jalpaq Qazaq elindegi  úldardyng attary: Berik, Serik, Erik, Múrat, Marat, Qanat, Talghat, Dәuren, Dәulet, Beket, Beken, Asqar, Qayrat, Erbol, Asan, Núrlan, Quat, Bolat, Maqsat, Erjan, Eldos, Úlan... Qyzdardyng attary Janar, Anar, Dana, Diana, Móldir... Yaghni, qoldanbaldy tól tilining qadiri ketken sayyn, adamdardyng erkin oilauy da shektele bastaghany osy aty-jón erkindigine de әser etkeni kórinedi. Biraq, basqa attardyng týri de jetip artylady, әriyne.

Sóz sonynda aitpaghym, qazaq halqy adamnyng aty-jónin qong jaghynan aldyna jan salmaytyn ereksheligi bar ekeni.

Býghan dәlel retinde óz basym jaqsy biletin Monghol, Týrik, Orys, Arabtardyng aty-jón ataularynyng óte kedeyligin salystyrdym. Mongholdarda Budda dinine baylanysty ózderi maghynasyn bilmeytin Tiybet tekti ataular toby Dorj, Lhagva, Seren, Damdiyn, Oidov, Damiran, Choyjiyl, Dash, Davaa, Ólziy... osy qatarly shekteuli attar әrbir adamdarynda óte mol. Al ózderining tilinde Bayar (Mereke), Sesegee (Gýl), Bat (Berik), Tómór (Temir), Tuyaa (Sәule), Sog (Shoq), Nergýy (Atyjoq), Erdene (Baylyq, Asyl), Baatar (Batyr), Jargal (Baqyt), Bayantýmen (Bayjigit), Gerel (Sәule)... Osy tekti sholaq ataulardan aspaytyn ýrdis qalyptasqan.

Týrikter negizinde Islam dinine baylanysty ózgertilgen arab tekti bir shoghyr ataulardan aspaydy Mahmud, Mehmed, Seljuk, Ziya, Abdulla,.. tónireginde qaytalanghan kóp «adastar» óz tegi-familiyasy arqyly bir-birinen әreng ajyratylady. Áriyne, ejelgi týrik tekti ataular da joq emes, bizge tanys «Erdoghan» ispetti.

Orystardyng aty-jónin múnda sóz qylu da artyq sekildi Ivandar men Vladimirler, Aleksandrlar, Natasha, Nina men Valya, Tanyalar býkil orysty qamtyghanyn bilmeytin kim bar.

Arabtar da dәl sonday adam attary qalyptasqan shenberden shyqpaytyn әdette ekeni olardyng әdebiyeti men diny kitaptarynan aiqyn bilinedi.

Al, bizge mýlde beymәlim, kitaptardan ghana biletin arghy tegi aghylshyn, ispan, portugal, ital tekti Latyn amerikandyqtardyng aty da egiz qozyday úqsas tipti, ata-baba, әke-bala attaryn birine birin qoya ber me, dep te qaldyq. Gavriel Garsia Markesting «Jýz jyldyq jalghyzdyq» romanyndaghy Aureliano men Arkadio attarynan oqyrman retinde әbden shatasasyn...

Sonda, deymin jer sharyndaghy jalpy sanymyz jiyrma milliongha jetip jyghylatyn qazaqtyng eng keminde ON BES MILLION týrli aty bar shyghar degenge kәmil senemin. Olay desek, osynsha týrli, birin-biri esh qaytalamaghan aty-jónimizding ataulary bizding sóz baylyghymyzdyng sany desek, talas joq dep oilaymyn. Áriyne, búl pikirimdi qazaqtyng lingvist ghalymdaryna qaldyramyn, meniki qalamger retindegi jetkizu ghana...

Abay Mauqaraúly

Abai.kz