Omarәli Ádilbekúly – belgili qogham qayratkeri, әdebiyetshi, publisist, Beyjindegi ortalyq últtar institutyn filolog-audarmashy mamandyghy boyynsha bitirgen (1986 jyly). M. Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner institutynyng janyndaghy aspiranturada oqyghan (1994-1996 jyldary). 

1990 jyldardyng basynda atamekenge oralghan Tәuelsiz Qazaqstannyng órkendeuine qyzmet etudi maqsat etken shetelden elge kelgen alghashqy toptaghy qazaq intelliygensiyasynyng ókili. Elge kelgennen keyin qandastar mәselesimen týbegeyli ainalysyp jýrgen sanaly qogham qayratkerlerining biri de, biregeyi osy Omarәli Ádilbekúly ekenin bireu bilse, bireu bilmeytin. Jaqynda 60 jasqa tolghan qayratker aghamyzdy mereytoyymen qúttyqtay baryp, sheteldegi qazaqtar mәselesi, ishki-syrtqy kóshi-qon sayasatyna baylanysty ózekti mәseleler tónireginde súhbattasyp qaytqan bolatynmyn. 

Myng jylda bir bolatyn tarihy oqighalardy bastan keshtim

«Alpysqa keldinizder,

Bәrin de kórdinizder,

Bәrine sendinizder,

Bәrin de berdinizder,

Alpysqa kelsek eken endi bizder...» dep qazaqtyng aqiyq aqyny Múqaghaly Maqataev armandaghan alpysqa da tolyp otyr ekensiz. Agha, merey jasynyz qútty bolsyn! Artqa búrylyp qaraghanda osynau ómir saparynyzda neden útyp, neden útyldym dep oilaysyz?

– Raqmet! Alpys jeke adam ýshin az jas emes, al uaqyt, qogham, kenistik ýshin qas pen kózding arasy eken, yaghny kórgen týstey ótip bara jatyr. Qazir oilanyp otyrsam, men tәleyi bar, baqytty buynnyng ókili ekenmin. Nege deysiz ghoy? Men Qytayda aty shuly mәdeniyet tónkerisi kezinde dýniyege kelip, mektep tabaldyryghyn attaytyn kezim marshal Lini Biyao Kenes Odaghyna qasham dep úshaghy qúlap opat bolyp Qytay sayasaty sәl júmsaryp óndiris, ghylym, bilim, densaulyq salasy qaytadan rettele bastaghan túsqa tura keldi. Sol jyldarda reformatory  Den ekinshi ret biylikke oralyp, tónkeris pen nauqannyng saldaryn joya bastady. Al men mektep bitirgen 1982 jyly Qytayda reforma bastalyp, memleketting ishki-syrtqy sayasaty tolyqtay ózgergenine tórt jyl tolghan bolatyn, sondyqtan da men sol jylghy býkil memlekettik birtútas testileuden joghary ball jiyp, Pekindegi Ortalyq Últtar uniyversiytetine qabyldandym. Men joghary bilim alyp, Pekinde júmysqa túryp, on-solymdy tany bastaghanyma 9 jyl tolghanda Kenes Odaghy tarap, Qazaqstan óz tәuelsizdigin jariyalap, әlemning әr týkpirine tarap ketken qandastaryn elge shaqyra bastady. Osynday ghasyrda, myng jylda bir bolatyn tarihy oqighalardyng kuәsi әri qatysushysy bolghandyqtan, әriyne, ózimdi  baqytty úrpaq sanaymyn. Qanshama úrpaq, túlgha osy kýnderdi armandap, ansap qoly jetpey ketti. Qytay oishyly Konfusiyding «Qyryqqa kelgende adaspaysyn, eluinde Allanyng ózindi ne ýshin jaratqanyn sezinesin» degen keremet sózi bar. Alpys degenimiz – Payghambar jasyna bir taban bolsa da jaqynday týsu degen sóz. Býginning kózimen qarasam, ózimdi Allanyng sýigen qúlynyng biri boldym dep oilaymyn. Meyli bilim alayyn, shәkirt tәrbiyeleyin, shygharmashylyqpen ainalysayyn, kәsipkerlikti qolgha alayyn, qoghamdyq júmyspen ainalysayyn, sonyng bәrin de jan-tәnimmen, jýrek qalauymen istedim. Rólge enbedim, ataq qumadym, dýniyeqonyzdyqqa salynbadym. Sondyqtan da ómirde bolsyn, qoghamdyq orta da bolsyn útylghanymnan útqanym kóp, alghanym az emes, bergenim de jeterlik dep bilemin. Allanyng ózime jýktegen missiyasyn adal oryndap jýrmin dep oilaymyn.                 

 –  Qazaqtyng klassik qalamgeri Raqymjan Otarbaevtyng «Adamnyng jastyq shaghy ótken jerde jarty jýregi qalady» degen sózin bilesiz. Siz Qytay Halyq Resp ublikasynyng ShÚAR-na qarasty Ile qazaq avtonomiyaly oblysynyng Toghyztarau audanynda tuyp-óskeninizdi, Beyjindegi últtar uniyversiytetinde oqyp, alghash uniyversiytetting kitaphanasynda, keyinnen Shynjang gumanitarlyq ghylymdar akademiyasynyng ghylymy jurnalynda  jauapty redaktor bolghanynyzdy, bylaysha aitqanda, jas kezinizde Qytaydaghy qazaq ziyalylarynyng ortasynda jýrgeninizdi bilemiz. Sonda jýrip túlgha bolyp qalyptastynyz.

– Men auylda tuyp, kóshpeli ómirding shet-jaghasyn kórip, keyin alyp megapolisting qorytuynan shyqqan adammyn. Sondyqtan auylda qalyptasqan әdet-ghúryp, dýniyetanym mening boyymnan әli de kezdesedi. Mysaly, kendikti, shynayylyqty, qarapayymdyqty ansau, dәstýrge kóbirek jýginu t.b. Qala adamdy shiratady. Bos qiyalgha berilmey, realdyq ómirge boysúnugha, jatpay-túrmay júmys isteuge, ózine qatal talap qongha mәjbýrleydi. Oghan shydamasang iship, bos sóz quyp ketesin. Adamnyng ósip-jetilui, tolysyp-kemeldenui ýshin ortanyng roli óte zor. Pekinde oqyp jýrgende ataqty týrkologtar  Gyng Shymiyn, Ly Zynsian myrzalardan Týrkologiya negizderi turaly dәris tyndau baqyty búiyrdy, erli-zayypty filolog Mәken Ilekenov jәne Júmatay múghalimder til bilimi  turaly úghymdy zerdemizge qúidy, professor By Shun halyq auyz әdebiyeti jәne әdebiyettegi salystyru boyynsha leksiyalar oqydy. Keyingi buynnan Múqtar, Erkin, Zeynesh Symayyl, Semser syndy ústazdardan alghan ýlgimiz kóp boldy. Keyin Shynjang qoghamdyq ghylym akademiyasyna auysyp kelgen song әigili ghalym Nyghmet Mynjaniyding az uaqyt bolsa da kózin kórip, tәlimin aldyq. Jazushy, tarihshy Jaqyp Myrzaqan jәne  tarihshy aghamyz Nәbijan Múqametqanúlymen qyzmettes әri shәkirti bolghan kýnder ómirdegi eng shuaqty, úmytylmas kýnderimiz desem bolady. Búl kisiler bizge shygharmashylyq jәne ghylymy zertteu jaghynan jol siltep, baghyt-baghdar kórsetip berdi, tipti jeke túrmystyq isterimizge deyin qamqorlyq tanytty. Qazir Qazaqstanda Shynjang qoghamdyq ghylym akademiyasynan kelgen onnan astam adam barmyz. Bәrimiz de ózimizdi Jaqang men Nәbenning shekpeninen shyqtyq dep sanaymyz. Búryn bizde tughan jer boldy, biraq Otanymyz bar dep sezinbedik. Qazir Otanymyz bar, biraq kindik qanymyz tógilgen jer shekaranyng syrtynda qaldy, búl da taghdyr. Jazushy R. Otarbaevtyng taghdyry  bizge úqsamaydy, sondyqtan pikirimiz bir jerden shygha qoymaydy-au dep bilemin.      

«Ádebiyetten alystatqan bizneske qalay keldim?»

– Tәuelsizdikting alan-eleng shaghynda elge oralghan alghashqy qazaq ziyalylarynyng birisiz.

– Biz Pekinde oqyp, qyzmet istep jýrgen jyldarda Qytayda sayasi, ekonomikalyq ózgeristerding ýderisi bastalyp ketken kez edi. Sol jyldarda «Azattyq» radiosynyng qazaq, qytay qyzmetteri, BBC radiyosy erkin taralatyn, Qazaqstannyng «Qazaq әdebiyeti», «Júldyz» siyaqty gazet-jurnaldaryn uniyversiytet kitaphanasynan erkin alyp oqitynbyz. Batystyng klassikalyq filosofiya, әdebiyet jәne mәdeniyet tarihy audarylyp, seriya bolyp shyqty, sonymen birge jana zaman qúndylyqtaryn nasihattaytyn kitaptar, gazet-jurnaldar ýzbey shyghyp, bizding sanamyzgha әser etti. Ásirese, AQSh-tyng eks Preziydenti Richard  Niksonnyng «2000 jyl soghyspay jenemiz» atty kitaby qytay tilinde jaryq kórip, qoghamda dýmpu tudyrdy. Biz de osy kitapty oqyghan song Kenes Odaghynyng taraytynyna kózimiz jetti. Qysqasy,  Qazaqstan tәuelsizdigin jariyalau qarsanynda biz elge keluge psihikalyq túrghyda dayyn boldyq desek te bolady.  1993 jyly Qazaqstan últtyq  ghylym akademiyasynyng delegasiyasy Ýrimshige is-saparmen kelgende Nәbijan Múqamatqanúly aghanyng ýiinde akademik Serik Qirabaev aqsaqalmen tanysudyng reti keldi. Áriyne, aghalarym tanystyryp doybymdy tórtten qoyghan son, ol kisi de «Qazaqstangha kelsen, aspiranttyqqa qabyldaymyn» dep sheshimin aitty. Shynyn aitsam, men aghadan, ústazdan jolym bolghan adammyn. Elge keluding sәti osylay tudy.                       

– Sizding әdebiyet zertteushisi ekeninizdi sol 1980 jyldardyng sony men 1990 jyldardyng basynda Aytmatov, Ábdijәmil Núrpeyisovter turaly jazghan maqalalarynyz arqyly bildik. Shynyn aitu kerek, Núrpeyisovti alghashqy Qytaydaghy qazaqtyng әdeby ortasyna tanystyrghan siz ekeninizdi bireu bilse, bireu bilmeydi. Núrpeyisov turaly maqalanyz Shynjandaghy taralymy kóp, bir jurnaldyng eki birdey nómirinde basylghany esimde.

–  Ádebiyetke qyzyghuyma tughan agham Ospanәlining yqpaly kóp boldy. Aramyz jeti jas. Ol kisi aqkónil, ashyq-jarqyn, kópshil edi. Kitap jighandy jaqsy kóretin. Men hat tanyghannan bastap sol kisining qolmen kóshirgen Tanjaryqtyn, Ásettin, Jambyldyng ólenderin, aitystaryn qaytalap oqyp jattap aldym. Alghash oqyghan kitabym Ghalym Qanapiya degen aqynnyng «Qos qaraghayyn» oqi-oqy mәtinin jatqa aitatyn boldym. Birde sol kisining qolynan Qazaqstannyng әngimeler jinaghyn kórip qalyp, óz betimmen kirillisa jazuyn ýirenip aldym. Basynda óleng jazyp jýrdim. Audandyq jurnalda alghashqy ólenderim shyqty.  Birinshi kursta ólenderim jariyalana bastady. Ýshinshi kursta «Zaman talaby tylsym qaharman emes pe?», tórtinshi kursta «Jusandy dalagha» bagha» atty eki syn maqalam «Shúghyla» jurnalynda jaryq kórdi. Ózge últtardy qaydam, men oqyghan uniyversiytet tarihynda qazaqtardan student bolyp jýrip ólkelik jurnalda maqalalary shyqqan menen basqa  eshkim joq eken, endi keyingi buyndy bilmeymin. Sol jyldarda en  sýisinip, bas almay oqyghan eki kitabym «Qan men ter» men «Tynyq Don» boldy. Osy kitaptardy oqyghan song kópke deyin qatty әserlenip jýrdim. Sonyng nәtiyjesinde janaghy ózing aitqan Á. Núrpeyisov turaly «Qara sózding qayyghy», «Áuezov – Qytayda», «Múqtar men Shynghys» atty maqalalarym jaryq kórdi. Jogharyda aitqan ústazym By Shun myrzanyng yqpalymen halyq auyz әdebiyeti jәne salystyrmaly әdebiyet salasyna qalam  tartqan alghashqy zertteushilerding biri boldym.

«Jebeu» qazaqtyng belsendi qoldaushysy boldy

 – «Dýnie – ýlken kól, zaman – soqqan jel» (Abay) demey me? Sizdi de naryq kezinde biznesting siqyry arbaghanyn bilemiz. Kәsipkerlik pen iskerlik salasynda jýrgeninizge de biraz jyldar boldy. Ghylymnan kәsipkerlikke ketuinizge ne sebep?

– Qytayda naryqtyq  qatynas ornay bastaghanda biz tek syrttay baqylaushy ghana boldyq, den qoyyp aralasyp ketuge batylymyz barmady, jýregimiz daualamady. 1991 jyly Den Syaopinning Ontýstik Qytaygha saparynan keyin býkil qytay qoghamy naryqqa den qoydy, joghary oqu oryndary men ghylymy zertteu oryndaryndaghy  yntaly qyzmetkerler jalaqysyn toqtatyp nemese shtatyn saqtay otyryp jeke firma ashyp, bizneske jol tartty. Biz osynday aqparattardy gazet-jurnaldan oqyp, teledidardan kórip elendep qana otyrdyq. Elge kelip aspirant atanghanymyzben, ólara shaqqa tura keldik. Aqsha kýn sanap qúnsyzdanyp, stiypendiya aidy qoyyp, mausymdap qolymyzgha tiymeydi. Zauyt-fabrikalar shetinen jabylyp jatyr. Ishimizdegi eti tiri pysyq jigitter bazar jaghalap, jaghdayyn týzep, pәter satyp ala bastady. Artymyzda Qytay degen ýlken arzan ónimning bazasy túr, onyng tilin, jaghydayyn jaqsy bilip túrmyz. Endeshe tógilip jatqan naryqtan nege óz ýlesimizdi almaymyz degen oigha keldik te, biznesting iyirimine qoyyp kettik. Basynda basymyzgha pәter alyp, astymyzgha kólik minsek toqtaymyz dep oilaghanbyz. Biraq biznes degen de bir siqyr eken, jolap ketsen, ýiirip alyp, terenine tarta beredi. Búryn armanshyl, ataqqa jaqyndau bolsaq, bizneste jýrip әr qadamdy oilanyp basatyn boldyq. Mәselening mәnine, barysyna әr qyrynan ýnilemiz. Óz jaghdayymyzdy jasaghan son, arttaghy bauyr-tuys, qúda-jekjat, dos-jarandy kóshirip kelu mindeti túrdy. Jan-dýniyemiz shygharmashylyqqa jaqyn bolghandyqtan, biznesting әleumettik jauapkershiligi degen úghymdy jetemizben týsindik. Sonymen qoghamdyq júmystargha jegilip, ystyq-suyghyna tózuge tura keldi. Mandaygha jazghandy kórip, azamattyq paryzymyzdy atqaryp jatqan jayymyz bar. Múnyng bәri tәuelsizdikting arqasy, azat el, azat oi-sana, úrpaghymyzdyng bolashaghy bizge qajyr-qayrat beredi.    

– 2014-2022 jyldary respublikalyq «Jebeu» qoghamdyq qoryn basqardynyz. Sizderding tónirekterinizde osy jyldary әrtýrli alyp-qashty әngimeler aitylyp jýrdi. 

–  «Jebeu» RQB 2009 jyly qúryldy. Qúryltayshylary – tәuelsizdikting alghashqy jyldary elge sol jaqtaghy jayly túrmys, bolashaghy zor qyzmetin tastap kelgen, búl kýnde әr salada belgili tabysqa jetken ziyaly azamattar. Olar ýshin elding ishki yntymaghy men berekesi eng manyzdy әri qandastardyng elge kelip sinisip ketui ýshin qúqyqtyq-zandyq kenes berudi maqsat etedi. Ózing aitqan alyp-qashty әngimege kelsek, qazaqta «qoy aqsaq-toqsaghymmen bir qora» degen ataly sóz bar. Sol jaqta әldebir taudyng quysyndaghy bastauysh mektepte diyrektorsymaq bolyp para jep ústalghanda, sholaq mansabynan aiyrylyp artynan ótirik nauqas bolyp zeynetke shyqqan, búl kýnde kóshi-qonnyng deldalyna ainalghan alayaq aqsaq pen shyqqan tegi belgisiz, jýrgen jeri kýmәndi, el ishine iritki salu ýshin arnayy tәrbiyeden ótken, búl kýnde múhittyng arghy jaghyna baryp alyp qazaq qúndylyghyna, iygi jaqsylaryna qarap úlyp jatqan toqsaq zamangha kýilep kóshke ilese kelip, biraz jyldyng aldynda el ishin qyryq pyshaq qylghan kezde, solardyng sasyq auyz, pasyq peyilinen shyqqan ghoy. Bitke ókpelep, tonymyzdy nesin jyrtayyq! Uaqyt bәrin dәleldep, ornyna qoyyp jatyr.

– Iskerlik salasynyng tausylyp bitpes myng san sharuasyn atqara jýrip, qogham qayratkeri retinde qandastar mәselesimen, ishki-syrtqy kóshi-qon sayasatymen de týbegeyli ainalysyp kelesiz. Osy salada qanday zandyq normalardyng engiziluine yqpal ettinizder?

– Men qoghamdyq úiymnyng basshysy jәne ózindik oi-pikiri qalyptasqan azamat retinde ne istesem de, qanday úsynystar aitsam da, elimizding Konstitusiyasyna jәne basqa da zang tarmaqtaryna negizdele әreket ettim. Sondyqtan ana bir alayaqtar siyaqty «anany óitip sheshtim, mynany býitip ornyna qoydym» dep anqau halyqty aldausyratqym kelmeydi. Shynjandaghy 2016 jyly bastalghan qysymdargha baylanysty Parlamentke, Parlamentting belsendi deputattaryna, Ýkimetke, Preziydent apparatyna, QHR-nyng Astanadaghy Elshiligine, Almatydaghy Konsuldyghyna ýzbey hat jazdym. Búl hattardyng týpnúsqasy mende әli saqtauly. 2018 jyly qúramynda qazirgi Mәjilis deputaty Janarbek Áshimjan, qazirgi Livandaghy bas elshi Rasul Júmaly bar 18  adamdyq delegasiyany bastap Qytaygha baryp, QHR SIM sekild birneshe ministrlik basshylarynyng orynbasarlarymen jәne ShÚAR-nyng kýndelikti júmysqa jauapty orynbasary búdan syrt 14 departament basshylarymen kezdesip, sol jaqtaghy qazaqtargha baylanysty mәselelerdi betpe-bet otyryp talqyladyq. Osydan keyin túraqty tirkeudi óshiru, toqtatylghan zeynetaqy, pasport qii, sayasy ýirenu t. b. mәseleler ushyqpay sheshile bastady. Qytay qazaqtarynyng zeynetke shyghuy da, sol eldegi enbek ótilin esepteu mәselesi de óz sheshimin tapty. Áriyne, múnyng bәrine  qoghamdaghy belsendi azamattar, deputattar, sol salanyng kәsiby mamandary ýles qosty.  Osy jyldardaghy qoghamdyq júmystarymnyng belsendi boluyna «Jebeu» qúryltayshylarynyng bastan-ayaq qoldauy ýlken demeu boldy. Odan keyin QR Preziydenti Apparaty  ishki sayasat bólimining sol kezdegi orynbasary, aqyn, jurnalist Talghat Eshenúly, jazushy, jurnalist Dәuren Quatúly, aqyn, jurnalist Janarbek Áshimjanúly qatarly bauyrlaryma sol jyldarda azamattyq, moraldyq, aqparattyq qoldaulary ýshin erekshe alghys aitamyn. Qazaq-qytay qarym-qatynasy tolyq strategiyalyq seriktestikten túraqty tolyq strategiyalyq seriktestik qadamyna ótti. Sondyqtan da eki  el arasyndaghy әrqanday mәseleni ýshinshi eldi aralastyrmay, der kezinde diplomatiyalyq jolmen sheshu kerek dep kóp jyldan beri aityp kelemin. Sol ýshin de alayaq arandatushylardyng jalasyna qaldym, biraq әli de sol pikirdemin. Ómirde joly bolmaghan, qoghamnan oryn tappaghan tobyrlar qazir tarap ketti.

– Qazir Dýnie jýzi qazaqtar qauymdastyghy men «Otandastar» qorynyng Almatydaghy qyzmetining jetekshisisiz.

 –  2022 jyly nauryzda memleket jәne qogham qayratkeri Zauytbek Qauysbekúly Túrysbekovtyng búiryghymen Dýniyejýzi Qazaqtar Qauymdastyghy Almaty qalalyq filialynyng jauaptysy bolyp taghayyndaldym. Elbasynyng tikeley tapsyrmasymen qúrylyp, memleket jәne qogham qayratkeri Qaldarbek Naymanbaev bastaghan el aghalarynyng qan-teri, zeyin-zerdesi singen búl qarashanyraq el tarihynda erekshe ról atqardy. Alghash Qazaqstangha kelgenimde osy qasiyetti qarashanyraqtan qazaq degen kuәlikke anyqtama alghan edim. Odan keyin Qaldarbek aghamen jaqsy qarym-qatynasta boldym. Besinshi qúryltaydyng ótuine «Jebeu» úiymy atynan demeushi boldyq., Odan keyingi Qauymdastyq atynan ótken barlyq manyzdy sharalargha demeushi bolyp kelemin. «Otandastar» qorynyng Almaty qalalyq front-ofiysining júmysyn qosa atqardym. Qazir Almaty qalalyq júmyspen  qamtu jәne әleumettik baghdarmalar basqarmasy janyndaghy Qandas kuәligin beru jәne últyn anyqtau syndy eki komissiyanyng mýshesimin. Elim dep kelip, el aghalarynyng nazaryna ilingenime Allagha myng mәrte shýkirshilik aitamyn! Azat elde qarapayym túrghyn bolyp ómir sýruding ózi bir ghaniybet emes pe?!  

– Dýnie jýzi qazaqtarynyng aldynghy qúryltayy ashylghaly da jeti-segiz jyl boldy. Dýnie jýzi qazaqtar qauymdastyghynyng jauapty basshylarynyng biri retinde ótuge tiyisti qúryltay nege ashylmay jatyr? Ashylsa, kezekti qúryltay qashan ashylatyny turaly aitasyz ba?

– Búl súraghynyzgha jauap beruge mening moraldyq qúqyghym joq jәne etikagha da kelmeydi. Jauabyn arysy QR Preziydent Apparaty jәne QR Mәdeniyet jәne Aqparat minstrligi, sonday-aq Qauymdastyq basshylary reti kelgende bere jatar.

«Otandastar» qorynyng kóterip jýrgen jýgi qanday?

 – «Otandastar» qory tarapynan qanday da auqymdy mәdeniy-ruhany biznestik jobalar iske asyrylyp jatqanynan habardarmyz. Naqtyraq aityp ketesiz be?

– Búl súraqqa Qauymdastyq pen «Otandastar» qorynyng atqarghan sharalaryn qosyp aita keteyin: «Otandastar» qory júmys istegennen bastap 1404  baylanys ortalyghy býkil Qazaqstan boyynsha tegin qyzmet kórsetedi. Habarlasqan adam ózin mazalaghan súraqtar boyynsha tegin kenis alady. Atajúrtqa qonys audarghysy keletin etnikalyq qazaqtargha arnalghan WEB platforma «Erulik.kz» júmys istep jatyr. Osy platforma arqyly Qazaqstannyng әleumettik-ekonomikalyq damuy turaly jana mәlimetter, qandastardy qabyldaytyn 8 oblys jóninde aqparattar, qonys audarushylargha qolayly eldi mekender, kóshi-qongha baylanysty erejeler, zannamalar, jenildikter jәne repatriasiyanyng basqa sharttarymen tanysa alady. Sifrlyq damudyng talabymen dýniyege kelgen «Qútty meken», «Ata joly» kartalary da qandastargha óz qyzmetin úsynuda.

2019 jyly 28 qarashada Astanada «Otandastar» qory men Dýniyejýzi Qazaqtar Qauymdastyghy birlesip «Otandastar: bolashaqqa baghdar» atty halyqaralyq dóngelek ýstel ótkizdi. Jiyngha sol kezdegi QR Memlekettik hatshysy Q.E.Kósherbaev,  QR Premier-minstrining orynbasary B.M.Saparbaev jәne basqa lauazymdy túlghalar men Parlament, Senat mýsheleri qatysty. Dóngelek ýstelge etnikalyq qazaqtar túratyn 26 elden 150 delegat arnayy shaqyrumen keldi.

2023 jyly 11 qazanda «Otandastar qory» Astanada «Qazaqstan jәne Otandastar: Ortaq múrat jolynda» atty  forum ótkizdi. Forumgha el Preziydenti qúttyqtau hat joldady. Forumgha 30-dan astam elden kelgen 200-ge tayau sheteldegi qazaq úiymdarynyng basshylary, belsendi jәne tanymal túlghalarmen qatar elimizdegi sayasat, ghylym, bilim, óner, mәdeniyet, biznes, mediya salasynyng kórnekti ókilderi qatysty. «El damuyndaghy qandastardyng róli» jәne basqa kókeykesti taqyryptar boyynsha tórt sessiyada pikir almasu boldy. Qor qarjysymen «Úly dala» kitaptar seriyasymen shetelde túratyn 8 qandastyng kitabynyng túsaukeser rәsimi ótti. 2019 jyldan beri Burabayda «Jas Qazaq» jazghy etnolageri ótip keledi. Búl lageride demalatyn qandastardyng úrpaghy til, dombyra, sadaq atu, atqa minu syndy tanymdyq kurstardan ótedi. «Qasiyetti qazaq eli» halyqaralyq óner festivali qatarynan 4 jyl ótip, 10 elden kelgen 3145 ónerpaz qatysyp, olardyng 100-den astamy jýldeger atandy. Sheteldegi qandas jastargha qaratylghan «Kiyeli Qazaqstan» ekskursiyasy qatarynan 5 jyl ótti.

Dýniyejýzi Kazaqtarynyng Qauymdastyghy jergilikti túrghyndar men qandastar ýshin «Asar» әdisin qoldanyp, «Túrghyn ýy jәne júmys» qaghidasy boyynsha Aqmola men Týrkistan oblystarynda kottedjdik qalashyqtar saludyng eki pilottyq jobasyn úsynghan edi.

Aqmola oblysynyng Arshaly audanynda 196 gektar jer satyp alynyp, sonday-aq, Aqmola oblysy men Astana qalasy әkimdikterining tiyisti qúrylymdarymen 1282 (bir myng eki jýz seksen eki) kottedj salugha kelisildi. Qazir búl pilottyq jobanyng qúrylysy sheteldik investorlardyng qarjysymen jýzege asa bastady. Bәri sәtti bolsa, búl jobany qalghan 9 oblysta birtindep jalpylastyrugha bolady. Qauymdastyq Jyl sayyn «Baldәuren» Respublikalyq oqu-sauyqtyru ortalyghynda 300 tayau sheteldegi qandastardyng úl-qyzdaryn eki apta demaltyp keledi. Astana, Almatyda eki ret el ishi-syrtyndaghy qandas dәrigerlerding basyn qosyp «Qazaqstanda dәstýrli medisinanyng damuy jәne bolashaghy» atty forum ótkizdi. Biyl Astanada «Kәsip iyesi» atty halyqaralyq forum ótti. Osy arada eske sala keteyik, Dýniyejýzi Qazaqtar Qauymdastyghynyng Almatyda 2000-2017 jyldar aralyghynda «Atajúrt» baspa ortalyghy júmys istep, 570 baspa tabaq kitap shyghardy. Syrtta jýrgen qandas aqyn, jazushy, ghalym,  óner qayratkerlerining enbekteri arnauly seriya bolyp basylyp shyqty. Mysaly, Qajghúmar Shabdanúlynyng әigili 6 tomdyq «Qylmys» romanyn, Tanjaryq Joldyúlynyng shygharmalaryn jәne sheteldegi qazaqtar turaly arnauly monografiyalardy, kóshi-qon tarihyndaghy ýkimetting arnauly qabyldaghan qújattaryn, ghylymiy-praktikalyq konferensiyada jinalghan materialdardy, 5 ret ótken Qúryltaydyng qújattaryn jinap, saraptap, kitap etip shyghardy. Búdan syrt «Altyn besik», «Tughan til», «Qazaq eli», «Shalqar-2», «Altyn tamyr» siyaqty merzimdi gazetter men jurnaldar shyghyp túrdy.

Qytaydaghy qandastardy enbek kýshi retinde әkelu kerek

– Osydan biraz jyl búrynghy súhbatynyzda Qytaydaghy 3 million qandasty Qazaqstangha enbekkýsh retinde tartu kerek degen pikirdi aitqan ekensiz.

– IYә, aitqanmyn. Qytay bizding qúday qosqan kórshimiz, ol jaqta resmy esepte 1.700.000-gha tayau qandastarymyz ómir sýrip, tirshilik etip jatyr. Qazaq – Qytay qarym-qatynasy 30 jylda ayaqtap, kelesi altyn 30 jyldyqqa qadam basty. Qytaydyng 57 kәsiporny Qazaqstangha kelip jatyr. Orta Aziyadan birinshi bolyp, ózara vizasyz qarym-qatynas ornattyq. Qytay qoghamynyng 21%-gha juyghy zeynetkerler, ol jaqta enbek kýshi tapshylyghy beleng alyp jatyr. Osy túrghydan kelgende elimizding Syrtqy ister ministrligi men últtyq korporasiyadaghy sheneunikter Qytaymen әrtýrli kelisimder jasaghanda, sol jaqtaghy qandastardyng keluine qolayly tarmaqtar qosuy kerek. Sonda ghana últtyq biregeylenu ýderisi tynysty, ózimizge mýddeli yrghaqpen damidy. 

– Qazir elimizde jýrgizilip jatqan ishki kóshi-qon men syrtqy kóshi-qongha baylanysty qanday ózekti mәseleler kýn tәrtibinde túr dep oilaysyz?

– Birneshe jyldan beri elimizding ishki-syrtqy kóshi-qon sayasatynda birshama ózgerister bolyp jatyr.  Ishki kóshi-qon men syrtqy kóshi-qondy sabaqtastyra otyryp, elimizdegi adamy az, enbek kýshi tapshy 8 oblysqa kósh baghytyn búru turaly qauly qabyldanyp, tiyisinshe zandar belgilendi. Biraq jaqsy bastamalar oryndalu barysynda nauqandyq sharalargha ainalyp ketip jatyr, tipti keybir pysyqaylardyng biznes kózi bolghany da jalghan emes. Sonymen birge ýgit-nasihat júmystary da aqsap jatyr. Sol belgilengen aimaqtardaghy alyp kәsip oryndargha qandastardyng jas otbasylaryn qysqa merzimdi kurstan ótkizip baryp ornalastyrsa jón edi. Al auylgha barghan qandastargha salyqtan jenildik jasalsa, qyzyghushylar kóbeyer edi. Sol aimaqtardaghy joghary oqu oryndary men kolledjderge Qandastardyng perzentterine arnalghan  tegin grant berilse kóshke serpin bere týser.  

– Jiyrma neshe jyldan beri osy salany jiti qadaghalap jýrgen maman retinde sizding úsynysynyz qalay?

–  Qazaq kóshi Tәuelsizdik qarsanynan beri tynghylyqty, josparly jýrgizilip, búl kýnde haqyqaralyq qúbylysqa ainaldy. Qazir kósh baghyty ýlken ózgeris aldynda túr, irkilis joq emes, izdenisting kókjiyegi kenende. Burokratiya men korrupsiyada tamyryn terenge jayghan biraq sifrlyq damu eki dertting tynysyn taryltuda. Sondyqtan «Kósh toqtady» degen baybalamnan góri naqty zerttep mәseleni sheshuding jolyn qarastyrayyq.

Qazirgi qoldanystaghy «Otbasyn biriktiru» qosymshasy TMD elderinen basqa elderde ómir sýrip sýrip jatqan qandastar ýshin tiyimsiz ekeni naqty dәleldendi.

Al óz ayaghymen kelip, elimizdegi ýsh iri qalagha, basqa da oblys ortalyqtaryna qonystanghysy keletin qandastar qazirgi zannyng key tarmaghy boyynsha Qandas kuәligin ala almaydy. Ol bolmasa azamattyqtyng joly jabyq. Osynday sebeppen qanshama qandastyng joly jabylyp, kelgen jaghyna qaytyp jatyr. Osy mәsele der kezinde sheshimin tapsa deymin.

Súhbattasqan – Serjan Toqtasynúly

Abai.kz