Búghan deyin shejireni taratudyng jyrlau, qara sózdik núsqasy, shemalyq, sonday-aq, «bәiterektik» kórinisteri nemese tarmaqtap jazu bolghany belgili. Alayda, qazirgi jaghdaygha say, sanagha sinimdi, qabyldaugha onay, jazugha ynghayly týrin izdestire kele, kestelik (tablisalyq) jana tәsildi engizudi jón kórdik. Alghash ret búl shejire jazu ýlgisi 2001 jyly kitapsha bolyp basylghan edi.  Shejirelik keste alty baghannan túrady: úrpaq reti, әulet reti, arys reti, janúya, perzentter, úran/tanba. Búl tәsil qajetti mәlimetterdi, onyng retin eshbir shatastyrmay, shúbalanqy etpey, kóz aldygha ret retimen úsynuymen tiyimdi. Búlaysha shejire týzu retin RUKESTE atap otyrmyz. Búl matematikalyq shejire kesteleu birneshe úrpaqty, әuletti, janúyany, perzentterdi jynystaryna qaramastan engizu mýmkindigin ashyp otyr. Sonymen birge әrkim óz úrany men tanbasyn da syighyzuyna bolady.

Aytalyq, «aldynghy úrpaqtyng әulet reti» baghany men «arys reti» baghandary boyynsha әulet iyesining aldynghy úrpaqtaghy qay әuletting neshinshi arysy ekeni birden kózge týsedi, óitkeni, «perzentter» baghanyna perzentter/balalar jynysyna qaramastan, úl da, qyz da janúyadaghy tuu retine oray, ýlkeninen kishisine qaray tiziledi.

Sonday-aq, shejire jazudyng taghy bir janalyghy retinde qazirgi úrpaqqa әri tartymdy, әri zaman talabyna say etip, erbala men birge qyzbala da esim aldynan «minus» tanbasyn qon arqyly aiyryp kórsetu oilastyrylghan. Yaghni, búljaghynan qazaq shejiresine tәn tek qana úldardy tizu tәrtibi búzylyp, qyzdar da jazylady. Biraq jiyender shejirege kirmeydi, týzilmeydi. Búnyng maqsaty – birinshiden, barlyq perzentti shejirege engizuding әdildigin kóteru; ekinshiden, jiyender ýshin naghashylaryn biluding mýmkindigin qarastyru.  Búl jayt tarihta da kóptegen әielderding ru basy,tipti  úrany bolyp ketkendigimen múnday әreketting oryndy ekeni taghy bir aqtalady.

Sonday-aq, kәmelettik jasqa jetpey nemese belinen bala taramaghan bolmasa o dýniyelik bolghan perzentterdi «nýktemen» túiyqtap ketudi jón kórdik. Sonymen birge, ataqty, әigili, elge qúrmetti arystardyng ataghyn, lauazymyn bolmasa laqapatyn jaqsha ishinde kórsetu jón sanaldy.

Búl shejireli rukeste әr әuletke, әr shanyraqqa, óz aldyna bólek shyqqan әr otau tórine ghana layyqty emes, kәmeletke tolghan әrbir jasqa qajet ekenin dәleldeu artyq bolar. Óitkeni, búl halqymyzdyng mol tarihynyng әrbir janúyagha qatysty bóligin jinap qana túrghan joq, әr qazaqtyng búdan bylay medisinada asa qajet bolmaq, perzentting genealogiyalyq tazalyghy men quatyn iske asyrushy birden bir qújat boluy mýmkin. «Arys reti» baghanyndaghy «arys» sózi «Perzentter» baghanyndaghy úly bar perzent jәne onyng nómiri osy baghandaghy ýtir aróyly neshinshi túrghanyna qaray anyqtalady.

«Áulet reti» baghanyndaghy san «Janúya» baghanyndaghy arystyng әkesining nómiri. Mysaly, 1-keste boyynsha: Úlanaqtan eki perzent bar, Rim sifrymen kórsetiletin «Úrpaq retinde» Esil men Tobyldyng Áulet reti -1, sebebi 1-úrpaq reti baghanyndaghy Úlanaqtyng aldynda 1 sifry túr. Úlanaqtyng Arys reti -4, óitkeni, ol Janúyadaghy 4-bala.

Búl rukesteni shahmat sekildi jazugha da ony oqugha da bolady.

Múndaghy Teper: III - ýshinshi úrpaq; 2 – II úrpaq boyynsha Janúyanyn nómiri, III (kelesi) úrpaqta Áulet retin beredi - Tobyldan taraytyn 2-janúya (1-janúya Esildiki) ekenin kórsetedi, al Perzentter baghanyndaghy balanyng reti, kelesi úrpaqta Arystyn retine baryp týsedi: 1 – II úrpaq boyynsha Úlanaqtyn 2-arysy/perzenti Teperdin nómiri, al Janúya baghanyndaghy 1.Teper – Tobyldyng 1-perzenti ekenin núsqap túr.

H úrpaq boyynsha IH úrpaqtaghy Jolannyn tórt balasynyng әuleti taratylghan: Púsyrman, Janabay, Esen, Aman.  2-suret.

H úrpaqtaghy Janabay Janúyasyndaghy  eki qatargha tizilgen onyng sәikesinshe eki әielinen tughan perzentter:

1.Bekbolat, IYtes,Namaz,Qúlmaghambet, Kóbek

2.Ótebay,Kókkóz, Qoygeldi, Tóle, Aldabergen, Túrym,Seyit, Tamtyq

Búl eki top eki әielden tughan bir Arystyng perzentteri dep úghylady.

Keyde tipti, ol әielding esimderin de kórsetuge bolady, Alash-Alshyn shejiresindegi (4-keste) HÝIII.1.1.

1.Álim:

Jamanaq (Shekti)

Qaramashaq (Tórtqara)

Aynyq (Qarasaqal)

Úlanaq (Laqaptary:Sasyqbay nemese Qarakesek)

2. Ketebiyke (2-әiel): Temirbolat,Toyqoja (Shayqoja), múndaghy Ketebiyke – anamyzdyng esimi. Bәibishening esimi joq, tabylsa, ony da kórsetuge bolady.

Tynys belgiler mynany kórsetedi:

(HHHH) – «Perzentter» baghanyndaghy jaqsha ishine keyde perzentting qosymsha esimi de beriledi;

«,,» – «Perzentter» baghanyndaghy aqparattyng ýzik ekenin bildiredi,yaghny mәlimet tabylghanda toltyru mýmkindigi qaldyrylghan;

«,» – perzentter arasyn jalghaushy tynys belgi;

«.» – arystyng «túyaqsyz» ómirden ótkendigin bildiredi;

«-» minus – perzentterge qyzdardy qosqanda kórsetiletin belgi, biraq qyzdan taraytyn jiyender naghashysyna berilgende bolmasa, odan әri taratylmaydy.

Mysaly, myna kestedegi ÝIII úrpaqtaghy 11-әulette kórsetilgen 13-janúyanyng 2 qyz perzenti minuspen berilgen.

Jolansha rukesteden izdegen adamdy qalay tabugha bolady? Ol ýshin eng әueli úrpaq reti boyynsha izdelgen adam esimin «Áulet» baghanynan tauyp, sol ekenine kóz jetkizu ýshin, qasyndaghy «Perzentter» baghanynan onyng balalaryna qarap tekseru kerek. Odan әri úrpaqtyng nómirin Rim sifrymen belgilengen retin eskerip alyp, kelesi úrpaq nómirinen odan taraghan әuletter men perzentterdi izdep tabugha bolady. Úrpaq nómiri jogharydan tómen qaray óse beredi. Izdegende tómennen joghary qaray da, kerisinshe de izdey beruge bolady.

Matematikalyq jolmen búl shejire týzu tәsili sәl-pәl daghdyny talap etedi, bir ýirengesin onay әri qyzyq jәne de óte ynghayly da tiyimdi bolmaq.Berilgen kestelerge qarap, óz jeti atanyzdy týzip kóriniz.

Serik Erghaliy

Abai.kz