Qay zamannan ekeni belgisiz AQSh býkil dýnie halyqtarynyng armany bolyp keledi. Sebebi nede degen súraq meni kóp oilandyrdy. Osy súraghyma tómendegidey sebepter taptym.

Áriyne onyng qoghamdyq túrghydaghy erkindik, әdildik, tendik, mýmkindik degendey jaqtarynyng dýniyede eng aldynghy orynda ekenin qaytalaghym kelmeydi. Ony júrttyng barlyghy biledi. Geografiyalyq ornalasuynyng ózi eshkimde joq artyqshylyq. Ony aitpasam da dýiim júrtqa belgili. Mening aitpaghym AQSh-tyng dýniyelik geosayasy esebi men әreketi jәne jetken jetistigi turaly bolmaq.

Qarap túrsanyz dәl qazir AQSh Atlant múhity men Tynyq múhitynyng iyesi eken. Tek qana múhit emes, sondaghy elderding barlyghyn usyna kirgizip myqtap ústap alghan eken. Olar bólek dýniye. Men ol dýniyeni jaryq dýnie dep ataghym keledi. Sebebi onda jogharyda aitqan adamzat qoghamynyng barlyq artyqshylyqtary bar. Al búl dýniyening qarama qarsy jaghy kerisinshe, onda әdiletsizdikke toly qaranghy qogham. Beyne jaryq dýnie men qaranghy dýnie sekildi ornalasqan. Mýmkin búl dýnie osylay әdeyi ornalastyrylghan da shyghar kim bilipti. Bir elding halqy týgeldey bay bolu ýshin taghy bir elding halqy týgeldey kedey bolu kerek dep kim aitqan edi? Sózding iyesi eske týspeydi. Sol kisi aitqanday Jaryq dýnie elderindegi halyqtar týgeldey bay bolu ýshin qaranghy dýniyedegi hadyqtar týgeldey kedey bolu kerek pe? Jaryq dýniyede peyish ornauy ýshin qaranghy dýnie salystyrmaly týrde tozaq bolu kerek pe?

Qoryta kelgende qaranghy dýnie belgili alpauyttardyng ghasyrlyq jobasy boluy da yqtimal. Mysalgha aitsaq Reseyden ýreylengen Evropa AQSh-tyng yqpalynan shyqpaydy. Al búl AQSh-qa tiyimdi, Evropany jәne onyng artyndaghy Atlant múhityn iyelep alyp, múhitta erkin jýzip, Evropada erkin sayrandap jýr. Osydan baryp Reseyding ómir sýrui AQSh-qa tiyimdi degen qorytyndy jasaugha bolar. Al Qytaydan, Soltýstik Koreyadan ýreylengen shyghys elderi taghy da AQSh-tyng yqpalynda bolghylary keledi. Búl da AQSh-qa tiyimdi, Shyghys Aziya elderi men olardyng art jaqtaryndaghy shalqyp jatqan Tynyq múhity men ondaghy aral elderine ie bolyp әmiriykender múhitta erkin jýzip, Shyghys Aziyada emin erkin óz ýilerinde jýrgendey jýr. Yaghny Qytaydyn, Soltýstik Koreyanyng ómir sýrui birinshi kezekte AQSh-qa tiyimdi degen sóz. Al Irannan ýreylengen Orta shyghys elderi (arabiya, Izraili) taghy da AQSh-tyng yqpalyna óz erikterimen kirdi. Osydan kelip Irannyng ómir sýrui taghy da AQSh-qa tiyimdi degen qorytyndy jasay alamyz. Onday bolsa Resey, Qytay, Soltýstik Koreya, Iran AQSh-qa tiyimdi elder degen qorytyndygha kelemin. Olarsyz AQSh jartydan kóp әlemdi ózining uysyna ústay almas edi. Olarsyz AQSh ózining 20 mildik teniz jaghalauynan ary bara almay sonymen ghana shekteler edi. Sebebi AQSh-tyng qorghauyna esh el zәru bolmas edi.

Al ary qaray qazbalasaq tylsym dýniyening tylsym syrlary ashyla beredi. Atalmysh qaranghy dýniyede qazba tabighy baylyqtar lyqsyp tolyp túr. Ony aqysyz alu ýshin Shveysariya degen eldi jasap qoyghan. Ondaghy bәnkeler salymshynyng mәlimetin óte qúpiya saqtaydy. Aqsha qaydan, neden kelgeni sýristirilmeydi. Tipti aqshanyng adal ne haramdyghy da anyqtalmaydy. Jaryq dýnie Qaranghy dýniyeden qazba baylyqtardy satyp alady, aqsha tólenedi әriyne әdiletti jәne zandy. Biraq qyzyqtyng kókesi ary qaray bolady. Zandy tólengen aqshalar domalanyp baryp yqpaldy túlghalardyng qaltalaryna zansyz týsedi qúpiyalyqqa toly sebeptermen. Ol túlghalar ol qúpiyalyqqa toly aqshalardy qúpiyalyqty mýlde qúpiya saqtaytyn Shveysariya bәnkelerine tyghady. Ol aqshalar milliarttap triliondap jinalyp bәnkege simay qalady. Áriyne milliart aqshanyng bir kishkentay pushpaghyn da әlgi túlghalar júmsap paydalaryna asyra almaydy. Olardyng azarttary tek qana nólderi tauyqtyng júmyrtqalarynday kóbeyip jatqan sifyrlar ghana bolyp qala beredi.

Qazba baylyqtargha tólem retinde sol tau aqshalar qaytadan qaranghy dýniyege zandy týrde jóneltiledi. Olar taghy da sol bayaghy yqpaldy túlghalardyng qúpiya qaltalaryna qúpiya týrde enip ketedi. Ol túlghalar ol qúpiyalyqqa toly aqshalardy taghy da sol qúpiyalyqty qatty saqtaytyn Shveysariya bәnkelerine endirip jiberedi. Mine osylay, ol trillion aqshalar bir ýlken óte ýlken dóngelek su shyghyry sekildi ainalady da túrady, toqtausyz. Al әlgi yqpaldy túlghalar men solardyng ainalasyndaghy pysyqaylar beyne sol sushyghyrdyng ishinde bir baghytta tynbay tyrbyndap jýgiretin aq tyshqandar sekildi sushyghyrdy ainaldyryp jan talasady. Sol ainalyspen qaranghy dýniyening baylyghy su sekildi jaryq dýniyege teginnen tegin tartylyp aghyp ketip bara jatady. Ne degen keremet oilastyrylghan jýie iyә! Áriyne, sol susha tegin aghyp bara jatqan baylyqtan biz de dәmelimiz. Mine osylay dýniye, barlyghy josparmen ainalyp jýrip jatqan sekildi bolyp kórinedi. Bizding elge jaryqtyng týse qaluy sol jaryq dýniyening josparynda bar ma әlde joq pa? Joq bolsa bolashaghymyz qalay bolmaq? Mәsele sonda. Meniki tek boljam ghana.

Órken Toqtarúly

Abai.kz