«Kim biler kimder bolar meyirim qanar,

Ruhym sóngen mening qayta janar,

Enirep Múhit babam ótipti-au dep,

Keyingi úrpaqtarym esine alar», – dep Múhit babamyz jyrlaghanday, shyrqau biyikke samghaghan súlu әn kim-kimning de jýrek qylyn shertip, jangha dәru, jabyrqyghan kónilge medeu bolatyny sózsiz.

Kezinde óner zertteushisi Aleksandr Zataevich Múhit әnderin tynday otyryp «Qazaqtyng Bayany atanghan Múhittyng әnshilik mektebining ózindik ereksheligi bar» degen eken.

Múhit әnderining qúrylymy óte kýrdeli. Sharyqtau shegi men tómengi týser satysy aralyghy bir-birimen qabysqan. Aluan týrli iyirimderge toly, oralymy shapshan, jýrisi shiraq.

Múnday әndi aitu ýshin de erekshe týsinik, ýlken jýrek jәne dauys mýmkindigi qajet.

Endigi әngimemiz – Múhit mektebining ókili, Qazaqstannyng halyq әrtisi, Memlekettik syilyqtyng iyegeri, úlaghatty ústaz Gharifolla Qúrmanghaliyev jayly bolmaq.

Gharekeng Batys Qazaqstan oblysy Qaratóbe audanynan qarasty Aqkól aulynda dýniyege kelgen.

Alghash auyl arasynda әn salyp, serilik qúrghan ol «Aqkól», «Qankól», «Qúlshyq» auyldarynda auyldyq kenes hatshysy, újymshar tóraghasy qyzmetterin atqardy.

Aldymen Gharifolla Qúrmanghaliyevtyng balalyq shaghyna oralsaq. (Gharekenning óz bayany bizding altyn qorymyzdan alyndy)

Gharifolla Qúrmanghaliyev: «Bala kezimde ata-anam qaytys bolyp, aghalarymnyng qolynda óstim. Jeti-segiz jasymda óleng aita bastadym. Ábughalidyng Qúmary, Saghymqoja deytin aqyndar boldy. Osy aqyndar ne aitsa sony qaghyp alyp, men de aita beretin edim. Sóitip jýrgende Qazaqstan halqynyng ýlken jarysy bolatyn boldy, soghan qatystym. Jer-jerden әnshi-kýishiler kelipti, solardyng ishinde Qaly Bayjanov, Lúqpan Múhitov, Oqap Qabighojinder de bar eken. Men sol jarysta ýnemi birinshi әn oryndaytyn  boldym»

Halyq aghartu komissary Temirbek Jýrgenovtyng úiymdastyruymen 1934 jyldyng jazynda jer-jerden jinalghan ónerpazdardyng ónerin tamashalau ýshin slet úiymdastyryldy. Onyng maqsaty – jas teatrgha ónerpazdar qabyldau bolatyn. Ándi sheber oryndaudan Gharifolla birinshi, Ály Qúrmanov ekinshi oryndy jenip aldy. Sol jyly kýzde Gharekeng әieli Rabigha ekeui eki balasyn ertip, auyldan kelip, «Qazaqkonserttin» bir bólmesine ornalasady. Ol kezde Múhit әnderin kópshilik bile bermeytin. Sol jyly Qazaqtyng muzykalyq drama teatrynyng (qazir Qazaqtyng opera jәne balet teatry atalady) qúramyna qabyldandy.

Gharifollanyng әn qorjynynda shygharmalar tym kóp edi.  Búl әnder keyin «Jalbyr», «Er Targhyn» operalaryna arqau boldy.

Gharekeng tuma daryn iyesi edi. Onyng Abay atyndaghy opera jәne balet teatrynda oinaghan sahnalyq beyneleri óz kezinde kórermenning әdil baghasyn alghan sheber tuyndylar.

Ánshi «Jalbyr» operasynda Qayraqbaydyn, «Qyz Jibek» operasynda «Shegenin, Altybastyn, «Er Targhynda» jyrau men Sahan batyrdyn, «Abay» operasynda Narymbettin, «Amangeldi» operasynda Qotyrashtyn, «Bekette» – Janghazynyn, «Dudaray» operasynda moldanyn, «Daisiyde» Titonyng roliderin sheber oinaghan.

Gharekeng qazaqtyng muzykalyq teatryna ornalasqannan keyin orkestrmen әn aitugha daghdylana bastady. Alghashynda әnshi sahna syrtynda әn salatyn, al sahnada Elubay Ómirzaqov oinaytyn. Dauysy shyrqau biyikke kóterilgende ýshinshi oktavadaghy miy-di alatyn.

Gharifolla 1936 jylghy Mәskeude ótken qazaq әdebiyeti men ónerining onkýndigine qatysady. Sodan keyin ol «Jalbyrda» Qayraqbaydy, «Qyz Jibekte» Shegeni sahnada somdady.

Gharekeng spektaklide oinay jýrip, muzykalyq bilimin jetildirildi. Ol Úly Otan soghysy kezinde ýsh ret maydan dalasynda konsert qoyyp, jauyngerlerge ruh berdi.

Gharifolla Qúrmanghaliyevtyng әnshilik, oryndaushylyq taghlymynyng óz ereksheligi bar. Ol әndi sezine oryndaytyn jәne әzil-qaljyngha sayatyn kýldirgi әnderdi aitqanda sergek kónilding shabytty sәtterin asa sheberlikpen jetkize biletin.

Ánshi nebir termelerdi oryndaghanda dombyrany aluan týrli qaghys tәsilderimen oinap, shygharmanyng shyrayyn keltiretin.

Qazaqstannyng halyq әrtisi Gharifolla Qúrmanghaliyevtyng sazgerlik ónerining orny bir bólek. Ol «Oralym», «Aqjayyq». «Sýigen jar», «Núrjamal», «Janerkem», «Aqqu», «Sýiemin tughan ólkemdi» syndy kóptegen әnning avtory. Sonday-aq nebir termelerding әuenderin de óz janynan shygharatyn.

1967 jyly Mәdeniyet ministrligining úigharuymen «Qazaqkonsert» birlestigining janynan Respublikalyq estrada-sirk studiyasy ashylady. Jýsipbek pen Gharekeng óz synyptaryn ashyp, shәkirt tәrbiyeley bastaydy. Babalarymyzdyng qaldyrghan asyl múrasyn keleshek úrpaqqa jetkizuge aghalarymyz atsalysty.

Gharekeng shәkirtterine asa qamqorlyqpen qaraytyn. Bolashaq óner adamdarymen syrlasa otyryp әnning syryn, oryndaushylyq sheberlikting qyr-syryn ýiretetin.

Gharifolla Qúrmanghaliyevtyng shәkirtteri býginde ústazdan ýirengen tәlim-tәrbiyeni shәkirtterine ýiretip, óner shamshyraghyn jarqyrata týsude. Gharekenning alghashqy shәkirtteri – Mekes Tóreshov,  Áskerbek jәne Nýripa Enkebaevtar, Qalybek Aqtaev, Qajybek Bekbosynov, Qapash Qúlysheva, Qalampyr Rahimova, Qalamqas Orasheva, Jaqsylyq Sәrsenghaliyev, Nabat Oinarova, Aqjigit Dәribaeva bolsa, keyingi buyn Sәule Tapaqova, Gýlmaydan Sýndetova, Biybiajar Mahambetova, Aytkýl Bighaliyeva syndy әnshiler batys ónirining óner mektebining týlekteri.

Al ústazdyq jayly halqymyzdyng sýiikti әnshisi Gharifolla Qúrmanghaliyev:

«Halyqtyng eski múrasynyng әnderin jastargha ýiretu kerek. Biz Jýsipbek Elebekov ekeumiz mektep ashtyq. Halyq әnderining oryndaushylyq sheberligin ýlken әnshilerden ýirengem. Men Ámire Qashaubaev, Manarbek Erjanov pen Qaly Bayjanovtan alyp qalghan әn oryndau sheberligin shәkirtterime ýiretuge tyrystym» dydi.

Gharekeng mektep ashpas búryn óner saparlarynda janyna ergen shәkirtterining biri, keshe ghana aramyzdan ketken әnshimiz,  Qazaqstannyng enbek sinirgen әrtisi – Mekes Tóreshev edi. Marqúm kózi tirisinde ústazy jayly:

«Men besinshi-altynshy synypta oqyp jýrgenimde auyl klubynyng janynan ashylghan Qyzyl búryshta túrghan patifonnan Gharekeng men Jýsekenning әnderin kóp tyndadym. Gharifolla aghamyzdyng salghan әnderine erekshe qúmarttym. Ol «Jelkildek», «Pankóilek», «Aqjamal», «Aynamkóz» әnderi edi. Kýitabaqtyng bir jaghynda marqúm Jýsipbek Elebekovtyng әnderi bar edi. Men osy kisilerdey әnshi boludy armandadym.

Gharekenning oryndau sheberligi, dauysynyng shyngha kóterilgendegi ereksheligi meni qatty qyzyqtyrdy. Men de armanyma jettim, ýlken әnshilerding sonynan erdim. Men Gharifolla Qúrmanghaliyevtyng aitqan әnderin kóbirek oinaugha mashyqtandym» degen edi.

Kezinde «Qazaqkonsert» birlestigining janynan qúrylghan «Gýlder» ansamblinde әnshilik etken Qalampyr Rahimova, Nabat Oinarova jәne Qapash Qúlyshevalar ýlken ústaz Gharekennen dәris alyp, Múhittyng әnshilik mektebin dýniyejýzine nasihattay bildi. Endi Qapash Qúlyshevanyng ústazy jayly esteligine kezek bersek:

«Men alghash estrada studiyasyna oqugha týskende estrada bólimine qújattarymdy tapsyrgham. Studiyanyng birinshi qabatyndaghy ýlken bólmede Gharekeng emtihan alyp jatyr eken. Esik tyqyldatyp, ishke kirdim. Gharekeng balalardyng ritmin tekserip, dombyra qaghysyn, dauysyn tekserip jatyr eken. Búl jerde kóp bala otyr eken. Shetinen әnshi, bәrin tyndap bolghannan keyin «al, qyzym» dep maghan búryldy. Men «Aghay, tyndaymyn deseniz, bir sausaqpen tartyp, eki әn aityp bereyin» dedim.

«Ayt!» – dedi. Dauys bar, dombyramdy sabalap eki-ýsh әn oryndap berdim. «Aynalayyn, dausynnyng ýni әdemi eken, sosyn kózinning oty bar eken, senen birdene shyghady. Maghan týs!» –dedi. Men jylarman bolyp: «Shetinen dayyn әnshiler, men dombyra da bilmeymin» desem,

«Olardyng bәri Gharifolla, olardy ýiretkennen seni ýiretkenim artyq, qújatyndy maghan tapsyr, eger tapsyrmasan, studiyanyng diyrektory Gýljahan Ghaliqyzyna aityp au»lyna qaytaramyn», – dedi oiyn-shynyn aralastyryp. Sóitip Ghareken  alghan baghytymdy kýrt ózgertti».

Oraldan әn ozdyrghan Múhit babamyzdyn  shygharmalaryndaghy әn men sózding mazmún birligi, muzykanyng túla boyyndaghy iyirim-qayyrymdardyng jatyqtyghy, sharyqtau shegindegi airyqsha sheshimi – әn qúdiretin erekshe moyyndatady. Búl әnderdi Gharekeng oryndaghanda Múhit babamyzdyng jan-dýniyesin úghu onay-tyn.

Gharekenning sýiikti shәkirtterining biri–Jaqsylyq Sәrsenghaliyevtyng kózi tirisindegi esteligining jóni bir basqa:

«Mening әn aituyma baghyt-baghdar siltegen Gharekeng әnshi Múhit jayly kóp aitatyn. Sonday súhbattyng birinde «Múhittyng múrasy bay, dúrystap zerttegen adamgha meylinshe qazyna degen. Múhit әnderin talmay ýiretip kele jatqan әnshining birimin. Meninshe búl az. Endi, mine, jastar sender barsyndar, Múhit әnderining baghasyn alyp, ýlken ónerge bas-kóz bolyndar, ýmitting bәri senderde. әsirese sende Jaqsylyq! – degeni bar»

Men de 1976 jyly estrada studiyasynda Jýsipbek Elebekovtyng synybynda oqydym. Jýsekeng men Gharekenning dostyghy erekshe edi. Ekinshi kursqa kóship, Qyzyljar ónirine óner saparymen ketkenimde Jýsekeng qaytys boldy.

Jana oqu jylynda studiyagha kelsem synyp bos, menen basqa eshkim joq, ústazymdy joqtap, dәlizde tereze aldynda jylap túr edim, Gharekeng qasyma kelip:

«–Qyzym, nege jylap túrsyn? Jýsekeng bolmasa men barmyn, bizding synypta oqy ber!» – dep júbatqany әli esimde...

Gharifolla Qúrmanghaliyev minezi júmsaq, asa meyirimdi jan edi. Shәkirtterimen jyly sóilesip, әzildesip otyratyn.

Endi sol kezde studiyada birge oqyghan qúrbym Gýlmaydan Sýndetovanyng Gharekenning adamy qasiyeti, sabaq beru tәsili jayly oiyn bilsek:

«Biz Gharekennen sózdi anyq aitu, oryndaushylyq sheberlik jóninen kóptegen maghlúmat aldyq. Gharekenning shәkirtterining bәri ústazynday bola almaydy. Qazaqtyng әn ónerin keyingi úrpaqqa jetkizgen ústazdyng enbegi úshan-teniz edi. Ol qanshama shәkirt tәrbiyeledi. Ol kisi shәkirtterimen balasha oinaytyn. Oinay otyryp әnning syryn ashatyn. Ándi dúrys aitpasang ýstelge basyn úryp túrmay qoyady nemese ýstelding astyna kirip ketedi. Shoshyttyng ghoy degendey.

Esikten shygharyp jiberedi, sahnagha qalay shyghasyn, qalay sәlem beresin, qalay ketesin, kórset! – dep. Ándi ózing shygharghanday jerine jetkizip ait!- dep otyratyn.

Gharekenning kiyim kiyisi de erekshe edi. Aq kostum kiyse basynan ayaghyna deyin aq, qara kostum kiyse qara tufly degendey jarasymdy kiyinuge asa kónil bóletin»

Múhit babamyzdyng nemeresi Shayqydan, keyin Ámire men Manarbekten kóp ýirengen Gharekeng kiyeli ónerdi damytyp, opera sahnasynda shyndady. Auyldan kelgen tabighy darynnyng klassikalyq ýlgidegi kýrdeli shygharmalardy óz dengeyinde oryndauy, birinshiden, tyndaghan dýniyesin qaz-qalpynda zerdesine toquy desek, ekinshiden, talmas enbek pen qajymas qayrattyng arqasy ekeni dausyz.

Óner iyesining oi-sana, bolmysy, qoghamdaghy orny, onyng azamattyq túlghasynan aiqyn bayqalady. Halqy Gharekenning salghan әnine sýisindi. Al sahnada somdaghan beynelerine tamsanyp birge shattandy, shyn daryn iyesi ekenin moyyndady.

Batys ólkesinde, anyghyraq aitqanda Manghystau, Atyrau, Batys Qazaqstan, Aqtóbe ónirinde Gharekenning ýntaspasynan ýirenip, әnshining әn oryndau ereksheligin boyyna sinirip, sahna tórinde әn salyp jýrgen óner iyeleri qanshama!?

Ónerimen keler úrpaqqa ýlgi bolghan, dәuir ýnin bizderge jetkizip, әsem әndi әserli oryndaghan erekshe qabilet iyesi Gharifolla Qúrmanghaliyevtyng bizding altyn qorymyzda 160-tan astam әn-termeleri saqtauly. Sonynan ergen qyzy, Qazaqstannyng enbek sinirgen әrtisi Sәule Qúrmanghaliyeva jeztanday әnshilerimizding biri edi әri әke jolyn quyp, shәkirt tәrbiyeledi. Sәule de býginde qaytys boldy.

Aty anyzgha ainalghan halqymyzdyng sýiikti әnshisi Qazaqstannyng halyq әrtisi, Memlekettik syilyqtyng laureaty, «Qyzyl júldyz» ordenining iyegeri Gharifolla Qúrmanghaliyev óz kezinde Qytay, Polisha, Aughanstan jerlerin aralap últtyq ónerimizdi dәriptegen óner sanlaghy.

Keshegi Múhit babamyzdyng óner mektebining shamshyraghyn sóndirmey shәkirtteri arqyly osy dәuirge jetkizip, sol mektepting әnshilik dәstýrin qalyptastyrghan Gharekendey birtuar daryn iyelerining esimi tarih betinde altyn әrippen jazylyp, әnderi ghasyrlar qoynauynda erkin samghay bereri sózsiz. Tek halyq ónerin qadirleytin eli aman bolsyn! – degim keledi.

Altyn Imanbaeva Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri

Abai.kz