Ruh-әruaqty qaytsek belsendi kýshke ainaldyra alamyz?

Osy kýnge deyin adam balasy bir súraqqa әli dúrys jauap taba alghan joq. Ol – Ruh-әruaqqa qatysty mәsele. Alayda, Qazaq ýshin búl onshalyqty qiyn súraq emes bolatyn. Olay bolatyny qazaqtyng dәstýrli diny tanymy ruh-әruaqpen tyghyz baylanysta qalyptasty. Qazaqtyng diny tanymy Qoja Ahmet Yasauy negizin salghan sopylyq jol negizinde qalyptasqandyqtan, Ruh-әruaq qazaq ýshin  diny tanymynyng negizgi ózegi bolyp tabylady. Alayda, songhy 30 jyl kóleminde syrttan kelgen uahhabiylik-salafiylik aghym tarapynan Ruhqa qarsy jasalghan shabuyldar halyqtyng sanasynda týrli oi-pikirlerding qalyptasuyna yqpal etti. «Ruh-әruaq dese Allagha serik qosu» dep esepteytin uahhabiyler halyqtyng sanasyna óz tanymdaryn kýshtep engizdi dese bolady. Búl úderiske qazaqtyng dәstýrli dini bolyp tabylatyn Yasauy joly ókilderi tarapynan qarsylyq kórsetilgenimen, olar qughyngha salynyp, basshylary týrmege úzaq jyldargha sottalghanyn halyq úmyta qoyghan joq.  QMDB uahhablik-salafiylik baghyt yqpalynda bolghandyqtan Respublika kólemindegi meshitterde Ruh-әruaqqa qarsylyq, búrynghyday ashyq bolmasa da, әli kýnge jalghasyp keledi. Sonday әreketterding saldarynan halyqtyng sanasynan Ruh-әruaqqa qatysty tanym týsinik shayylyp barady. Qazirgi kýni meshitke baryp, uaghyz tyndap jýrgen halyqtyng sanasynda Ruh-әruaqqa qatysty halyqtyng týsinigi teris nemese ekiúshty dese bolady. Onyng ýstine QMDB mamandarynyng qazaqtyng dәstýrli dininen habarsyzdyghy jәne uahhabiylik-salafiylik yqpaldyng basymdyghynan qazaq halqynyng Ruh-әruaqqa qatysty salt-dәstýrine qarsy shyghyp, olardy shama kelgenshe qoldanystan shygharugha әreket jasaluda. Múnyng týbi qazaq halqynyng segiz jýz jyldan beri qalyptasyp qalghan diny tanymy negizderin halyq sanasynan sylyp tastaugha baghyttalghan әreket ekendigin QMDB mamandary týsinbeydi dep aita almaymyz. Týsinedi, sóite túra qazaqtyng tanym týsinigin qalayda ózgertu baghytyndaghy әreketterin toqtatyn niyetteri joq. Maqsattary qalayda qazaq halqyn dәstýrli diny tanym negizderinen aiyru. Syltaulary halyq kisi qaytys bolghanda dәstýrli jol-joralghylardy atqaru barysynda kóp shyghyngha úshyrap jatyr. Sodan biz halyqty saqtandyruymyz kerek jәne qazaqtyng búl dәstýrleri sharighatqa qayshy degen uәjderin aitady. Sonda jýzdegen jyldar boyy osy salt-dәstýrdi ústanyp kelgen qazaqtyng ata-babasy aqymaq bolghany ma? Oghan bas auyrtyp jatqan din qyzmetkerlerin kórmedim. Kerisinshe, songhy jyldary qazaqtyng kisi qaytqanda ústanatyn jol-joralghylarynyng birazy qoldanystan birtindep shygha bastaghanynyng da kuәsi bolyp jýrmiz.

Búl jaghday halyqtyng belgili bir bóligining narazylyghyn tughyzyp, jalpy islam dinine degen teris kózqarastyng qalyptasyp kele jatqany shyndyq. Halyqtyng osynday narazylyghyn óz paydasyna sheshudi maqsat etken ózderin «tәnirshilermiz» dep ataytyn qoldan jasalghan diny aghym qazaq ruhaniatynyng «janashyry» retinde arenagha  shyqty. Búl «tәnirshiler» uahhabiylik-salafiylik aghym yqpalyna tikeley qarsy túra alatyn baghyt retinde ózderin jarnamalap baghuda. Eng bastysy uahhabiylik-salafiylik aghym joqqa shygharghan qazaqtyng salt-dәstýri men Ruh-әruaqqa qatysty ústanymyn qorghaudy «tәnirshilder» ózderining uaghyzdarynyng negizgi ózegi etip aldy.  Búlar endi uahhabiylik-salafiylik baghytqa emes, jalpy islam dinine qarsy shyghyp, halyqty bir myng eki jýz elu jyldan beri ústanyp kele jatqan dininen bas tartqyzyp, islam dini týrkiler arasyna kelgenge deyingi kezenge bir-aq syrghytpaq. Olardyng aituynsha sonda ghana qazaq halqy naghyz ruhany tәuelsiz halyqqa ainalady-mys. Olardyng maqsaty 1250 jyldan beri islam dini ayasynda dýniyege kelgen ruhany qúndylyqtardan bas tartqyzyp, halyqty ruhsyz tobyrgha ainaldyru.   Búl jerde mynaday bir qyzyq  zandylyqty bayqaugha bolady. Uahhabiylik-salafiylik baghyt ókilderi qazaqtyng dәsýrli dini Yasauy jolynan bas tartqyzu maqsatynda qoldarynan kelgenning bәrin jasap edi, endi «tәnirshiler» kelip, jalpy islam dininen bas tartqyzu ýshin qoldarynan kelgenining bәrin jasap jatyr. Búl uahhabiylik-salafiylik aghym ókilderi de, ózderin «tәnirshilermiz» dep jýrgen belsendiler de bir maqsatqa qyzmet etip jatqan, qazaqtyng arasyna jik salyp, ózara jaulastyrudy maqsat etken eki toptyng әreketi dep týsinuimiz kerek. Olay dep tújyrym jasaugha sebep bolghan myna ózderin «tәnirshilermiz» dep jýrgenderding «tәnir» dinin amerikandyq milliarder Djorj Sorostyng qarjylay qoldauymen qoldan jasap shyqqan marqúm jurnalist Áuezhan Qodar bastaghan top bolatyn. Kezinde olar «Tamyr» atty jurnal da shyghardy. Al, uahhabiylik aghymdy dýniyege keltirgen aghylshyn tynshysy Hemferding qoldauymen Múhammed Abdaluahhab Najdy bolatyn. Sol aghym dýniyege kelgeli Islam әleminde tynyshtyq joq. Qandy qyrghynnan kóz ashpay kele jatyr. Endi mine bizding Otanymyz Qazaqstangha da auyz saldy. Qazaqstanda uahhabiylik-salafiylik aghymgha qarsy túru missiyasy qoldan jasalyp, psevdo-din statusyna ie bolghan «tәnirshilerge» jýktelip otyr. Jospar boyynsha osy eki aghym arasynda bolashaqta qaqtyghys boluy tiyis. Ózara qyrqysyp, qyrylyp jatqan halyqty tonau da, talau da onay. Biz ony Tayau Shyghys elderindegi oqighalardan kórip otyrmyz. Demek, biz kýn sanap, qaterli shepke jaqyndap kelemiz. Búl bizding elimizding Batystyng súrqiya  sayasatynyng qarmaghyna ilikenining aiqyn dәleli desek bolady.

Búl elimizge tónip kele jatqan osy qaterden qútyludyng mýmkindigi bar ma? Bar. Ol qazaq halqyn ózining dәstýrli dini-Yasauy jolyna qaray bet búrghyzyp, Yasauy jolyn memlekettik iydeologiya dengeyine kóteru. Basqa jol joq. Egerde biz uahhabiylik-salafiylik baghyttyng da,  «psevdo-tәnirshilerdin» de senim negizderining eshqanday syn kótermeytinin dәleldep bere alsaq, onda halyqtyng betin keri dәstýrli dinimizge qaray bet búrghyzugha mýmkindik tuady.

Endigi kezekte jogharyda attary atalghan aghymdardyng negizderine qysqasha taldau jasap, olardyng shynayy bet-beynesin ashyp kórsetuge kýsh salyp kórelik. Mysaly, uahhabiylik joldyng ústanghan senim jýiesi Qúran negizderine say kelmeytinin dәleldep beru onshalyqty qiyn emes. Olardyng bir ghana Ruh-әruaqty joqqa shygharuy olardyng islam negizderine qarsy ekendikterin kórsetedi. Ruh dese, Allagha serik qosu dep esepteytin uahhabiylerding adam balasynyng Ruhsyz ómir sýre almaytynymen júmystary joq. Olardyng oiynsha adamnyng materialdyq bolmysy adam bolmysyndaghy negizgi komponent, Ruh bolsa, uaqytsha beriletin nәrse. Keldi-ketti. Sondyqtan Ruhtyng adam ómirinde manyzy joq esepti. Onyng ýstine olar Ruh turaly Alla Taghala týsindirip eshtene aitpaghan dep esepteydi de, Qúran Kәrimning «Isra» sýresindegi 85 ayatqa sýienedi. Ol ayatta:  (Ey, Múhammed) Olar senen Ruhtyng ne ekenin súraydy. (Sen olargha) Ruh Rabbynyng qúzyryndaghy is», - dep ait. Senderge ol jóninde az mәlimet berilgen.» Qúran Kәrimning búl ayaty islam dinining alghashqy kezeninde týskendikten, Múhammed payghambargha Ruh mәselesin yahudiylerge týsindiru qiyn bolatyny eske alynyp, osy ayat týsirilgen bolatyn. Olar osy ayatqa sýienip, jalpy ruhqa, adamnyng ruhany bolmysyna qarsy shyghuda. Olardyng búl ústanymyn ary qaray bekituine Qúran Kәrimning «Fatyr» sýresindegi «Eger olargha jalbarynsandar - dauystaryndy estimeydi. Mýbada, olar estise de, senderge jauap qaytara almaydy. Sonday-aq, Qiyamet kýni olar senderding ortaq qosqandarynnan tanady. Tolyq habar berushi Allahtay senderge eshkim týsindirmeydi» degen ayat ta olardyng Ruhqa qatysty ústanymdarynyng dúrystyghyn dәleldeytinin esten shygharmauymyz kerek. Onyng sebebi, ol kezende Ruh-әruaq әli belsendi kýshke ainalmaghan bolatyn. Sondyqtan   «Fatyr» sýresining búl ayaty X11-ghasyrgha deyin dúrys bolyp keldi. (Qoja Ahmt Yasauy dindi sharighat dengeyinen tariqat dengeyine kótergennen keyin búl ayat ózining quatyn joghaltty. Dinning tariqat dengeyine kóterilui Ruhtyng belsendi kýshke ainaluyna mýmkindik berdi.) Alayda, Qúran Kәrimde Ruhqa qatysty basqa ayattar jetkilikti. «Sad» sýresining 72 ayatynda ayatta «Ony jaratyp, (beynesin keltirip, dene mýshelerin tolyqtap, kemel adam etip) oghan ruhymnan ýrlep jan salghan son, oghan sәjde qylyndar»  dedi». Búl ayat Ruhtyng Alla Taghalanyng adam balasyna bergen ózining amanaty ekendigin dәleldeydi. Demek, «Ruhty Allagha serik qosu» dep dәleldeu Alla Taghalanyng qúdiretine shәk keltiru jәne Ruhtyng adam bolmysyndaghy mәnin týsinbeu bolyp tabylady. Uahhabiylerding Ruhty Allagha serik qosu degen týsinigi olardyng Ruhtyng qúdiretin tanugha mýmkindik bermedi. Mysaly uahhabiylerde Ruh qabattary turaly tanym-týsinik mýlde joq. Ruhtyng jeti qabattan túratyny, onyng әr qabaty adam sanasynyng belgili bir dengeyine jauap beretinin mýlde týsinbeydi. Osy sebepten de qazirgi kezende әlemdik ghylymda músylmandardyng ýles salmaghy óte tómen nemese joq deuge bolady. Qazirgi adam balasy jeti qabat Ruhtyng ýsh qabatyn ghana paydalanyp otyr. Olar: ismu-l yaqiyn, rasmu-l yaqiyn, ʻilmu-l yaqin dep atalady. Alghashqy eki satysy jalpy barlyq jandy jaratylysqa ortaq. Al, ʻilmu-l yaqin adam balasyna arnayy berilgen dәreje. Osy ʻilmu-l yaqin dәrejesin beru arqyly Alla Taghala adam balasyn ózge maqluqatqa biyligin jýrgize alatyn dengeyge kóterdi  jәne jaratylghan nәrselerden ózine qajetti qúral-jabdyqty, materialdyq dýniyeni jasap alatyn dengey berdi. Osy dengeyge kóterilgen adam balasy qazirgi kýni ghylymnyng kóptegen salalarynda janalyqtar ashyp, qazirgi adamzat balasy paydalanyp otyrghan iygilikterge qol jetkizip otyr. Al, Ruhty Allagha serik qosu dep biletin uahhabiylik baghyt sonyna ergender kóp jaghdayda ýshinshi satydan ekinshi satygha tómendep, hayuany bolmys dengeyine týsip ketken jayy bar. Sondyqtan ol baghyttyng sonyna ergenderding kópshiligi aitylghan sózding mәnin týsine bermeydi. Eng bastysy uahhabiylik iydeologiya sonyna ergender sharighat amaldaryn tolyq oryndasaq boldy, biz Qúdaydyng aldyndaghy boryshymyzdy tolyq ótedik dep biledi. Alayda, olardyng búl ústanymy Qúran Kәrim talaptaryna say kele bermeytinimen júmystary joq. Mysaly, Qúrannyng «Asr» sýresindegi qoyylghan talaptardy eskere bermeydi. «Asr» sýresinde adam balasyna mynaday talaptar qoyylady: 1. Ghasyrmen ant! Iman keltirip, izgi ister istegen, bir-birine aqiqatty, sabyr-taqatty ósiyettegen adamdardan basqanyng barlyghy ziyan tartady» Búl sýrede Alla Taghalagha iman keltirip, izgi amal jasaghandar men aqiqatpen ómir sýrip, sabyrly bolghandardan basqalardyng barlyghy ziyanda dep eskertedi. Al osy sýreni Abay atamyz bylaysha tәpsirleydi:

Mahabbatpen jaratqan adamzatty,
Sen de sýy ol Allany jannan tәtti.
Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep,
Jәne haq jol osy dep әdiletti.

Osy ýsh sýy bolady imany gýl,
Imannyng asyly ýsh dep sen tahqiq bil.
Oylandaghy, ýsheuin taratyp baq,
Basty bayla jolyna malyng týgil.

Din de osy, shyn oilasang taghat ta osy,
Eki dýnie búl tasdiq – Haqtyng dosy.
Osylardy búzatyn jәne ýsh is bar,
Payda, maqtan, әuesqoy – onan shoshy.

Ruza, namaz, zeket, haj talassyz is,
Jaqsy bolsan, jaqsy tút bәrin tegis.
Bastapqy ýshin bekitpey, songhy tórti,
Qylghanmenen tatymdy bermes jemis. «Asr» sýresindegi talap pen Abay atamyzdyng «Asr» sýresine jasaghan tәpsiri Islamdaghy basty talaptyng ne ekenin aiqyn kórsetip túr. Demek, uahhabiylik baghyttyng namaz ghibadatyn barlyq taghat-ghibadattyng aldyna shygharuy Islam dinining negizgi talaptaryna say kelmeydi. Dinde iman keltirmey túryp, namaz oqugha bolmaydy. Uahhabiylik baghyt talaby boyynsha iman negizgi mәsele emes, namaz oqysang boldy, barlyq kýnәlaryng keshiriledi dep esepteydi. Al, uahhabiylikting búl ústanymy Islam dinining negizgi talabyna qayshy ekendigin eskermeydi.

Endigi kezekte salafiyler turaly qysqasha toqtalyp ótelik. Ol ýshin aldymen Múhammed payghambar qaytys bolaghannan keyingi kezenge qysqasha qysqasha sholu jasap ótelik. Múhammed payghambar qaytys bolghannan keyin Islam dini eki topqa bólindi. Birinshisi, arabtyng salt-dәstýri men mәdeniyeti, әdet-ghúryp, salt-dәstýri islam sharighatynyng negizi dep tanyghan top edi. Olar Ruhany әlem men adamzat arasyndaghy baylanys Múhammed Payghambardyng dýniyeden ótuimen tolyghymen ýzildi. Endi biz sol Payghambar tiri kezinde qalyptasqan sharighatty saqtap qaluymyz kerek jәne islam dini osy negizde әlemge taralugha tiyis degen ústanymda boldy. Búl baghyt keyinnen Ahl al-Hadis dep atala bastady. Qazirgi ózderin salafiylermiz dep jýrgen baghyttyng negizi osy kezende qalyptasqan bolatyn. Maghynasy alghashqylar degendi bildiredi. Búl aghym islam dinining alghashqy kezindegi qalpyn saqtap qaludy maqsat etedi. Biz sonda ghana islam dinin taza saqtay alamyz dep esepteydi. Olar islam dinin qabyldau arabtyng ruhaniy-mәdeny bolmysyn tolyghymen qabyldau dep biledi. Demek, salafiylerding týpki  maqsaty kez-kelgen halyqty arabtandyru. Sol kezenderde Tayau Shyghystaghy halyqtar ózderining ruhaniy-mәdeny bolmysynan tolyghymen bas tartyp, arabtyng tili men mәdeniyetin qabyldady.  Múnyng sony X-X1-ghasyrlargha kelgende islam dinining tolyghmen qúldyrap, ruhany daghdarysqa týsuine yqpal etumen ayaqtalghan bolatyn.

Al, ekinshi top bolsa, olardyng búl ústanymymen kelisken joq. Eng bastysy Ruhany әlem men adamzat arasyndaghy baylanys ýzilgen joq jәne ary qaray jalghasuda dep eseptedi. Sonymen birge, ol top islam dinin qabyldaghan halyqtardyng arab boluy mindet emes, Islam dinindegi iman negizderin qabyl etse músylman dep eseptedi. Olar ózderining búl ústanymdaryn Qúran Kәrimning «Maida» sýresining 48 ayatyna sýiene otyryp, dәleldedi. Ol sýrede «Ey,músylmandar, әr birine bir sharighat bir jol berdik. Alla qalasa, barlyghyndy bir ýmbet etip jasar edi,»- dep jazylghan. Demek, jer bitindegi әrbir halyq ózderining dәstýrli mәdeniyeti men ruhan-mәdeny bolmysyn  saqtap qalugha mindetti. Búl top ózderin «Ahl ar-Ray» toby dep atady. Alashqy kezende búl eki top arasyndaghy tike-tires kezen-kezenimen jýrip otyrdy. Ahl al-Hadis ókilderining sayasatymen kelispegen Ahl ar-Ray tobynyng ókilderi-sahabalar Hazireti Omar halifa kezenning ózinde Halifat shenberinen shyghyp, Týrkistan jerine qaray aua bastady. Búl oqighanyng tarihy negizi barlyghyn biz Múhammed Payghambar sahabalarynyng Týrkistan manynda jerlenuinen kóremiz. Al, hidjranyng 150 jyly Ahl al-Ray ókilderi tolyghymen Týrkistan jerine keldi. Olar ózderimen birge Ruhany әlem men adamzat ruhy arasyndaghy baylanysty ala keldi. Tarihtaghy Ishaq bab bastaghan babtardyng Týrkistan jerine kelui (Bab sózining týpki maghynasy Ruhany әlemge esik ashushy degen maghyna beredi.)Týrkistan jerindegi kýrdeli de týbegeyli ózgeristerge sebep boldy. Alghashqy Týrki-islam memleketteri tarih sahanasyna shyqty. Islam dinining negizgi ghylymy baghyty Týrkistan  jerinde damyp, qalyptasty. Abu Nasyr al-Faraby siyaqty ghalymdar Islam ghylymyn damytty. Onyng ashqan basty janalyghy «ilmiy-l hikma» dep ataldy. Ol Allany tanudyng rasionaldyq joly edi. Ol tarih «Nasab-nama» núsqalarynda tolyghymen bayandalghan. «Ahl ar-Ray» ókilderining búl ústanymy týrki halyqtary arasynda tez taralyp, jetekshi ruhany kýshke ainaluyna mýmkindik berdi. Sol kezendegi Týrkistan jerine kelgen ruhany baghyt Abu Hanifa Núghman bin Sabit negizin qalaghan Hanafy mazhaby bolatyn. Búl baghyt jergilikti halyqtyng ruhany qajettilikterin tolyghymen qamtamasyz ete aldy dep aitugha bolady. Alayda, X-ghasyr ortasynda Qarahandyq biyleushi Satuh Búghra han Abd al-Karimning Ahl al-Hadis baghytyn qabyldauy Týrkistan jerindegi islam dinining negizgi damu baghytyn týbegeyli ózgertti. Din ruhany quat boludan qalyp, qoghamdyq qatynastardy retteytin qaghidalar jiyntyghyna ainaldy. Múhammed payghambarmen Ruhany әlemnen birge kelgen ruhany quat sarqylyp, Ruhani  әlem men adamzat ruhy arasyndaghy baylanys tolyghymen ýzildi. Adam balasy materialdyq dýniyening sonyna ketip, azghyndyqqa bet aldy. Búl bir músylman halyqtaryn emes, býkil adamzat balasyna basyna týsken nәubet boldy. Adamzat balasynyng basyna aqyrzaman apaty tóndi. Mine, osy bir sheshushi kezende Qoja Ahmet Yasauy syndy Úly túlghanyng Ruhany әlem men adamzat ruhy arasyndaghy baylanysty qayta ornatuy adamzatty aqyrzaman apatynan aman alyp qalghan bolatyn.

Mine, osy kezinde býkil Islam әlemin azghyndyqqa týsirgen salafiylik baghyt býgingi kýni elimizge qayta kelip, uahhabiylik-salafiylik degen at alyp, elimizdegi negizgi diny baghyt retinde әreketin jasap jatyr. Búl aghymdy sonday dәrejege kóterip, yqpaldy kýshke ainaldyryp, qarjylandyryp otyrghan Batystyng Qazaq elin ruhany azghyndyqqa týsirip, ydyratudy maqsat etken yqpaldy toptary. Uahhabiy-salafiylerding ústanymy boyynsha qazaqtyng dәstýri men mәdeniyetining týkke qajeti joq. Biydghat. Taza músylman bolu ýshin bar qazaq ózining dәstýri men mәdeniyetinen bas tartyp, arabtyng dәstýri men mәdeniytin, tilin qabyldauy kerek. Sonda ghana taza músylman bolady. Basqasha aitqanda búl aghym sol X-ghasyrgha  deyingi Ahl al-Hadis ústanymyn qayta janghyrtyp otyr. Mazhab degen bolmaydy, boluy mýmkin emes, biydghat.  Al, ruh-әruaq turaly aitu tipti mýmkin emes. Búlardyng belsendi әreketteri halyqty dәstýrli dýniyetanymy men ruhany bolmysynan ajyratyp, baghyt-baghdarsyz tobyrgha ainaldyruda. Búlardyng sonyna ergen jandar ýshin el men jerding kiyeliligi, Otan degen úghymdardyng kók tiyndyq qúny joq. Maqsattary adamdy adamy bolmystan ajyratyp, biorobotqa ainaldyru. Uahhabiylik-salafiylik aghym sonyna ergenderde obal-sauap, jaqsylyq pen jamandyq degen týsinik joq. Onyng zardabyn qazirgi kýni bar qazaq tartyp jatyr. Solardyng sózine erip, basyna oramal salyp, «músylman» bolghan qazaq qyzdary bir emes, birneshe kýieuge tiyip, balany kimnen tapqanyn bilmeytin dәrejege jetip otyr. Sonda olardyng sanasynda myna qyzgha obal boldy-au degen ayaushylyq  sezim joq. Olar óz maqsattaryna jetse boldy, ary qaray olardy qyzyqtyrmaydy. Jaqynda ghana әleumettik jelilerde bir meshit qyzmetkerining uaqytsha nekemen bir kýn әiel boludy úsynghanyn bir qyz әshkerelep, jariyalady. Sonda sol qyzdyng janayqayyna kim qúlaq asty? Ras, әli uahhabiy-salafiylerding uaghyzyna ulanbaghan jandar óz pikirlerin bildirip jatty. Al, ulanghandar bolsa, әshkerelegen qyzdyng ózin kinәlady. Búl uahhabiylik-salafiylik aghym adamdy adamy bolmysynan ajyratyp, hayuany bolmys jeteginde ketetin tobyrgha ainaldyratynyn týsinetin kez kelgenin kórsetedi. Sonda da bizding memleket uahhabiylik-salafiylik baghytty auyzdyqtaugha shamasy kelmey otyr. Onyng sebebi uahhabiy-salafiylerding tiregi Batys elderining qolynda, olardyng mýddesin solar qorghaydy. Kerek dese 2022 jylghy qantar qyrghynynyng qozghaushy kýshi osy uahhabiylik-salafiylik aghym bolghandyghyn memleket te, jay halyq ta biledi. Biraq, sol qandy qyrghyndy úiymdastyrghan osylar dep aitugha memleketting de, halyqtyng da duhy jetpedi. Sonda olardy qaytip toqtatugha bolady?

Mine, uahhabiy-salafiylerding búl jýgensiz әreketterine qarsy túratyn belsendi kýsh retinde kýres alanyna shyqqan «tәnirshiler» atty qozghalys bolyp otyr.  Búl «tәnirshilerdin» de týbi shiyki, qoldan jasalghan aghym ekendigin jogharyda aityp óttik. Olardyng maqsaty – uahhabiy-salafiylerden de soraqy. Qazaqty jalpy islam dininen bezdirip, dinsiz tobyrgha ainaldyru. Islam dinin qabyldaghaly qalyptasqan qazaqtyng bagha jetpes ruhaniy-mәdeny qúndylyqtary bar. Solardan baz keship, bir әruaqty ruhany tirek etip, ómir sýruge tiyis-pis. Ruh-әruaqtyng jaydan-jay adam balasyna jәrdem bere alatyn quatty kýsh bola almaytynyn olar sezine almaydy. Ol ýshin adam kózi tirisinde Ruhany әlemge úlasqan, ólgen ruhyn tiriltip, belsendi kýshke ainaldyrghan túlgha bolu kerek. Sonda ghana dýniyeden ótken kisining Ruhy belsendi kýshke ainalady. Olar – Allanyng dostary-әuliyeler. Olar ýshin eki dýnie bir qadam. Qúran Kәrimde ol turaly arnayy ayat bar. Ol ayatta «Áuliyelerdi eshqashan óldige sanamandar. Olar – mәngi tiri»- deydi. Sonday kisilerding ghana Ruhtary-әruaqtary jәrdem bere alady. Ókinishke oray, búl aitylghandardyng birinen habary joq, araq ýship, donyzdyng etin jep jýrgen «tәnirshiler» jetekshilerining aitqan qisynsyz ertegilerine senip, solardyng sonyna ergen bizding zamanadastarymyzdyng aqyl-parasatynyng tayazdyghyna tang qalmasqa sharang joq. Meni tang qaldyratyny sol «tәnirshilerdin» sonyna ergenderding kópshiligi ziyaly qauym ókilderi ekendigi. Ásirese, filosoftardyng ýles salmaghynyng basymdyghy bayqalady. Sonda ghasyrlar boyyna jinaqtalghan qazaqtyng ruhany múralaryndaghy ruhaniatqa qatysty mysaldardyng sol jazylghan maqalalar men qorghalghan dissertasiyalyq enbekterde qarastyrylmauy, solardyng arasynan qazaqtyng ruhany bolmysyn qorghaugha jararlyq bir mamannyng tabylmauy qazaq filosofiya ghylymy ýshin ýlken syn. Uahhabiy-salafiylerding qazaqtyng ruhany bolmysyn talqandap, halyqty biorobtqa ainaldyryp jatqany ras. Biraq, aqyly bar adam, uahhabiy-salafiylerding islam dinine qatysy shamaly ekendigin týsinu qiyn da sharua emes qoy. Qazaqtyng dәstýrli dini degen qúdiret bar. Onyng qúdiretin halyqtyng jýregine jetkize aitqan Abay, Shәkәrim, Mәshhýr Jýsip, Balmaghambet, Maylyqoja, Mәdeliqoja, Bazar jyrau t.b. jýzdegen, myndaghan túlghalar bar. Syr sýleyleri, Manghystau jyraulary siyaqty tausylmas qazyna bar. Solardan qalghan ruhany múralarda Islam dinine, Múhammed payghambargha, Qúrangha qarsy aitylghan bir auyz sóz joq. Osy mysaldar qoldan jasalyp, qazaq arasyna jik salyp otyrghan «tәnirshildik» sonyna ergen «ziyaly qauym» ókilderine nege oy salmaydy? Jaqynda «FB»-da ózin tәnirshimin dep esepteytin qazaq qoghamyna belgili túlgha Erlan Tóleutay myrza Jeniyfer Lopesting konsertining Abay toyymen qatar josparlanghanyna narazylyq tanytyp, post jazypty. Dúrys. Biraq, sol Abaygha, Abaydyng ruhany ilimine qarsy shyghyp otyrghan ózi emes pe edi? «Allanyng sózi de ras, ózi de ras, Ras sóz eshqashanda jalghan bolmas»- degen Abaydy, islam dinin joqqa shygharyp otyrghan Erlan myrzanyng qorghauy qalay? Áriyne, aita berse sóz kóp. Mәselenning toq eterine kóshken dúrys. «Tәnirshilerdin» myna ústanghan baghyty qazaqty qúrdymgha aparatyn jol. Batys ruhany ekspansiyasynyng tehnologtarynyng da kózdegeni de osy. Qazaqty ghasyrlar boyy qalyptasqan ruhany jelisinen adastyryp, tobyrgha ainaldyru. Osy maqsatqa jetu ýshin Soros Áuezhan Qodargha qarjy berip, «tәnirshildik» degen qoyyrtpaqty qoldan jasatty. Endi kelip, osy qoyyrtpaq qanshama qazaqtyng adasuyna sebep bolyp otyr. Búl bizding maqalanyng basynda aitylghan «tәnirshilerdin» de uahhabiy-salafiylerding týpki maqsaty qazaqty ózining ruhaniy-mәdeni  bolmysynan ajyratyp, ruhsyz tobyrgha, biorobotqa ainaldyru degen tújyrymymyzdyng dúrystyghyn dәleldeydi.

Endigi kezekte «qazaqty osy tyghyryqtan alyp shyghatyn jol bar ma?»-degen súraq tónreginde sóz qozghap kórelik. Bar. Ol qazaqtyng dәstýrli dini – Yasauy joly-yasauiya tariqaty. Kezinde búl jol barlyq dinder jalpy adamzat balasy tyghyryqqa tirelip, Ruhany әlemnen baylanysy ýzilip, ruhany azghyndyqqa úshyraghan  kezde tarih sahnasyna shyghyp, adamzat balasyn ary qaray ómir sýruge mýmkindik alyp bergen jol bolatyn. Egerde sol X1-X11-ghasyrlarda Qoja Ahmet Yasauy syndy úly túlgha Ruhany әlem men adamzat ruhy arasyndaghy baylanysty qayta ornatpaghanda adamzat balasy osy kýnge deyin ómir sýrmegen bolar edi. Aqyrzaman apatyna sol X1I1-X1V- ghasyrlarda úshyrap, ómir sýruin toqtatqan bolar edi. Qoja Ahmet Yasauy Ruhany әlem men adamzat ruhy arasyndaghy baylanysty qayta qalpyna keltirip qana qoymay, sol baylanysty ýnemi jalghastyryp túratyn әuliyeler mektebin qalyptastyrdy. Sonyng arqasynda adamzat balasy әli ómir sýrip kele jatyr. Osy jerde Qoja Ahmet Yasauiyge deyin Ruhany әlem men adamzat ruhy arasyndaghy baylanys qalay bolyp kelip edi degen zandy súraq tuady. Adamzat jaralghaly Yasauy babamyzgha deyingi aralyqta Ruhany әlem men adamzat arasyndaghy baylanysty payghambarlar jalghastyryp keldi. Múhammed payghambar songhy jәne aqyrdyng Payghambary. Ol kisiden keyin payghambar kelmeydi. Múhammed payghambarmen kelip, Ruhany әlem men adamzat arasyndaghy baylanysty jalghastyryp túrghan ruhany quat tórt jýz jyldan keyin sarqyldy. Odan ary qaray Ruhany әlem men adamzat ruhy arasyndaghy baylanys ýzildi. Ruhany әlemnen kelip túrghan quat sarqylghan song adamzat qoghamy azghyndyqqa úshyrady. Adam balasy materialdyq baylyq sonyna týsip, ruhaniat qajet bolmay qaldy. Búl kezendi Qoja Ahmet Yasauy atamyz bylay sipattaydy:

Oraza, namaz, iman islam qoldan ketti,
Kýnnen kýn beter degen hadis jetti.
Payghambar aitqandary kelip jetti,
Búl dýniyeni qaranghylyq basty dostar.

Ghalymdar bar ilimin malgha satty,
Kórip, bilip ózderin otqa atty.
Ózderi amal qylmay halyqqa ilim ýiretti,
Dýnie ýshin islamdy satty kórgin. (101) Qoja Ahmet Yasauy atamyz adamzat balasy azghyndap, ruhany toqyraugha týskenin osylay sipattady. Ol kisi sol kezendegi adam basyndaghy basty problemanyng ne ekenin týsindi jәne azghyndyqtan aman alyp shyghudyng jolyn izdedi. Ol – Ruhany әlemnen qol ýzgen adam ruhynyng azghyndauy edi. Ol búl turaly «Hikmetinde» bylay deydi:

Hikmat birlan әuual adam din bar ailady,
On segiz myng qamugh alam qayran erur.
«Qalu bәla» degen qúllar ulush aldy,
Sakut etkan qúllar dini oiran bolur.

Haq taghala iman ata qyldy bizga,
Áuual Mústafa rasuly aidy bizga,
Drud etsak quat berar dinimizga,
Yoq ersa qylghanlarym oiran erur.(62)

Ol kisi osy «Hikmet» joldarynda adam balasynyng adamy bolmysynyng quaty imanda, ruhaniatta ekenin, imansyz jasalghan kez-kelgen әreketting sony oiran bolatynyn estkertti. Eng bastysy ol kisi sol kezge deyin halyqtyng ruhany súranysyn ótep kelgen sharighattyng adamzat qoghamynyng ruhany qajetin ótey almaytynyn, búrynghyday sharighat shenberinde jasalghan taghat-ghibadat Ruhaniy әlemge jetpeytinin týsindi. Onyng sebebi, sharighat adamnyng fizikalyq bolmysynyng qajettilikterin óteytin zandylyqtar jýiesi bolghandyqtan Ruhany әlemmen tikeley baylanysy bolghan joq. Sharighat jolymen jasalghan taghat-ghibadat amaldarynyng Ruhany әlemge jetui Múhammed payghambarmen kelgen ruhany quat arqasynda jýzege asatyn. Ol quat sarqylghan song taghat-ghibadattyng manyzy-mәni bolmay qaldy. Alla Taghala men adam arasyndaghy baylanys ýzildi. Adamzat balasy tyghyryqqa tireldi. Búl tyghyryqtan shyghudyng bir ghana joly – ol adam ruhyn belsendi kýshke ainaldyryp, Ruhany әlem men adamzat ruhy arasyndaghy baylanysty qaytadan qalpyna keltiru bolatyn. Osy maqsatqa jetkende ghana adam balasy ary qaray ómir sýruge mýmkindik alady, bolmasa azghyndyqqa úshyrap, aqyrzaman apatyna úshyraydy. Mine, osynday qiyn kezende Qoja Ahmet Yasauy atamyz adam ruhyn belsendi kýshke ainaldyru baghytyndaghy әreketin bastady. Ol kisining adam ruhyn belsendi kýshke ainaldyrmaq bolghan әreketi sol kezendegi dindarlar tarapynan, jalpy halyq tarapynan qarsylyqqa úshyrady. Otyz jyl boyy Týrkistan kóshelerinde taspen atqylanyp, qughyngha týsti. Birde Yasauy atamyzgha Qyzyr aleyhiys-salam jәrdemge kelip, kómegin úsyndy. Ol kisi Yasauy atamyzgha aqsha berip, ózining qasyna shәkirtter jinap «zikriy-jahr» saldyrasyng jәne olardyng sol zikirge qatysqany ýshin kýnine bir tillә beresin. Qyryq kýn «zikir-jahr» saldyrghannan keyin olardy óz erkine jiber, - deydi. Yasauy Qyzyr aleyhiys-salamnyng aitqanyn búljytpay oryndaydy. Qyryq kýnnen keyin zikir-jahr salyp, daghylanghan jandargha «mende endi aqsha tausyldy, endi bossyndar,»- deydi. Sol kezde zikir salyp әbden mashyqtanghan shәkirtteri «Bizge endi aqshanyng qajeti joq. Zikirdi búdan bylay aqysyz zikir salamyz»- deydi. Sóitip, Yasauy babamyzdyng shәkirtteri kýn sayyn kóbeyip, ýlken jamaghatqa ainalady. Ol kisining ruhany quaty da artyp, ruhtyng kýshin paydalana alatyn dengeyge jetedi. Birde jergilikti biyleushining balasy angha shyghyp, Qaratauda qablan jaryp óltiredi. Qaratau ol kezde qalanyng irgesinde eken. Soghan qatty qúsalanghan han halyqqa jar salady. «Kimde-kim myna taudy qalanyng irgesinen aulaqqa kóshire alsa, sol adamnyng barlyq tilegin qabyl alamyn, Bar is-әreketine erkindik beremin»-deydi. Qoja Ahmet Yasauy hangha baryp, taudy kóshiru qolynan keletinin aitady. Han kelisimin beredi. Sol kezde ainalany qalyng túman basady. Ertenine halyq túrghanda taudyng qalanyng irgesinen alystap ketkenin kóredi. Sol kezden bastap, Yasauy babamyzdyng danqy asqaqtap, qasyndaghy halyq odan ary kóbeye týsedi. Kýn sayyn abyroyynyng artyp bara jatqanynan qauiptegen jergilikti Ahman, Qaraman atty bekter ol kisige jala jauyp, abyroysyz qyludy oilastyrady. Sóitip, hannyng bir ógizin úrlap soyyp, týnde aparyp, Yasauy babamyzdyng sabanhanasyna tyghady da, ertesine hangha baryp, shaghymdaryn aitady. «Siz ana Yasauiyge erik berip, oiyna kelgenin istetip qoydynyz. Ol kýnimen zikir-jahr salady. Týnde úrlyq qylady. Keshegi sizding joghalghan ógizinizdi úrlap soyyp aldy. Senbeseniz jýriniz baryp kórsteyik,»- deydi. Han qasyn nókerlerin alyp, Yasauy babamyzdyng sabanhanasyna barghanda, sabannyng astynda jatqan etti kórsetedi. Etti ashyp kórsetisimen eki bek eki tóbetke ainalyp, etke talasyp, yryldasyp arpalysa ketedi. Ony kórgen halyq shoshyp, keri qashady. Al, eki tóbet bosa, ózderining rulastaryn aldaryna salyp alyp, qazirgi Týrkimenstan jerine baryp biraq toqtaydy. Búl oqigha Qoja Ahmet Yasauiyding Ruhany әlemge tolyghymen qol jetkizip, Ruhany әlemning quatyn (kvanttyq әlemnin) paydalana alatyn, ʻilmiy-karamatqa ie bolghanynyng aiqyn dәleli edi. Osy oqighadan keyin Yasauy babamyzdyng ataq-danqy odan ary asqaqtap jalpy halyqqa tarala bastaydy. Qatary kýnnen kýnge kóbeye beredi. Osylay Yasauy atamyz ruhty belsendi kýshke ainaldyryp, Ruhany әlem men adamzat ruhy arasyndaghy baylanysty qayta ornatty. Búl islam dinin sharighat dengeyinen tariqat dengeyine kóteru bolatyn. Yasauy babamyzgha deyingi islam dini men tariqat dengeyine kóterilgen islam dinining arasynda óte ýlken aiyrmashylyq boldy. Búryndary islam dinining bes paryzyn oryndaghan adamdy músylman dep eseptelse, endi adamnyng ruhany bolmysyna, iman-senimine mәn beretin boldy. Eng bastysy әr halyqtyng ózining tili men salt-dәstýri men mәdeniyetin saqtau basty shart bolyp qabyldandy. Óitkeni, әr halyqqa salt-dәstýr men әdet-ghúrypty, tildi bergen Tәnir Taghalanyng Ózi. Sondyqtan ony búzugha eshkimning qúqy joq jәne ol Qúran Kәrim ayattarymen bekitilgen. «Maida» sýresining qyryq segizinshi ayatynda: «Senderden әrbir últ ýshin (jeke)  sharighat jasap qoydyq. Eger  Alla qalasa barlyghyndy bir ýmbet jasar edi»- dep jazylghan. Sonday-aq, «Hudjrat» sýresining on ýshinshi ayatynda «Ey, adamdar, rasynda biz senderdi bir erkek (Adam), bir әielden (Haua) jarattyq jәne de bir-birlerinmen tanysularyng ýshin senderdi halyqtar men ru-taypalargha bóldik»- dep, osy mәseleni ary qaray naqtylau bar. Búl ayattarda músylman bolu ýshin arab bolu kerek degen bir auyz sóz joq. Osy negizge sýiengen Qoja Ahmet Yasauy atamyz Islamnan negizi bes paryzdy ghana alyp, qalghan qoghamdyq qatynastardy retteudi kóneden, Tәnir dininen qalghan әdet-ghúryp, salt-dәstýrge berdi. Biz sol әdet-ghúryp, salt-dәstýrdi ústanyp kelemiz. Eng bastysy Qoja Ahmet Yasauy ilimine moyynúsynghan týrkilerding ruhy jalpy adamzatqa berilgen ýsh dengeyden: «ismu-l yaqiyn, rasmu-l  yaqiyn, ʻilmu-l yaqiyn» shenberinen shyghyp, «ayn al-yaqiyn» dengeyine kóterildi. Ruh-әruaq belsendi kýshke ainaldy. Ýnemi zikir salyp, Ruhany әlemmen baylanysta otyrghan adamnyng ruhy eki әlemde qatar ómir sýre alatyn dengeyge kóterildi. Dýniyeden ótip, baqilyq әlemge ótken túlghalardyng ruhany quaty fany dýniyedegi úrpaqtaryna jәrdem bere alatyn dengeyde boldy. Sebebi, olar Ruhany әlemge (kvanttyq әlemge) úlasqan túlghalarda eki әlemde qatar ómir sýru mýmkindigi bar jәne qazirgi kanttyq fizika ghylymy Ruhany joghary dәrejege jetken túlghalardyng ruhy tiri bolatynyn dәleldep otyr. Oghan mysal retinde qazaq dalasyn alyp jatqan әuliyler men әuliyeli jerlerding ruhany quaty әli kýnge halyqqa ózderining sharapatyn tiygizip keledi. Eger halyq olardan ruhany nәr alyp, quatyn sezinbegen  bolsa, barmaghan bolar edi. Sebebi, әuliyelerding basynda Alla Taghaladan keletin núr bar. Olay bolatyny Alla Taghala ózining dostaryn eshqashan Ózining nazarynan tys qaldyrmaydy. Búl Yasauy jolynyn- yasauiya tariqatynyng  týrkilerding sol kezende jer betindegi barlyq halyqtan sanasynyng bir saty joghary dengeyge kótergenining kórsetkishi bolatyn. Jәne Yasauy atamyz týrkilerding ruhyn Ruhany әlemmen baylanystyryp qoymay, әrbir adamnyng ruhyn shejire tizbegi arqyly Ruhany әlemge baylady. Qazaq shejirelerining ishki ruhany quatyn, olardyng týzilu sebepterin biz әli týsine qoyghan joqpyz. Egerde sol qúpiyany ashar bolsaq, biz qazaqtyng tәuelsiz tarihy jadyn iygergen jәne ózge diny aghym jeteginde ketpegen bolar edik. Ókinishke oray, әli biz ózimizding tәuelsiz tarihy jadymyzdy qalyptastyra almay kele jatyrmyz. Kezinde orys patshasy Elizavetanyng «Búlar shyn tarihyn bilse әlemdi qayta jaulap alady,»-dep qauiptenui osyghan baylanysty bolatyn. Keshegi Stalinning qazaqty qynaday qyruynyng astarynda da qazaq halqynyng genetikalyq kodynyng myqtylyghy jatty. Qazirgi kezendegi qazaq ruhaniatyna qarsy shabuyldyng negizgi nysanasy Yasauy joly-yasauiya tariqaty bolatyny búl joldyng osynday qúdiretine baylanysty ekendigin bizding dúshpandarymyz sezingenimen, ózimiz tany almay kele jatyrmyz. Búl bizding basty qasiretimiz.

Qúrmetti oqyrman! Búl maqalanyng negizgi maqsaty qazirgi qazaq halqynyng ruhany daghdarysqa týsip, tobyrgha ainalu sebepterine qysqasha taldau jasadyq. Elimizde qazirgi kýni belsendi әreket etip jatqan negizgi eki baghyttyng ne maqsatty kózdeytinine taldau jasadyq. Uahhabiy-salafiylerding týpki maqsaty - qazaq halqyn dәstýrli dininen, әdet-ghúryp, salt-dәstýrinen, tilinen bezdirip, arabtandyrudy maqsat etken baghyt ekenin ashyp kórsettik.

Ekinshi baghyttyng maqsattary – búdan da soraqy. Qazaqtyng 1250 jyl boyyna jinaqtaghan ruhany baylyghyn islam dinimen kýresemiz dep, sypyryp tastamaq. Ornyna ne әkelerin ózderi de bilmeydi. Ata-babalardyng әruaghyna sýienemiz deydi. Dýniyege úiyqtap kelip, dýniyeden úiyqtap ótken әruaqtan qayyr joq. Áruaq úrpaghyna jәrdemshi boluy ýshin aldymen zikir salyp, Ruhany әlemge úlasqan boluy shart. Onsyz әruaq eshqanday kómek kórsete almaydy. Sonda, «tәnirshi» myrzalardyng kóksegeni ne degen zandy súraq tuady. Maqsattary – qazaqtyng sózin sóilegen bolyp, halyqty dәstýrli tanym-týsiniginen aiyru. Ózderi siyaqty qazaqy bolmystan ajyraghan uahhabiy-salafiylerding sonyna ergen adasqan qazaqtarmen jaulastyru. Sonda olardyng aldaryna qoyghan maqsattary oryndalmaq. Egerde el bolamyz, júrt bolamyz desek, búl eki baghyttan da tezirek arylyp, dәstýrli diny tanymymyzdyng ózegi bolghan Yasauy joly-yasauiya tariqatyna bet búru jәne ol tez arada iske asyryluy qajet. Olay bolmaghan jaghdayda aranyn ashyp kele jatqan myna aqyrzaman apatynyng qúryghyna týserimiz anyq. Kezinde Qoja Ahmet Yasauy babamyz XII ghasyrda Ruhany әlem men adamzat ruhy arasyndaghy baylanysty qayta ornatyp, adamzat balasyn aman alyp qalyp edi. Biz egerde Yasauiya tariqatyn-Yasauy jolyn janghyrta alsaq, әli de qútylugha mýmkindik bar. Bolmasa, basqa halyqtardyng basyna týsip jatqan qiynshylyq qazaqtyng basyna da týsetinin týsinuimiz kerek.

Zikiriya Jandarbek

Abai.kz