Tәnirshildik pen islamgha arnalghan maqalalar toptamasynyng ótken sandarynda búl eki aghymnyng payda bolu tarihy, olardy nyghaytu joldary, aralaryndaghy qayshylyqtardyng sebepteri tәrizdi ózekti mәseleler kóterilgen edi. Búl qorytyndy maqalada olardy ýilestiruding manyzy turaly sóz bolady.

Býgingi kýnderi qazaq halqy ózining búrynghy kórkem minezderinen aiyrylyp, «qoy minezdi» beyshara halge týsti degen sózder aityla bastady. Búl sózderding da jany bar. Býgingi qogham ómirinde búghan dәlelder jetkilikti deuge bolady. Búl ózgeristing sebebi – últtyq bolmystyng ózgerui.

Kóshpendi dәuirden otyryqshy ómirge ótkennen keyin últtyq qúndylyqtardy saqtaytyn salttarymyz úmytylyp, ghasyrlar boyy qalyptasqan bolmysymyz ózgere bastady. Áriyne, búl aitylghan sóz «Búrynghy últtyq bolmysty qalpyna keltiru ýshin qaytadan kóshpendi ómirge kóshu kerek» degendi bildirmeydi. Ol mýmkin emes. Tarih keyin qaray jýrmeydi. Uaqyt ótip, zaman ózgerdi. Basqa jol kerek. Últtyq bolmysymyzdy nyghaytyp, búrynghy kórkem qalpyna keltiru ýshin jana ómirge beyimdele bilu kerek.

Búl jol -- islam men tәnirshildikti ýilestiru joly bolsa kerek. Osylay ruhany jәne zattyq bolmysymyzdy jetildirip, jana dengeyge kóteriluge bolady. Áubasta búlar Bolmysty tolyghymen qamtyghan bir qúbylysqa negizdeldi. Ókinishke oray, zamannyng ózgeruine baylanysty uaqyt yqpalymen islam Bolmystyng ruhany bóligine basa kónil audarsa, al tәnirshildik materialdyq bóligine kónil audaryp, arasy alshaqtap ketti. Osylay búl eki aghymnyng arasynda aiyrmashylyq payda bolyp, qazirgi uaqytta sheshimi qiyn alauyzdyq tuyp otyr.

Endi olardyng ortaq qúndylyqtaryn tauyp, ýilestire bilu kerek. Búlar bir Bolmystyng eki qúndylyqtaryn beredi. Islam ruhany qúndylyqty berse, al tәnirshildik – zattyq qúndylyqty beredi. Ruhany jәne zattyq qúndylyqtar ýilesimdi bolghanda ghana adam baqytty bola alady.

Búl oidyng dәlelin Abaydyng «Aqyl, qayratty, jýrekti birdey ústa, Sonda tolyq bolasyng elden bólek» degen ghibraty men on jetinshi sózinen taba alamyz. On jetinshi sózinde «Aqyl, qayrat, jýrek ýsheui ónerlerin aitysyp, talasyp kelip, ghylymgha jýginipti» deydi. Búl ýsheuining ekeui «aqyl men qayrat» zattyq bolmysty kórsetedi. Al jýrek ruhany bolmysty bildiredi. Sebebi, jýrekte jan ornalasqan. Al ghylym Allanyng bir kórinisi. Búl turaly danyshpan Abay otyz segizinshi sózinde «Ghylym -- Allanyng bir sipatyy, ol -- Haqiqat» deydi.

Osylay, bolmystyng ruhany jәne zattyq bólikteri Allagha kelip jýginedi. Ári qaray «Osy ýsheuing basyndy qos, bәrin jýrekke biylet,  -- dep úqtyryp aitushynyng aty ghylym eken.

Osy ýsheuing bir kiside mening aitqanymday tabylsandar, tabanynyng topyraghy kózge sýrterlik qasiyetti adam -- sol. Ýsheuing ala bolsan, men jýrekti jaqtadym. Qúdayshylyq sonda, qalpyndy taza saqta, Qúday taghala qalpyna әrdayym qaraydy dep kitaptyng aitqany osy, -- depti» deydi. Abay osylay Bolmystyng ruhany (jýrek) jәne zattyq (aqyl men qayrat) bólikterin biriktiruding manyzyn týsindiredi.

Abay osylay ruhany jәne zattyq qúndylyqtardy biriktiru qoghamnyn, onyng әrbir mýshesining kemeldenip jetilu kepili ekenin týsindiredi. Danyshpan babamyz elimizdegi kýrdeli mәselening sheshimin kórsetip qana qoymay, ony jetiluding qúralyna ainaldyru jolyn kórsetip otyr. Ol jol – tәnirshildik pen islamdy biriktiru bolyp tabylady. Sebebi, tәnirshildik bolmystyng zattyq bóligin qamtysa, al islam ruhany bóligin  qamtidy. Jalpy alghanda, qoghamdaghy qanday qiynshylyq bolsa da, birlik búzylyp, Bolmystyng ýilesimdiligining búzyluynan tuyndaydy. Qogham birligi onyng eki qanaty bolyp tabylatyn ruhany jәne materialdyq bolmystarynyng ýilesimdiligine baylanysty, birde qúldyrap, birde jogharylap otyrady. Sondyqtan, órkeniyetting eki qanaty bolyp tabylatyn búl ekeuin birdey jetildirip, olardy ýilestirip otyrsa, sonda ghana ýilesimdi qogham ornaydy. Yaghni, materialdyq jәne ruhany qúndylyqtardy birdey eskerip, olardyng birligin saqtay bilu kerek.

Bizding qoghamda tәnirshildik tabighat kórinisterin zerttep ghylymiy-tehnikalyq órkeniyetti damytugha mýmkindik berse, al islam onyng ruhany tiregi bolyp, adamnyng ruhyn Allanyng Núrymen baylanystyrady. Adam balasy býkil Bolmyspen ýilesimdi bolugha mýmkindik alady.

Tәnirshildikting alghashqy mәni -- imany joghary adamdargha arnalghan Allagha tura jol edi. Biraq kópshilik qauymnyng imany búnday joghary dengeyde bolmaghandyqtan, býgingi kýnderi tәnirshildik Bolmystyng materialdyq bóligin qamtityn dýniyetanymgha ainalyp otyr. Olar Bolmystyng әlemdik kórinisimen birigip, zattyq bolmystarymen qorshaghan orta arqyly ómirding lәzzatyn alghysy keledi.

Osylay, býgingi kýnderi Bolmystyng әlemdik kórinisine baghyttalghan tәnirshildik payda bolyp otyr. Tәnirshilder tabighatpen ýilesip, onymen biriguge úmtylady. Tabighatpen birigu ghylymdy, ónerdi, oy óristi keneytedi. Osylay Bolmystyng әlemdik kórinisine kónil bólinip, qoghamnyng materialdyq qúndylyqtaryn jetildiruge mýmkindik tuady. Búlar tanymdy ósiredi.

Adamnyng sanasy ósip, oy órisi keneygen sayyn ol búl dýniyening mәn-mәnisin, bolyp jatqan qúbylystardyng ózara baylanysyn týsinip, olardyng týpki sebebine ýnile bastaydy. Ol býkil bolmystyng týpki mәnin týsinip, tipti sheksiz әlemdegi ózining alatyn orny men mindetin týsinu dengeyine jetui mýmkin. Biraq, zattyq әlemning yqpalynda bolghandyqtan, olar Abay kórsetken ómirding negizgi maqsaty bolyp tabylatyn Týp IYege qayta almaydy.

Ómirding negizgi maqsatyna islam ghana jetkizedi. Sebebi, islam adamnyng ruhyn Allanyng Núrymen baylanysugha jol ashady.

Osylay taghdyrdyng bergen eki qúndylyghyn ýilestiruding manyzy zor ekenin kóremiz. Olar birikse, alauyzdyqtyng ornyna ruhany jәne materialdyq baylyqtardy ósirip elimizdi joghary dengeyge kóteretin negizgi quatqa ainalar edi.

Dosym Omarov,

Abaytanushy, filosofiya ghylymdarynyng doktory, teolog.

Abai.kz