Qazaq qoghamymen birge qazan aiynyng ortasyna ketip baramyz. Bireuler ajyrasyp enirep jylauda, bireuler forum ótkizude, biraq bәrimizge qatysy bar basty janalyq – tenge kursynyng ótken qyrkýiekte qúldyrau boyynsha tarihy rekord qoyy. Bireuding ajyrasqany sizge әserin tiygizbese de, tengening kursy sizge barlyq jaghynan, aldynyzdan da, artynyzdan da, astynan da, ýstinen de úmytylmas әser bere alady. Jalpy, tenge sizding ómirinizdi jaqsy jaghyna da, jaman jaghyna da ózgerte alatyn qasiyetke ie kiyeli qaghaz.

Qyrkýiekting qorytyndysy boyynsha tenge baghamy 1 AQSh dollary ýshin 549,07 tengege deyin әlsiredi. Yaghny bir aida tengening qúlau kórsetkishi 1,9% payyz boldy. 2025 jyldyng basynda tenge baghamy dollargha shaqqanda 526,11 bolghany este. Al býgin Qazaqstan qor birjasynda kurs 541,45 kórsetip túr. Sonda jyl basynan beri tenge shamamen 2,9 payyzgha әlsiregen.

Bәrimizdi bir súraq mazalaydy. Nege bizding tengening kursy qayta-qayta qúbyla beredi? Jәne nege tenge kýsheygennen kóri kóbirek әlsireydi? Sosyn búl kursty kim bekitedi? Ol jalpy qaydan payda boldy? Mysaly býgin tengening baghamy 541,45 bolady dep kim sheshti? Múnday kursty biz qaydan aldyq? Sosyn nege kórshi Qyrghyzstan, Ázirbayjan siyaqty elderding valutasy óte túraqty, al bizding tenge túraqsyz? Mine halyqty eger asyqpay jón súrasaq, osynday súraqtar tolghandyrady.

Tengening bizdi qorshap túrghan kórshi elderding valutasynan basty aiyrmashylyghy – tenge erkin ainalymdaghy tolyq konvertteletin halyqaralyq valuta. Biz sanaly týrde osynday sheshim qabyldaghanbyz. Sonyng arqasynda kóptegen ishki jәne syrtqy investorlar bizding birjagha kelude, júmys isteude. Yaghny tengening óz ómiri bar, al onyng baghamyn naryq bekitedi. Mysaly, Ázirbayjan men Qyrghyzstannyng valutalary targettelgen kurs rejiyminde, yaghny erkin valuta emes, olardyng biyligi manat pen som baghamyn bekitip otyrady.

Endi men әr valutanyng sipattamasy men qazirgi jaghdayyn týsindireyin. Tenge dәl qazir – TMD aumaghynyng basty valutasy. Sebebi ol erkin konvertteledi. Sondyqtan tengening kursyn eshkim arnayy bekitpeydi. Bagham Qazaqstan qor birjasyndaghy (KASE) alyp-satu nәtiyjesinde belgili bolady. Qazaqstan qor birjasynda valutalyq sauda-sattyq alanshasy degen bar. Tengening dollargha shaqqandaghy baghamy sol alanshadaghy USD/KZT júby saudasynyng qorytyndysy boyynsha anyqtalady. Tanghy sauda sessiyasy Astana uaqytymen saghat 10:15-te bastalyp, 11:00-de ayaqtalady. Sonymen birge, týski jәne keshki sessiyalary bar. Demek saghat 11-00-den keyin sol kýngi tengening alghashqy naryqtyq baghamy anyqtalady. Al sol kýnning qorytyndy kursy keshki sessiya ayaqtalghan 17-00 saghattan keyin belgili bolady. Osy sauda-sattyqqa bankter, shetel valutasymen operasiya jasaytyn týrli kompaniyalardyng tapsyrmasyn oryndaytyn brokerler, valuta aiyrbastau firmalarynyng ókilderi qatysady. Orta eseppen, qazirgi tanda valuta birjasynda 33 belsendi oiynshy bar. Bankter de osy tizimge kiredi. Osy naryqtyq qatysushylar tarapynan jasalatyn súranys pen úsynys kólemi tengening kýn sayynghy qúbyluyna әser etip, onyng baghamyn anyqtap otyrady. Biyl orta eseppen USD/KZT júbynda bir kýnde 220 million dollargha sauda-sattyq operasiya jasalyp jýr. Bir aida shamamen 20 júmys kýni bar dep eseptesek, biylghy alghashqy 9 aida tengening dollarmen alys-beris ainalymy 39-40 milliard dollargha jetkendigin eseptep shygharugha bolady.

Tengening kursy dollardy satyp alu/satudyng Qazaqstan qor birjasyndaghy sauda-sattyqta tirkelgen ótken eng tómengi baghasy men eng jogharghy baghasynyng ortaq mәninen qúralady. Mysaly, eng tómengi mәmile bir dollargha 545,86 tenge, al jogharghy mәmile dollaryna 549,07 bolsa, osy ekeuin qosynyz da, ekige bóliniz. Sonda tenge qúny sol sessiya nәtiyjesinde 547,46 bolyp belgilenedi. Birjalyq stakan degen úghym bar. Eger birjada oiynshylar dollardy kóbirek alyp jatsa, onda dollargha súranys kóp bolyp, onyng kursy ósedi. Kerisinshe tengege súranys kóp bolsa, demek tenge kýsheyedi degen sóz. Bәri taza naryq.

Al osy tengeni basyp shygharatyn Últtyq Bank onyng baghamyn targetteu, yaghny kursty retteu rejiyminen 10 jyl búryn ketip qalghan. Qazir Últtyq bank inflyasiyany targetteu rejiyminde júmys isteydi. Yaghny basty baghyty – inflyasiyany belgili bir shek ayasynda ústap túru. Bir sózben aitqanda, tenge taghdyry naryqtyng jeke qolyna berildi. Al memleket bar kýshin tek inflyasiyagha salady.

Búl óte jaqsy. Sebebi, búghan deyin birneshe ret oryn alghan kýtpegen devalivasiyalardan keyin halyqtyng tengege degen senimi joghalyp ketken bolatyn. Al devalivasiyalar әu basta tengeni naryq emes, memleket ózi rettep otyrghandyqtan boldy. Yaghni, onyng kursy jasandy týrde, týrli sayasy nauqandargha, mysaly Nazarbaevtyng saylauy qarsanynda, soghan qatysty qoldan ústalyp otyrdy. Tengeni qoldan ústap túru óte qymbat. Oghan bir aida 2-3 milliard dollar kerek. Ashyghyn aitu kerekpiz, mysaly 2014-2015 jyldary bizde memleketting altyn-qor rezervi, shamamen 20 milliard dollar bosqa jaghylyp ketti.

Endi naryq jaghdayynda memleket tenge baghamyna rezervterin qúrtpaytyn bolady. Biraq búl memleket qor naryghynda valutalyq operasiyalarmen ainalyspaydy degen sóz emes. Mysaly, Últtyq Qordan respublikalyq budjetke qarjy audarghanda, birjada qordan kelgen dollardy tengege auystyru qajet bolady. Onyng is-qimyl kestesi aldyn-ala jariyalanady. Naryq qatysushylary bәrin kórip, baqylap jýredi. Yaghni, memleket valuta naryghynda kýtpegen is-qimyldar jasamaydy. Odan bólek, Birynghay jinaqtaushy zeynetaqy qory kerisinshe halyqtan tengeley jinalghan zeynetaqy salymdaryn bekitilgen grafik boyynsha dollargha auystyryp otyrady. Onymen birge, Últtyq Bank altyn operasiyalaryn ainalaydy. Ol ne degen sóz? Elimizdegi altyn óndirushi kompaniyalar sol altyndaryn Últtyq Bankke ótkizuge mindetti. Últtyq Bank olarmen tengemen eseptesedi. Sol uaqytta, naryqta basy artyq tenge massasy kóbeyip, inflyasiya kýsheymeui ýshin Últtyq Bank sol altynnyng naryqtyq qúnyn dollarmen birjagha shygharady, yaghny alghan altynyna parapar dollardy birjada satady.

Sonda memleket te kýndelikti rejimde osy birjanyng qatysushysy bolyp tabylady. Memleket eki jaghdayda, Últtyq Qor aqshasyn budjetke audarghan kezde jәne altyn operasiyalaryn ainalau kezinde dollardy satady. Al Jinaqtaushy zeynetaqy qoryna dollar kerek kezde kerisinshe dollardy satyp alady. Kýndelikti rejimde memleketting birja operasiyalaryndaghy ýlesi shamamen 12-13 payyz bolady. Qalghany naryqtiki.

Biraq memleketting «intervensiya» dep atalatyn rychagy bar. Ol óte siyrek qoldanylady. Eger birjada panika tuyndap, investorlar qashyp, tenge shok ústap, baghasy tómen qúldyraytyn bolsa, Últtyq Bank birden ózining rezervindegi dollarlardy kóp kólemde satyp, intervensiya jasaydy. Sonysymen tenge baghasyn túraqtandyrady. Búl uaqyty shekteuli, bir rettik amal bolyp tabylady. Sebebi, intervensiya jasay bersek, onda biz tenge qúnyn qolymen ústap túratyn rejimge qayta oraldyq degen sóz. Al kýnine 200 million dollar jaghyp otyru aqylgha syimaytyn nәrse ghoy.

Tenge biyl nege әlsireude?

Eger elge import kóp keletin bolsa, onda bizdegi birjada dollargha súranys kóp bolady. Sebebi, importerlerge syrttan tauar satyp alu ýshin dollar kerek. Al eksporttyq týsim importtan artyq bolatyn bolsa, tiyisinshe tengening pozisiyasy jaqsy bolady. Bizding negizgi eksporttyq týsim múnay baghasynan keledi. Eger múnay baghasy arzandasa, bizge eksporttan keletin múnay dollarlary azayady. Múnay kompaniyalarynyng salyq pen jalaqy tóleu ýshin birjada dollar satatyn operasiyalarynyng kólemi qysqaryp qalady. Onda birjada tengege degen súranys azayyp, birjalyq stakan dollardyng qýnyn kóterip, tengeni kerisinshe týsire bastaydy.

Múnaydan keyingi faktor – rubli. Tenge men rublidi birneshe milliard dollarlyq eksport pen import baylanysy ústap túr. Sondyqtan rubli qúlasa, birjadaghy oiynshylar psihologiyalyq túrghyda tengening de qúlauyn kýtedi de, tengening barlyghyn qútylu ýshin asyghyp birjada sata bastaydy.

Ýshinshi faktor – mausymdyq qúbylystar. Jyl sayyn 4 ret jýretin salyq aptasy kezinde kompaniyalar salyq tóleu ýshin dollarlaryn tengege aiyrbastay bastaydy. Ol kezde tenge kýsheyedi. Jәne jazghy demalys pen qysqy jana jyldyq demalys mausymy aldynda halyq shetelge shyghu ýshin dollardy aiyrbastau beketinde kóptep ala bastaydy. Sol kezde tenge әlsirep, dollar kýsheyedi.

Osy jerde bir súraq tuady. Eger tenge baghamyn naryq saudasy anyqtap rettese, biz estip jýrgendey Últtyq Bank nege әr kýnning ózining resmy kursyn bekitedi? Onyng naqty sebebi bar. Últtyq Banktyng valuta baghamy birjadaghy naryqtyq baghamgha sәikes bekitiledi. Bizdegi ishki operasiyalar, tólemder tengemen jýretindikten, resmy kurs shetel valutasymen kelgen tabysqa tengeley salyq tólegende, basqa da tólemder jýrgizgende qajet bolady. Barlyq esep-ayyrysular osy resmy baghamdy esepke ala otyryp jýrgiziledi. Mysaly siz 18 qarashada dollarmen payda taptynyz. Odan tengeley salyq tóleu kereksiz. Sizge osyny esepteu ýshin naqty bekitilgen resmy kurs kerek.

Nege osy Qyrghyzstan men Ázirbayjanda som men manattyng kursy ózgermeydi?

Dәl qazir Qyrghyzstanda somnyng dollargha shaqqandaghy kursy 87,45. 2010 jyly som baghamy dollaryna 44,7 bolghan. 15 jylda som da dollargha shaqqanda 95 payyzgha qúnsyzdandy. Al tenge dollargha songhy 15 jylda 370 payyzgha qúnsyzdanghan. Som men tenge baghamynyng qúnsyzdanuy arasyndaghy aiyrmashylyq eki elding ekonomikalyq qúrylymy men soghan sәikes tandalghan valutalyq rejiymine baylanysty. Múny terenirek týsindire keteyin.

Qazaqstan men Qyrghyzstannyng ekonomikasyn absolutty sifrlarmen salystyrugha bolmaydy. 2024 jyldyng qortyndysy boyynsha bizde ishki jalpy ónim 295 milliard dollar, al Qyrghyzstanda 17,5 milliard dollar boldy. Bizding ekonomikamyz kórshi elden 27 ese ýlken. Sondyqtan barlyq salystyrulardy proporsionaldy boyynsha qaraghan dúrys. Qyrghyzstan importer el. Yaghni, onyng syrtqa eksport satyp aqsha alghanynan, syrttan import qabyldap aqsha jaratuy kóp. Sondyqtan Qyrghyzstanda syrtqy sauda balansy minusta. Qazaqstan kerisinshe eksporter el. Bizdegi eksport importtan artyq.

Qyrghyzstannyng әlemmen tauar ainalymynyng shamamen 76 payyzyn import qúraydy. Demek, som qúldyrasa, Qyrghyzstanda bәri avtomatty týrde qymbattamaq. Múnday jaghdayda, halyqtyng kem degende ortasha jaghdayyn qamtamasyz etu ýshin somnyng kursyn qatang ústap túru kerek. Qyrghyzstangha somnyng ainalymy shekteuli, importy kóp, halqy azghanday bolghandyqtan, somdy qoldan ústap túrghan dúrys. Sebebi, olardyng importy 12,2 milliard dollar, al eksporty 3,8 milliard dollar. Qyrghyzstanda som bizdegi tenge siyaqty ashyq birjada satylyp, aiyrbastalmaydy. Olar mysaly somdy dollargha valutty svop operasiyalary arqyly konvertteydi. Olarda bir jylda osy svop operasiyalarynyng kólemi shamamen 40 million dollar.

Al Qazaqstanda tenge-dollar sauda-sattyghynyng kólemi bir kýnde 220 million dollar. Nemese jylyna 53 milliard dollar. Masshtab aiyrmashylyghyn sezgen bolarsyzdar. Qyrghyzstan ýshin somnyng kursyn ózgertpey ústap túru ýshin bir jylda 25 million dollar jetip jatyr. Al biz mysaly, tengeni erkin ainalymnan shygharyp alyp, kursyn memleket ózi tyrp etkizbey ústap túramyz dep sheshsek, onda bizge jylyna tek qana tenge baghamyn ústap túru ýshin 30 milliard dollar kerek.

Sondyqtan Qazaqstangha tengening erkin naryqta, ashyq valuta bolghany tiyimdi. Al Qyrghyzstannyng qazirgi jandayynda, olargha som baghamyn qoldan ústap túrghan dúrys. Sebebi, qyrghyz ekonomikasy erkin konvertteletin som rejiymine shylday almaydy.

Qyrghyzstan men Ázirbayjan «kurs targeti» rejiyminde, al Qazaqstan «inflyasiya targeti» rejiyminde júmys isteydi. Yaghni, monetarly biylikteri, bir sózben aitqanda Ortalyq bankteri әrtýrli, biraq ózderine qolayly jәne qisyndy baghyt tandaghan.

Ázirbayjan manaty turaly aita ketsem. Bir ret devalivasiya jasap alghan 2014 jyldan beri manat baghamyn Ázirbayjan Ortalyq banki belgili bir naqty koridorda ústap otyrady. Qazir ol bir dollargha 1,7 manat. Songhy jyldary baghamdy osy koridorda ústap otyru ýshin Ortalyq bank shamamen jylyna 2 milliard dollar shyghyndap keledi. Biraq eger múnay baghasy barreline 60 dollardan arzandap ketse, onda tólem balansynyng profisiyti nasharlap, intervensiyagha qajet qarjy 3 milliard dollargha deyin artuy mýmkin. Mening boljauymsha, biyl múnay barreline 69 dollar dengeyinde bolghandyqtan, Ázәirbayjan Ortalyq banki manat kursyn ústap túru ýshin osy jyly 2,5 milliard dollar jaghuy tiyis. Búl olargha kursty erkin ainalymgha jibergennen kóri tiyimdi.

Endi qaranyzdar. Tenge – halyqaralyq, aimaqtyq ashyq valuta. Ony TMD-nyng dollary dese de bolady. Al som men manat jabyq ishki valuta dep sanalady. Qazaqstan ózining birjasyn, qarjylyq arhiytekturasyn ekstensivti formatqa, yaghny ashyq, syrttan kez-kelgen investor qatysa alatyn qylyp, halyqaralyq integrasiya prinsipterine negizdep jasaghan. Osy arqyly tengelik operasiyalar masshtabyn ýlken qyldyq. Bizding qarjylyq qúraldardy sheteldik investorlar quana alady. Búnyng bәrine belgili bir minusy – tenge syrtqy shoktargha óte sezimtal. Biraq biz óz tandauymyzdy dúrys jasadyq. Endi ishki ekonomikamyz ben óndirisimizdi kýsheytip alsaq, tengening quaty eselene týsedi.

Dәl qazir Qazaqstangha tengening dollargha shaqqanda tym kýshti boluy kerek emes. Ásirese ýkimetke. Biz jyl sayyn pensiya tóleuge kerek 2 trillion tengeni Últtyq qordan, yaghny múnaydan týsken dollardan alamyz. Sonda qazirgi kurspen 3,6 milliard dollar júmsaymyz. Eger dollar 120 tenge túrsa ne bolar edi? Bizge onda tek zeynetaqygha jylyna 16,6 milliard dollar qajet bolady. Bizding budjet te, Últtyq qor da tez sarqylyp, memleket defolt jariyalar edi.

Ashyq moyyndau kerek, óz valutamyzgha qiyanat kórsetken kezderimiz az bolmady. Sondyqtan barlyghyn әlemdik naryqtar men syrtqy qúbylystargha ghana baylanystyryp kórermendi aldaghym kelmeydi. Tenge tamyryna jeke mýdde jolynda ishten balta shapqandar da kezdesti. «Keyingi Nazarbaev» dәuirinde, yaghny 2010-2015 jyldary biz ýlken qatelikter jiberdik. Qazirgi túrghydan alghanda monetarly qatelik dep aitamyz ghoy, biraq ol kezde Nazarbaevqa jaqyn oligarhtyq toptar joghary biylikti tenge devalivasiyasyna mәjbýrlep, sodan ýlken diviydendter alghany jasyryn emes. Múnay, gaz, metal, kómir eksporttaghan iri qarjylyq toptar valutalyq týsimdi ózara kelisip shoghyrlandyryp aldy da, týnde ýlken kabiynetke kirip shyghyp, tengeni qoldan qúldyratyp, artynan birshama dollar satyp, bankterdegi tengelik kreditterin, kәsiporyndar qaryzdaryn, júmysshylar ailyghy syndy barlyq mәselelerin sheship tastady. Shamamen 17 adam keremet diviydend aldy, al 19 million Qazaqstan halqy bir sәtte 80 payyzgha kedey bola týsti. Bir jauapty túlghanyng "devalivasiya turaly ózim jana ghana bildim" dep qatyratyny da osy kez. Tenge 2014 jyldyng basynda 20 payyzgha, odan erkin ainalymgha ketkennen keyin taghy 30 payyzgha qúldyrady.

Osy kezde ekonomikany sayasat belden basyp, taghy ýlken qatelik jasadyq. Tengeni erkin ainalymgha jibergennen keyin onyng tolyq fundamentaldy naryqtyq dengeyine qúlap bituin kýtu kerek edi. Sol kezde 400-ge qúlasa da, qazannyng týbine jetip, ózi toqtap, ary qaray tolyq naryqtyng qolyna ótip keter edi. Oghan sayasy batyldyq jetpey, 2015 jyldyng sәuirinde ótken Nazarbaevtyng kezekten tys saylauynyng aldynda halyqty dýrliktirmes ýshin 2014 jyldyng kýzinen 2015 jyldyng kóktemi aralyghynda tengeni ústap túru ýshin rezervten 20 milliard dollardan astam valuta jaghylyp ketti. Saylau ótkennen keyin bir ay bolmay jatyp, tenge bәribir qúlady. Biz bolmaytyn jerde rezervten airyldyq. Qazir osy artyq 20 milliard dollar eki jyldyng budjettik defisitti jabugha onay jeter edi.

Sondyqtan tengening qazirgi problemalarynyng 30 payyzy ótken dәuirding qateligi. Ol býkil ekonomikalyq agentterdin, yaghny kompaniyalardyn, investorlardyn, halyqtyng tengeden qorqyp qaluyna, oghan senimsizdikpen qarauyna alyp keldi. Qit etse valuta aiyrbastau beketine jýgiru, úzaq pozisiyadaghy kapitaldy tengede ústamau, tengeni tek qysqamerzimdi operasiyalarda qoldanu әdeti osydan payda boldy. Biz múnyn zardabyn úzaq uaqyt tartyp kele jatyrmyz. Tenge kursynda tengege degen psihologiyalyq senim de ýlken ról oinaydy.

Al jalpy endi tengening túraqty boluy ýshin bizge tengeni naryqtyq erkin ainalymda ústay otyryp, ishki óndirisimizdi kýsheytuge baryn salu kerek. Dәl qazir múnay baghasy qúlamay túra túrsa, bizde ishki óndiris kóbeyse, onda tenge ózining bir túraqty koridoryn tabady da sonyng ishinde úzaq jyldar boyy jýre beredi. Jәne biz oghan memleketting aqshasyn, rezervin qúrtpaytyn bolamyz. Búl eng dúrys, eng tiyimdi jol. Bastysy ótkenning qateligin qaytalamayyq. Dәl qazir tengening bolashaghy kýshti bolyp túr. Sebebi biz últtyq valutany auyr, shok jaghdayyndaghy transformasiyadan ótkizip aldyq. Kóp elder búghan tipti dayyn emes. Tenge eng auyr joldy ótip ketti de, onyng erkin valuta ekenine biz de, halyqaralyq qauymdastyq ta ýirenip aldyq.

Osymen barlyghyn týsindirgen siyaqtymyn. Al 1 dollar 600 tengege bara ma degen súraqqa biyl onday ssenariy bolmaytyn siyaqty dep jauap bere edim.

Aybar Oljaev

Abai.kz