Týrki halyqtarynyng mәdeniy-ruhany bolmysynda Ahmet Yasauy túlghasynyng orny airyqsha.

Ol XII ghasyrda ómir sýrgen úly oishyl, týrkilik islam dәstýrining negizin qalaushy. Yasauy ilimi týrkilerding islamdy óz bolmysyna beyimdep qabyldauyna, ruhany tútastyqtyng qalyptasuyna jәne býkil Ortalyq Aziyada ornyghuyna jol ashty. Onyng múrasy sopylyq tәjiriybemen ghana shektelmey, týrki әdebiyetinin, mәdeniyetinin, әdet-ghúryptarynyn, әleumettik qatynastarynyng damuyna tereng yqpal etti. Ahmet Yasauy shamamen 1093 jyly Sayramda dýniyege kelgen. Ákesi Ibrahim shayyq dýniyeden ótken son, Yasy (qazirgi Týrkistan) qalasyna kelip, Arystan Babtan alghashqy ruhany tәlim aldy. Keyinnen Búharagha baryp, Jýsip Hamadaniyding múragerlerining biri boldy.

«Diuany hikmet» enbeginde búl turasynda bylay deydi:

«...Jeti jasta Arystan bab keldi babam,
Haq Mústafa amanat berdi maghan,
Sol sәtinde-aq kónilim tauyp bayan,
Nәpsim ólip, Tәniri jolyna týstim men de...». Yasauiyding sopylyq jolgha týsui týrki dalasyndaghy diny oidyng jana baghytqa bet búruyna negiz qalady. Ol islamdy týrkilerding dýniyetanymyna, tildik ereksheligine, salt-dәstýrine say týsindiru arqyly diny ilimdi halyqqa jaqyndata týsti.

Memleket basshysy Q.Toqaev 2023 jyly Týrkistan qalasynda ótken Últtyq qúryltay otyrysynda: «...Týrkistandy Yasauiysiz elestetu mýmkin emes. Áygili ghúlama tútas týrki dýniyesinde islam dinining ornyghuyna zor ýles qosty. Yasauiyden bastau alatyn qazaq jerindegi ruhany sabaqtastyq qazirge deyin ýzdiksiz jalghasyp keledi. Biyl Qoja Ahmet Yasauiyding tughanyna 930 jyl tolyp otyr. Osy orayda ghúlamanyng enbekterin jan-jaqty zerttep, dәripteu manyzdy. «Yasauitanu» ghylymy ortalyghyn nemese institutyn qúru mәselesin oilastyrugha bolady...» dep Ahmet Yasauy Qarahandyqtar kezeninen bastap qalyptasyp, HVI ghasyrda sharyqtau shegine jetken týrki-islam órkeniyetining óne boyynda óshpes iz qaldyrdy. Onyng osy eren enbegin әrqashan este saqtap, úlyqtauymyz, ghylymy túrghyda zerdelep otyruymyz qajet.

Osy túrghydan alghanda, ol Ortalyq Aziyadaghy halyqtyq ruhaniyatyn negizin qalaghan túlgha boldy. Ahmet Yasauy ilimining týp qazyghy – halyqqa qyzmet etu, tazalyq, qarapayymdyq, adamgershilik, yqylas, jýrek tәrbiyesi siyaqty qúndylyqtar. Ol jas kezinen týrki, arab jәne parsy tilderin jetik mengerip, shyghys poeziyasy men әdebiyetin tereng zerttegen. Onyng hikmetteri Úly dalada qolma-qol, auyzsha, qoljazba kýiinde keng taraghan. Tarihy derekterge qaraghanda, sol dәuirdegi týrki halyqtary islammen alghash osy hikmetter arqyly tanysqan. Eng tanymal enbekteri – «Diuany hikmet» (Danalyq kitaby), «Mirat ul-qúlub» (Jýrek ainasy), «Faqyrnama» (Kedeyding qissasy). Negizgi enbegi – «Diuany hikmet» – kóne týrki tilining qypshaq dialektisinde jazylghan. Ókinishke qaray, onyng týpnúsqasy saqtalmaghan. Bizge XV–XVI ghasyrlarda jazylyp, birneshe mәrte kóshirilgen, óndelip tolyqtyrylghan núsqalar ghana jetken. Qazirgi uaqytta búl qoljazbalar Stambul, Qoqan, Tashkent, Mәskeu, Almaty men Týrkistan qalalarynda saqtauly. Enbekting tolyq núsqasy 149 taraudan túrady. Býginde týrkitildes halyqtar búl tuyndyny qiyndyqsyz oqy alady. «Diuany hikmet» – týrki halyqtarynyng tarihy әri ruhany qazynasy. Arab tilinde «hikmet» – danalyq, tereng bilim, әdil payym degendi bildiredi. Islam filosofy Imam Maturidy «Hikmet – tura jolda dúrys pen búrysty ajyratu qabileti» dep anyqtama bergen. Ahmet Yasauy shygharmashylyghy týrki sopylyq poeziyasynyng negizin saldy. Onyng «Diuany Hikmeti» keyingi ghasyrlarda: Sýleymen Baqyrghany (Hakim Ata), Nәsimi, Fizuli, Nauai, Búqar jyrau, Shalkiyiz jyrau, Mәshhýr Jýsip siyaqty kóptegen aqyndargha әser etti.

Ahmet Yasauy babamyzdyng ruhany ilimindegi basty negiz – adamnyng ózin tanuy arqyly Haqty tanuy. Búl «Hәl» ilimi dep aitylady. «Hәl» ilimine toqtalar bolsaq, ol arab tilinen audarghanda «ruhany kýi, ishki ahual» degen maghynany bildiredi. Ahmet Yasauy babamyz «hәl» adamnyng Allamen baylanysyndaghy ishki ruhany halin, sezimin, jýrek kýiin bildiretindigin enbekterinde aityp ótken. Osy joldy ústanu arqyly adamnyng ruhany tazaruy, Allagha jaqyndauy, shynayy taqualyqqa jetui kerektigin ýiretti. Adamnyng týzelui jýregining týzeluine baylanysty bolghandyqtan, adamgha eng aldymen jýregin tәrbiyeleuge kýsh saludy mindettedi. Jýrekti Alla Taghala tyiym salghan jaman sipattardan tazartu jәne bizge búiyrghan kórkem sipattarmen bezendiru arqyly jýzege asatyndyghyn aitqan. Sonda ghana jýrek sau әri týzu bolmaq. Al onday jýrek iyesi qútylghan, shynayy tabysqa jetetindigin algha tartqan. Qasiyetti Qúran kitabynyng «Shúghara» sýresi, 88-89 ayattarda:  «Ol mal-mýlik te, bala-shagha da esh payda bermeytin kýn. Ol kýni Allagha taza hәm keselderden ada jýrekpen kelgen jan ghana (azaptan qútylyp, maqsatyna jetedi)», – dep jazylghan. Yasauy ilimining basty baghyttary:

1. Halyqtyq tilde nasihat aitu. Ol diny ilimdi arab nemese parsy tilinde emes, týrki tilinde týsindirdi. Búl islamnyng týrki halyqtary arasynda keng taraluyna ýlken әser etti.
2. Týrkilik dýniyetanym men islamdy ýilestiru. Jomarttyq, qonaqjaylyq, әdildik, batyrlyq, ata-anagha qúrmet sekildi úghymdar islam әdebimen ýndesip, jana ruhany jýie qalyptasty.
3. Tasauuf (sopylyq) tәrbiyesi. Yasauy tariqaty Qoja Ahmetting jeke ómir saltyna negizdeldi: nәpsini jenu, ghibadatqa berilu, qoghamgha payda keltiru.
4. Sharighat – tariqat – maghrifat – haqiqat jýiesi. Búl tórt saty ruhany jetiluding tolyq modelin kórsetedi. Yasauy ilimi tek diniy-ruhany oqu ghana emes, qoghamnyng әleumettik-etikalyq normasyn qalyptastyrghan tútas mәdeny qúbylys boldy. Yasauy ilimi tek ruhaniyatpen shektelip qalmay, әleumettik belsendilikke de ýndeydi. Onyng jolyn ústanghan shәkirtteri qoghamnan shet jýrip, zikirmen ghana shúghyldanghan taqua emes, halyqtyng ishinde jýrip enbek etken, múqtajgha qyzmet etken túlghalar. Búl qazirgi zamandaghy volonterlik, әleumettik jauapkershilik, qoghamdyq belsendilik siyaqty qúndylyqtarmen tabighy ýndes. Yasaui: «Izgilikti ispen dәlelde», - degen ústanymdy úsynghan. Osy túrghydan kelgende, Yasauy joly әleumettik kemeldenuding danghyl joly. Qoja Ahmet Yasauy ilimining taghy bir ereksheligi – toleranttylyq pen adam tendigin dәripteui. Ol adamnyng jaratylysy topyraqtan ekenin aityp, «topyraqtay tózimdi boludy» jәne «jer siyaqty ónim beretin, paydaly boludy» ýiretedi. Búl qazirgi әlemdik dengeyde kýn tәrtibinen týspey kele jatqan etnosaralyq jәne konfessiyaaralyq dialog mәselesinde Yasauy kózqarasynyng manyzdylyghyn kórsetedi.

Yasauy múrasynyng qazirgi zamandaghy ózektiligi búl - ruhany janghyru, últtyq biregeylik, mәdeny múra, jastar tәrbiyesi jәne diny túraqtylyq siyaqty salalarda manyzdy ról atqarady. Yasauy ilimi ekstremizm men radikalizmge qarsy tolerantty, ústamdy, adamgershilikke negizdelgen islam týsinigin nasihattaydy. Onyng múrasy qazirgi Qazaqstan men týrki әlemining ruhany qauipsizdigi túrghysynan da ózekti. Qazirgi jastardy Ahmet Yasauiyding enbekterimen keninen tanystyryp, osy ruhany múrany nasihattau – óte manyzdy. Ahmet Yasauiyding islam әlemine, býkil Shyghysqa qosqan zor ýlesin naqty derektermen kórsetu kerek. Sonymen birge, Yasauy esimin sayasy qúralgha ainaldyrugha jol beruge bolmaydy.

Yasauy ilimi XV–XIX ghasyrlardaghy Qazaq handyghy kezeninde ruhany tirek boldy. Biy-sheshender, batyrlar, han-súltandar onyng hikmetterindegi: әdildik, adaldyq, birlik, elge qyzmet iydeyalaryn qoghamdyq qatynastardyng negizine ainaldyrdy. Yasauy kesenesi qazaq dalasyndaghy birlik simvoly, eldik iydeologiyanyng ortalyghy retinde qalyptasty. Yasauiyding tilimen aitar bolsaq «Qúl Qoja Ahmet esimim, Týrkistan-dýr mening elim» degendey, býginde Týrkistan qalasy  týrki halyqtarynyng «Ruhany astanasy» retinde mәrtebege ie boldy.

Sondyqtan Ahmet Yasauiyding múrasyn jan-jaqty zertteu, ony bilim beru men jastar tәrbiyesinde qoldanu – býgingi qogham ýshin manyzdy mindetterding biri.

Bahtiyar Alpysbaev,

dintanushy

Abai.kz