(әngime)

Qate bop audarylghan mashinanyng astyna týsken Kәripjan beysenbi kýni tang ata óz ýiinde ýzilip ketti. Abyroy bolghanda, arttarynda kele jatqan bir jýk mashinasy búlardyng audarylghanyn kórip, tez túrghyzyp-aq alghan eken. Biraq mashinanyng aty mashina emes pe, beyshara jap-jas jigitti janshyp-aq tastapty. Sonan ýiine әkelgende de týni boyyna es jiya almay, qinalumen júmdy kózin bayghús.

Jaqyn degende jalghyz nemere inisi, arystay azamaty ómir ýshin osynsha arpalysyp, jantalasyp jatyp, úzaq qinalystan son, qas pen kózding arasynda kenet iyegin qaghyp qalyp jaybaraqat jóney bergende Jaryqbas shal jan úshyra aiqaylap, «bauyrymaylap» bozdap qoya berip edi.

– Oibay, Jәke! Jәkesi, ne boldy sizge?! Paqyr qinalyp qalatyn boldy ghoy, – desip, birge kýzetisip otyrghan shaldar shu ete týsti.

Aytqanday, endi ghana tynshu taba bergen Kәripjan oqystan yshqyna dem alyp, alqynyp qoya berdi. Jәkeng osynsha ómir sýrip, múndaydy kórgen emes-ti. Quanghany ma, tandanghany ma, ýni shyqpay anyryp qaldy. Sonymen birge «әli de bolsa aman qalar ma» degen ýmit úshqyny kenet kókireginde nayzaghay otynday jarq etip sәule shashyp ótti. Pende shirkin ýmitten arylghan ba, eng aqyry, aqyret auzynda jatqan jannan da dәme qylady eken ghoy búl kónil... Sol eki arada qarttyng sanasynda san ret qaytalanghan әldekimge degen jalynyshy, jalbarynysy – bәr-bәri zaya ketip, Kәripjan kishkeneden song birjola tynshyqty.

Marqúmdy ong jaqqa salyp jaylastyrghasyn da jasyn tyya almay Jәkeng enkildep otyrghan.

– Ua, Jәke! – dedi әlden uaqytta janyndaghy shaldardyng biri, – Jәke, sabyr qylynyz! Áyel, bala-shaghanyng jylauy da az bolmay jatyr. Solargha oryn bosatyp, syrtqa shyghyp keneselik. Tang atsa, kýn shyjityn shildening kezi. Ýiding ishi ysyp barady, aqiyret aldynda bir-eki kýn qonaq bolatyn mynau mәiitti saqtau qamyn qarastyru kerek. Jan-jaqtan keletin adam da bar degendey, solardy da tezirek qúlaqtandyrghan jón. Jýriniz!

Janbauyr jaqyny mert bolyp, jany qúlazyp otyrghanda «jýriniz» dep syrtqa shaqyrghan adamgha antarylyp ajyraya qaraghan qart búlardyng aityp jatqanynyng da jóni bar ekenin birazdan song baryp úqty. Ornynan sýiretile túryp, tynymsyz sorghalaghan kóz jasyn etektey oramalymen sýrtkishtegen kýii syrtqa bettey berdi.

* * *

Jón biletin azamattar júmys jayyn jedel kenesip, atqarylar qyzmetti bólip-bólip alysty.

– Qazaqtyng qay uaqytta da, tipti qaza ýstinde de ókpesi qalmaydy, balalar. Habar tiymegen tuysqan kýni erten: «Bizding tie bersinimizdi kópsingen ghoy», – dep kýpsinip shyghatyny bar. Sondyqtan kimge tilgram beretinderindi, kimdi qúlaqtandyratyndaryndy múqiyat oilastyryndar, – degen son, júrt «búl isti kimge tapsyrsaq» dep ainala otyrghandardyng ishinen ynghayly bireudi kózderimen izdey bastap edi.

– Álgi bizding Bekjan qayda? – dedi Jәkeng kózin sýrtkishtegen kýii tóniregine moynyn sozyp... – Áy, beri kel!

Kәripjandy týnimen osylarmen birge kýzetisip, onyng ýzilip ketkenin kózimen kórse de, ne jylay almay, ne jylaghandargha qaray almay, Bekjan shyghar esikting auzynda ýiding irgesine arqasyn sýiep túqshiyp otyrghan. Jylamayyn degen joq-au, kózinen jas shyqpady. Júrt japyrlay qaraghanda sonan qysylyp, әkesine tartqan mol denesin qayda syighyzaryn bilmey, qibyjyqtap, óz-ózinen abyrjyp, kýrenitip ketti. Sәlden song boyyn biylep, biraq basyn kótermesten, sot aldyna kelgen qylmyskerdey sol sýiretilgen kýii otyrghandargha jaqyndady. Kónil bildirgeni bolar, búl kelip jýreley bergeninde júrt az-kem ýnsiz qalyp, bir-bir kýrsinisti.

– Balam, mәshiynendi otaldyr! Audangha baryp, jan-jaqqa tilgram berip qayt, – dedi Jәken.

– Mashinagha ne? Jarty saghatta baryp kelesing ghoy.

– IYә, on eki shaqyrym mashinagha búiym bolyp pa? – dep, әlginde úiyp qalghan jas-kәrisi aralas top jan-jaghynan jamyray sóilep, qozghalaqtay bastady.

Ákesi «jaqyn-juyqtan eshkim úmyt qalmasyn» degen son, Bekjan biraz oilanyp alys-jaqyndaghy jamaghayyndy, Kәripjannyng әielining tórkinderin tizimdedi. Ony onay tyndyrghanday edi, qinaghany – telegrammanyng sózi boldy. Ózining ondy orysshasy bolmaghasyn, onyng ýstine bú qúrghyrdy olaysha jazbasa, telegraftaghylar qabyldamaytyndyqtan, biraz ainalshyqtady. Aqyry, «sol biletin edi ghoy» degen oimen kórshiles túratyn oqytushy jigit Hismetti oyatyp, ótinish qylyp edi, myng bolghyr jazdy da berdi.

«Izveshaem o konchiyne nezabvennogo Karipjana. Pohorony v subbotu». Bekjan:

– «Kelinder» degendi qossayshy, – dep edi.

– Habar tiygen kisi kelgisi kelse, onsyz da kelmey me? – dep Hismet toqtatyp tastady. – Neghylasyn...

Bekjan ýndegen joq. Qaghazdy býktep-býktep qaltasyna salyp alyp ketip bara jatqanda Hismet artynan qua dauystady:

– Beke! Áy, Beke-au, ýtir, nýkte qoyghyzba! Pәlen telegramma jóneltesin, qyp-qyzyl aqsha ghoy...

Ol syrtqa shyqty.

Júmys adamynyng bógde iske moyyn búrugha múrshasy bolghan ba, audan ortalyghynan әrli-berli sovhozdyng jýgin tasyp jýrgeninde, mandayshasynda «Pochta – Telegraf» degen jazuy bar ýidi kórgeni bolmasa, Bekjan oghan bir ret te bas súqqan emes-ti. Almatyda oqyp jatqan inisi Tóljangha anda-sanda aqsha salarda basqa sharualardy qosa jeleu etip, auyldan on eki shaqyrym jerdegi audan ortalyghyna әkesi ere keletin. Múnyng biletini – kәbenkesine mingizip әkelu, onan jýk tiyetip bolghanynsha bar sharuasyn tyndyryp, dayyn otyrghan әkesin qaytarda alyp qaytu ghana-túghyn. Endi, mine...

– E-e... sebeppen ony da kóretin boldy-y-yq, – dedi mashinasyn ot aldyryp, kabinagha jayghasa bergen Bekjan kýrsine kýbirlep.

Aydau jolgha týsken song eski mashinanyng anghal-sanghal terezelerinen jel anyrap, týni boyghy otyrystan úiynqyrap qalghan denesi sergiyin dedi. Úiqy kórmey qyzaryp ketken tompaqsha qiyq kózderin qara may singen qolymen uqalap, úiqy ashqannyng yrymyn jasady. Sonsong tereng bir kýrsinip: «Apyr-ay, aiuan shygharmyn men, – dedi erni jybyrlap. – Jas shyqpady-au kózimnen. Qúittayymnan birge ósken Kәripjan ketkende...»

Jol boyy eshkim kórmese de, onasha otyryp egilgisi kep-aq edi, bәribir bolmady. «Taz ashuyn tyrnalap alady» degendey, soghan yza bop, onsyz da alqa-salqa mashinany audan ortalyghyna jetkenshe ayamastan yzghytty.

* * *

Audannyng telegrafynda alyp-júlyp bara jatqan ne sharua bolsyn, onyng ýstine osynday beymezgil shaqta... Kelushiler joq bolghasyn koridordaghy elektr shamdardy óshirip tastapty. Tereze aldyna qalyng aghash óskendikten be, tang әldeqashan agharyp atsa da, ish alakólenkelenip túr eken. Bekjan úzynsha sholanmen jýrip otyryp, sonau týkpirde jyltyraghan jaryqqa bettedi...

Telegrafist Jәpekti ol búryn betpe-bet kórgen joq-ty. Biletinder «oy, anau kertiygen enendi úrayyn ghoy» dep talay ret syrtynan núsqaghan. Ákesi de әneukýni «Bayghús bala... basqa júrttyng ishinde kóbirek jýrip jatbauyrlau bop ketken be?! Qazaq siyaqty emes, birtýrli ózi...» dep, ne keyigeni, ne renjigeni belgisiz biraz sóz qylyp edi. Bekjan kóbine reyste jýredi, kimdi bilsin! Sol Jәpek, әne, qúlaghyn naushnikpen bastyrghan kýii aldynda teris qarap otyr.

– Aghay, – dedi Bekjan. – Agha-a-ay!

Jauap joq.

Túryp-túryp:

– Aghay, tyghyz sharuamen kelip edim, – dedi estimey qaldy ma dep oilaghan Bekjan.

Tym-tyrys.

Áldeqanday bir apparattardan otqa túz týsip ketkendey tyrs-tyrs, pyshyr-pyshyr dybys keledi. Ara-túra әldene syr-syr,.. qyr-qyrr... etedi.

– Aghay! – dedi ol osymen әldeneshe qaytalap. – Agha-a-ay!

«Aghayy» jasy qyryqtargha kep qalghan, jýzi sharshanqy, tolyqsha kisi eken. Áreng degende moynyn ghana búryp, búghan týiile bir qarady da, osynsha enbektengeninde eleusiz nәrse kórgenine renjigen kisishe aqyryn búrylyp ap, bey-jay otyra berdi.

Sol sәtte:

– Aghay! – dep qaldy Bekjan taghy. – Telegramma...

Telegrafiste ýn joq. «Kisi keldi-au, birdene dep sóilep jatyr-au» qayda-a... Teris qaraghan kýii dym estimegendey qaytadan melshiyip qalghany. Bәrinen búryn әlgi bir qarasy adamnyng jynyn keltirgendey eken...

Bekjan túryp-túryp, aqyry, bolmaghan son:

– Siz nemene... sanyraumysyz? – dedi aiqaylaugha shaq qalyp.

Nyghyzday aitty.

Ghajap-ay, telegrafist... anau adam... Jәpek mynanday balaghatqa ashulanu bylay túrsyn, bylq etken joq. Asyqpay, aldymen ornynan samarqau týregeldi. Qúlaghyndaghy naushnikti alyp, aqyryn ghana aldyna tastady. Sonsong pidjagining omyrauyna júqqan әldebir daqty sausaghymen shertip-shertip ketirdi de:

– IYә?! Ayt, ait! Taghy ne deysin?! – dedi oryndyqqa jayghasa berip.

Bekjan múny kýtpep edi. Tang qalghany – mynanyng siqyrmen úiyqtatyp tastaghan adamday, әlde... tiri aruaqtay týk sezimsizdigi. Antarylyp qaldy. Búdan góri boqtaghany, búl ne aitsa sony ózine qaytarghany әldeqayda artyq edi. Jogha! Onyng birine barmady. Múny oiynshyq robot siyaqty búrap-búrap aldyna qoyyp, «al, ne aitar eken» degen kisishe melshiyip otyr.

– Kóp aitatyn eshtene joq. Telegramma qabyldanyz!

– Ta-a-ak! Solay de... Men biraz sóileytin shygharsyng dep edim.

Týrinde týk ózgeris bolsashy.

Bekjan myna mәngýrtke... (osyghan birdenening salqyny tiygen boluy kerek dep oilady) ...myna mәngýrtke әlgi yzasynan aiygha almay tesile qarap túrdy da, ózin-ózi barynsha әdepti ústaugha tyrysyp:

– Minekiy... srochnay etip jiberiniz, – dedi orysshany aralastyra.

Jәpek sol bey-jay kýii. Telegrammalardy alyp ap, balasynyng dәpterin qarap otyrghanday-aq asyghatyn emes. Osynsha kidirtkeni az bolghanday, bir kezde múnyng betine qarady. Tandayyn qaqty. Basyn salghyrt shayqap:

– Nan súrap jey almay jýrip, oryssha sóileysin, ә?! – dedi ynyldap.

– Slushayte... siz nemene. Álde... isiniz joq bop, ishiniz pysyp otyr ma? Sizben... sizben tәjikelesuge kelgem joq qoy múnda. Nege qyzmetinizdi dúrys atqarmaysyz! (Osynyng keregi joq edi, andausyzda auzynan shyghyp ketti.) Men sizge telegramma әkelip túrmyn. Alynyz, bitti.

– Ta-a-ak, tak!

Janaghysy janaghy ma... «Jaqsy әngime eken, mynauyn. Jaylanyp otyryp tyndayynshy» degen kisishe Jәpek sol qolynyng shyntaghyn stolgha tirep, oghan basyn sýiep aldy.

– IYә, sosyn... Sóile, sóile.

– Sóileytin eshtene joq. Telegramma qabyldanyz, boldy.

– Qabyldamasam qaytesin?

– Nege?

– Teksti dúrys emes. Mine... myna jeri.

– Nesi dúrys emes? – «Qayta jaz dep aitady-au» dep Bekjannyng ishi qylp ete qaldy. Biraq myna «mәngýrtke» mat bolmas ýshin berilmeske bekindi. – Nesi, qane!

– Mysaly, myna jeri... – Jәpek әueli qalamúshpen «nezabvennogo» degen sózdi núqyp kórsetti de, belinen myqtap túryp bir syzdy. Sosyn múnyng әseri qalay ekenin bilmek bolghanday, Bekjannyng betine qarady. Bekjan әlginde «shynymen dúrys jazylmaghan birdenesi bar eken» dep shoshyp edi, sóitse mynau әdeyi, «jýikesi júqarsyn» dep istep otyrghan sekildi. Búl da sanylausyz emes qoy, әlgi sózdi týsinerlik shamasy bar. Shap ete qaldy.

– «Úmytylmas, ayauly» degenning nesi búrys? Joq, siz óziniz... sen ózin... qabyldaysyng ba, joq pa?

– Úmytylmaytyn eshkim joq. Bú kim sonshama... úmytylmaytyn, ihm!

– Áy, sen ózin... menduana jegen nәrsemisin? Nemene, aidan týskendey bolyp... Solay degen son, solay bolghany da, znachit úmytpaytyn adamy bolghany. Sening qansha... ne... Davay, telegrammany alynyz da, jolymdy bógemeniz.

Ghajap-ay, bú joly da «mynau meni sógip jatyr-au, tilin tiygizdi-au» dep bylq etken Jәpek joq. Bezireygen beyjay kýii:

– Aytyldy, bol-dy-y! Qara múny... Búl kez kelgenning ýretin je-ri e-me-e-es, bala, – dedi

– A? Ne dedin? Qaytalap aitshy?

– Ne «a»? Búl kez kelgenning ýretin je-ri e-me-e-es!

– Á, әken... – Bekjan qorshau taqtaydy mol denesimen japyra enkeyip baryp Jәpekti ornynan júlyp aldy. Áldeneler saldyr-kýldir qúlap, qirap jatty. Oghan qaraugha múrsha qayda?! Ne istep, ne qoyghanyna esep berip jatqan Bekjan joq, júlyp alghan boyda jalpita soqqanyn biledi. Soqty – boldy. Keudesi manadan bergi yzadan, әi, bir bosady-au!

Aua qarmaghannan basqa bitirgeni bolmasa da, әldenege alqynyp qalghan Jәpek jalma-jan trubkagha jarmasyp:

– Allo, allo, milisiya! Dereu telegrafqa... telegrafqa jetinizder! – dep demikti.

«Á, bú da adam eken! Búghan da tayaq ótedi eken ghoy. Búl da qorghalugha tiyis bopty! Biraq ony keshirek, tayaq tiygesin esine alghanyn qarashy... Entiguin!»

...Bas ayaghy bes-on minutta Bekjan milisiyada otyrdy.

* * *

Jaryqbas qart balasy Bekjannyng birbetkeyliginen týbi jaqsylyq shyqpasyn bilse de, tap múnday jaghdaygha úshyrar dep eshqashan oilaghan emes-ti. Aqyry, osylay bop tynghany ghoy... On bes kýn boyy boq sypyryp, saqal-múrty qaulap ósip, jadap-jýdep kelip otyr. Shashyn sypyryp tastaghasyn toqyrayyp qalghan bas kisini keskinsizdeu etip kórsete me, onsyz da synyq jýzining siqyn ketirip-aq jiberipti.

Qart kózining astymen balasyna bildirtpey bir qarady da, ýnsiz otyra berdi.

...Bú balasy bar bolghyr, jasyraq kezining ózinde sýiekti, iri bolatyny sezilse de, juastau, bosbelbeuleu siyaqty ma, qalay edi?! Berirek kelgesin sonyng biri de bayqalmay ketti-au boyynan. Ol ol ma, óse kele, әsirese mektep bitirgennen keyin, birdeneni beting bar, jýzing bar demey kisige qoyyp qalatyn dýnk etpe, dobaldau minez shyghardy. Bireu-mireuding tili tie me, tayaq jep qala ma dep qypyldap otyrghanyn...

Saqtaghanda, somaday jigitting sýiektiliginen seskene me, qayratynan qaymygha ma (әitpese bir shaldyng balasy ghoy dep keshirim jasaytyn kisi býginde kórinbeydi ghoy ózi...) әlde qatty aitsa da aqiqat sóz aityp aman qalyp jýrdi me, әiteuir júrt «týu, nәlet» demegen-di. Sonysynan dәme qylushy edi qariya. «Baqay esep ar-ram, jylpyldaghan jaghympaz, yaky qayyrymsyz qarau bolmasa, tәiir-ay, sýmireygen sumúryndyqtan sol tentektigi, turashyldyghy-aq artyq» deytin qart bir kezde. Endi darday jigit bolghan ýili-kýili shaghynda da minezding qalmaghany ghoy.

Byltyrghysy anau... direktirding lókkibayyn aidap edi, on kýn bolmay týsti de qaldy. Súrastyrsa, osy auyldaghy Kýnjan deytin jetim kempirdi kemtar qyzymen jol boyynda zaryghyp mәshiyne kýtip túrghanynda mingizip alypty. Direktir «mingizbeysin» degen. (O bala da qyzyq, bos mәshiynening nesin ayady eken, әi, Alla-ay!) Búl «mingizem» deydi. Anau:

– Mashinanyng biyligi mende! Maghan berilgen kólik búl! – depti.

Tynday qoysa netti, bú da eregisip qalghan.

– Olay bolsa, barghasyn mashinany basy býtin ózinizge berem. Ázirge jauapkershiligi mende. Áyda, mininder! – depti kempir men qyzyna.

Kýnjan kempir kelgesin:

– Qúday-au, kósegesi kógersin, Jәke, kósegesi kógersin! Azamat eken balan, Jәke-au, azamat eken! Tfa-tfa, til-auzym tasqa, – dep aita almay otyrdy.

Ayta almaghany bar bolsyn-au, ertesine qyzmetinen qaghyldy. Odan pәlen kýn taghy bos sandaltty emes pe?! Ne degenmen o kezde sapqozdyng zauatehnigi boldy ghoy, marqúm keshegi Kәripjan qayta-qayta barghyshtap jýrip (aqyldy bala edi-au, ainalayyn, aqyldy bala edi), osy saldyrlaqqa, shýkir, qolyn ilindirdi. Onda búl týk renjigen joq-ty. Qayta balasynyng bú minezine ishtey aiyzy qanyp (e, nemene, direktir bolsa qúday ma eken; adamshylyq jasap, jetim kempirdi mingize qoysa netushi edi), qatty riza bolghan. Biraq mynausy... júdyryq júmsauy endi...

Qart qaltasynan jarghaghyn alyp, bir shókim nasybay atty da, oigha shomghan kýii otyryp qaldy. «E-e... ihm!» dedi. Esine ózining jastyq shaghy týsti.

...Talay tentektik óz basynan da ótken. Sol tentektikten basy jarylyp, әuelde azan shaqyryp qoyghan aty – Álimqúl bolsa da, Jaryqbas atandy. Biraq oghan búl ashulanghan joq, óitkeni osy ataumen birge tendik te tiygen. Qashan edi ol zaman?! IYә, bayaghy Sataydyng Myrzashy ýilenetinde eken ghoy... «Áy, myna kirme qaydan jýr?» dep, toygha kelgen jerinen astyndaghy atyn tartyp almaq bolghan Álteke auylynyng jigitterin bóriktirip bir kýn sabaghan. Búl el qoryqpasyn syilaghan ba?! Sodan keyin ghana kózi ashylghany... «E, bú da ózimizding bir bala ghoy». «E, el ishinde bir tentek jýrmey me?!» dep, aqyry, terezesi tenelip ketti. Tendik ýshin bas jarylu degen ne tәiiri! Bórik ishinde qalatyn nәrse emes pe... Esesine tendik aldy ghoy, Tendik! Tentek dese, búl bolayyn dep boldy deysing be, zamany solay bolghasyn da... Qúday-au, mynaniki... Múnyng mynausy... osy zamanda júdyryq júmsauy...

Qart qabaghynyng astymen Bekjangha úrlana kóz tastady. Áli sol tómen qarap túqshighan kýii otyr eken. Basy salbyrap ketipti. Mýsәpir, mýskin bop qalghan.

Áneukýnnen beri keyimek bop, qart týiilip jýr edi. Baghanadan tyrs etpey tynyp otyrghany da sondyqtan-dy. Endi andasa, balasynyng úrsatynday da eshtenesi qalmaghan eken. Basqany bylay qoyghanda basyn kóterip, ýy ishine qaraugha da jýzi kýiip otyrghan sekildi. «Qoy! Bala degenmen, múnyng da otbasy bar. Men sóilesem, kelin de qosylyp keter. Jyghylghangha júdyryq qylmayyn! – dep oilady qart. – Onsyz da ózi qorlanyp otyr ghoy, jýdep, jasyp qalypty».

– Áy, balam-ay! – dedi biraq shyday almay. – Áy, balam-ay, býginde bireuding erkeligin bireu kótere me... Beting bar, jýzing bar demey, júrttyng birdenesin kóringen jerde kózinshe qoyyp qalasyn. Odan seni jaqsy dep jatqan jan bolsa eken. Aq, әdildigindi ashynyp, aiqaylap aitsang da, aqymaq kóredi júrt. Qayteyin... Jek kórip túrsang da jaqauratyp, bylay... bipazdap sóileu boyyna sinbey qoydy-au...

Bekjan syrtqa yta jóneldi. Baghanadan tyghylyp otyrghan. Kózinen jas yrshyp ketti. «Qap! Qor qyldy-au! Qorlady-au, – dedi óksip-óksip. – Túra túr, bәlem!». Áldenege júdyryghyn tars týiip aldy. Sonsong kóz jasyn kórsetpeuge tyrysyp, ýy syrtyna shyghyp ketti.

Kóshening qarsy betindegi ýiding irgesinde eki-ýsh bala oinap otyr eken. Kóz kemeri jasqa tolyp, janary búldyraghan Bekjan olardy tany almady. Qara-a-ap otyr. Ýy – Kәripjannyng ýii ekeni birazdan song baryp esine týsti. Sonsong anada Kәripjan qaytqanda ózining tap sol jerde, anau jargha arqasyn sýiep, bezireyip otyrghany oiyna oraldy.

IYә, onda kózinen jas shyqpap edi. Osyghan kóringen shyghar...

Ómir ghoy, qaytersin...

Qajyghaly Múhanbetqaliyúly

Ángimeni terip, dayyndaghan - Sәken Sybanbay.

Abai.kz