Osydan otyz toghyz jyl búryn Almatyda bastalyp, eki kýn boyy aiday әlemning nazaryn airyqsha audarghan tarihy oqigha – Jeltoqsan kóterilisi turaly biylikti jan tappay tyqyrshytyp, tynshytpaghan eng ýlken saual osy bolatyn. Áygili aqyndarymyz Múhtar Shahanov pen Qadyr Myrzaliyev ekeui tóraghalyq etken Qazaq SSR Jogharghy Soveti Prezidiumynyng Almaty qalasynda 1986 jylghy jeltoqsannyng 17-18-inde bolghan oqighalargha baylanysty jaghdaylargha týpkilikti bagha beru jónindegi komissiyasy sol kezding dengeyinde júmys istedi. Qazaq halqyna qarsy jasalghan qandy qasiretting boluyna basty sebepker Gorbachevting biyligi óz degenin istep túrghan jýiede odan basqaday boluy әste mýmkin emes edi.

Demek, komissiya mýsheleri qansha yshqynyp úmtylsa da, sol uaqyttyng atauymen auyzgha alsaq, Jeltoqsan oqighasynyng aqiqaty jarym-jartylay ghana ashyldy. Soghan qaramay, osy orayda basa aitatyn nәrse, Qazaqstannyng astanasy Almaty men basqa da qalalarymyzda oryn alghan qazaq jastarynyng әreketi últshyldyqtan aulaq ekendigi naqty kórsetildi. Odan keyingi aqiqat uaqyttyng enshili isi eken. Uaqyt bәrine tóreshi ekendigin, kim qanday biyik dәrejeli adam bolsa da, qúpiyalap, túmshalaghan ómir shyndyghy týbi bir aitylmay qalmaytynyna kózimiz jetken ýstine jetip keledi. Mәselen?..

«Eshqanday qatysym bolmaghanyna qaramastan «Almaty oqighasyn» basty úiymdastyrushylardyng biri dep meni nysanagha aldy. Týp etekten shap berip ústaudyng nebir aila-sharghylary jasaldy. Alaqanyna týkirip qoyyp, «qap, bәlem, qolgha bir týsersin» dep emeksigenderding biri Kolbinning ózi», – dep jazady Dinmúhamed Ahmetúly Qonaev «Ótti dәuren osylay» atty memuarlyq kitabynda.

Zamanynyng zanghar túlghasy bolghan Diymekeng mәngilik úiqyda. Alayda aitaryn aityp ketipti.

«Oqighanyng órship, osynshalyqty beleng aluyna eng basty sebep Qonaevtyng alangha baryp, jastar aldynda sóilemeuinen degenge iyek artumen boldy... (Qajetti jerlerin ghana qysqartyp berip otyrmyn. Avt.) Tek búl ghana emes, respublika partiya úiymynyng ómirinde oryn alghan qanday kelensiz qúbylys bolsa, sonyng bәrin jiyp-terip әkelip, tek mening basyma ýiip-tóguge tyrysty... Kolbin ótirikti shynday, shyndyqty qúddy rasynday ghyp búrmalaugha bardy. Onyng aituyna qaraghanda, men Sayasy burodan Qazaqstangha qalayda Ortalyq Komiytetting birinshi hatshylyghyna últy orys adamdy úsynudy jәne ony tek respublikadan tysqary jerden alyp barudy súrappyn...»

Mine, osy sózdi KPSS Ortalyq Komiytetining Bas hatshysy M.S.Gorbachev ta aitady. Alayda aqiqat basqasha ekenin taghy da Diymekeng aityp ta, jazyp ta jazyp ketken. Bas hatshynyng kabiynetine eng songhy ret, qyzmetten bosatu turaly ótinishin jazyp baryp, ornynan túra aldynda mening ornyma kim bolady degen saualyn berip, tamyryn basqanda, múrnymen kók tirep túrghan Gorbachev «ol jaghyn bizge tapsyrynyz» demey me?

Sodan kóp úzamay, nebәri on segiz minutqa sozylghan Qazaqstan KP Ortalyq Komiytetining plenumynan keyin D.A.Qonaev sayasat sahnasynan birjola shettetilip qana qoymay, ýiqamaqqa alyndy. Jurnalisterdi jibermedi, eshkimmen aralastyrmady. Tipti búryn ýiinen shyqqysy kelmeytinderding ózi kesiri tiyip keter dep barudan, kózine kórinuden qashty emes pe?!

Al, endi taghy da qasterli, ainymaytyn aqiqatqa bas iyip kórsek, ne der eken?

«...Shilde aiynda bәrimiz deputatpyz. Miroshhiyn, Nazarbaev jәne men. Sessiyada otyrmyz, bir uaqytta bir ofiyser keldi. «Sizderdi Gorbachev shaqyryp jatyr» dedi. Bizdi sessiyadan alyp ketti. Nazarbaev, Miroshhiyn, men – ýsheumiz bardyq. Gorbachevting qabyldauynda adam kóp eken. Obkomnyn, OK-ting birinshi hatshylary jýr. Sóilesip túrmyz. Bir uaqytta bir iri kisi kelip: «Sәlemetsizder me, men Kolbinmin, Uliyanov obkomynyng birinshi hatshysymyn», – dedi. Oiymyzda eshtene joq, amandasyp túra berdik. Ol ketip qaldy, – deydi «Júldyzdyr otbasy ANYZ ADAM» jurnalynyng Bas redaktory Jarylqap Qalybaygha bergen súqbatynda Zaqash Kamaliydenov. – Gorbachev bizge Dimash Ahmetúlynyng ózinde bolghanyn, «Taghy bir milliard astyq bereyin, sosyn zeynetke ketem» degenin jetkizdi. Keyin oilap otyrsam, Gorbachev sol kezde bizdi beker shaqyrmaghan siyaqty. Kolbindi kórsin dep shaqyrghan bolu kerek. Demek, Kolbindi Qazaqstangha jiberudi sol kezden oilastyrghan bolu kerek».

Z.Kamaliydenov súqbatta osylay dese, asyqpay, on oilanyp, myng tolghanyp jazghan kitabynda: «1986 jyly shildede bizderge G.V.Kolbindi atýsti tanystyrghanyn jogharyda aityp óttim. Búl neni kórsetedi? Jarty jyl búryn әbden oilastyrylghan Gorbachevtyng jospary ekenin kórsetedi», – deydi aitar sózin әbden nyqtay shegelep.

Osy jerde baltalasaq ta ketire almay, keyingi úrpaqtarymyz da oqyp biletin nәn shyndyq, ol – Dinmúhamed Qonaevtyng respublika birinshi hatshylyghyna eshkimdi syrttan әkelu kerek demegendigi. Solay deu bylay túrsyn, kókeyinde onday oidyng qiqymy bolsa, onda Kolbinge degen yqylasy basqasha bolmas pa edi?.. Ol kisining M.S.Gorbachevting aqyrghy qabyldauyna barghan kezinde «mening ornyma kim bolady?» deuinde de osynday syr bar. Áytkenmen kimdi úsynatyny aitylmay ishinde ketti. Óitkeni, KSRO-ny basqaryp otyrghan gensek solay dep ashyq aitpasa da, «onda sening sharuang bolmasyn» degendi anyq anghartty emes pe?! Mine, osydan keyin de, «Qonaevty jazyqsyz jazghyryp, birinshi hatshygha basqa respublikadan salt-dәstýr, ereksheligimizdi, әkonomikamyzdy bilmeytin bóten últ ókilining keluine baylanysty kinәlaytyn kókezuler sol «әuenderin» auyz jappay aita berer me eken?» dey otyryp, respublikalyq «Birlesu» gazetining 1990 jylghy 27 qyrkýiek, 5, 8 qazan kýnderdegi sanynda basylghan Nina Saviskayanyng «Kýngey men kólenke» deytin maqalasynyng myna bir tústaryn nazarlarynyzgha úsynayyn. Ol bylay bastalady:

«Avtordan:

Búl turaly sәl erterek jazu kerek edi.

Jazdym.

Esh jerde basylmady.

«Sayasy ólikti (Diymekendi aitqany. T.A.) ornynan beker qozghaltasyn, búl Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetine bergen kómeging be?» dep býiirlep te jatty.

Meninshe, kómegim tiydi. Aqiqat jaryqqa shyqty – odan artyq manyzdy nәrse bar ma!

...Dinmúhamed Ahmetúly Qonaevtyng ýiine Andrey Grigorievich Statenin men Myrzavay Iliich Akuevtyng «qylmystyq isterin» qozghaghannan keyin ghana kiruge mýmkindik aldym. Búl ister meni ózining jaltandyghymen tandandyrghan edi. Men sonda ghana jeltoqsan oqighalarynyng «inisiatorlary» jónindegi aiyptaular da bos sóz emes pe eken dep oiladym...» (Almaty 1986 Jeltoqsan, 1 tom, 152, 153 bet)

Ótirik órge baspaydy! Alayda «kýshtining k...i diyirmen tartsa, qiyn-aq. Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining búrynghy is basqarushysy A.G.Statenin asa iri mólsherde sosialistik menshikti talan-tarajgha salghany jәne úrlaghany ýshin 8 jylgha bas bostandyghynan aiyru jazasyna kesildi. Partiyadan shygharyldy. Ol qamauda jýrgende әieli óz-ózin óltirdi. SSRO Prokuraturasy búl qylmystyq isti qadaghalau maqsatynda qarap, ýkimge narazylyq bildirdi. Ekinshi narazylyghynan keyin ghana Andrey Grigorievichke respublika prokuraturasy keshirim jasady. Jeltoqsan oqighasyn úiymdastyrugha qatystylyghy anyqtalmady.

Kýzet divizionynyng bastyghy Myrzavay Iliich Akuev 4 jylgha koloniyagha kesildi. Ol da anyqtalmady...

Diymekendi qaytkende de qylmysker etu ýshin, Gorbachevting qúptauymen Kolbinning qolgha alghan «Kazahskoe delo» isi boyynsha qamaugha alynghan tughan qúdasy Asanbay Asqarov Mәskeuding «Matrosskaya tishina» týrmesinde tórt jyldan astam uaqyt otyryp, Qyrghyzstan Respublikasy Preziydenti Asqar Aqaevtyng aralasuymen aqtalyp, bostandyqqa shyqty.

D.A.Qonaevtyng ózi kóp ailar boyy tergeuge alyndy. Ne jeke basynda jighan dýniye-baylyghy, bankterde milliondaghan demey-aq qoyayyn, artyq aqshasy joq, kirshiksiz tazalyghymen isti jýrgizgen general-mayor Kalinichenkony qayran qaldyrady. Ukrainalyq tanymal jurnalist Dmitriy Gardonnyng yutub arnasynda jýrgizgen súqbatynda ol osyny aityp, kenestik zamandaghy qanshama KOKP OK Sayasy burosy mýshelerimen sóilestim, biraq solardyng bir de biri Qonaevpen tendese almaytyn edi dedi.

Sol Diymekeng atamyz: «1987 jyldyng basynda KOKP Ortalyq Komiytetining plenumy ótti. Oghan men qatysqanym joq, әitse de zeynet demalysyna shyghuyma baylanysty Sayasy buro mýshesi mindetinen bosatu turaly sheshim qabyldandy. Kelesi, mausym aiyndaghy plenumda Gorbachevqa týsken birjaqty jәne aqylgha qonbaytyn jónsiz aiyptaulardan keyin men KOKP Ortalyq Komiytetining qúramynan shygharyldym», – dep jazady «Ótti dәuren osylay» kitabynda. Oghan ol kisi qatysady. Sóz alady. Kóp jyl Ortalyq Komiytetting mýshesi bolghandyghy ýshin rizalyq lebizin bildiredi de. Al odan keyin ne degenin, bolghan oqighany ne ózinin, ne tikeley qatysushy kisilerding auzynan estimedik dep jýrgende...

– Bir jyly Qonaev atyndaghy uniyversiytette Diymekendi eske alugha baylanysty basqosu boldy, – deydi «Kazahskoe delo» degen atpen bes tom kitap jazghan jazushy Kólbay Adyrbekúly. – Odan song biraz kisige shәy berildi. Bәri el biletin, Diymekenmen jaqyn aralasqan adamdar. Ishimizde Mәskeudegi elshilik ókildiginde jauapty qyzmet istegen Sәbit Jadanov aghamyz da bar. Bir kezde qozghalaqtap, «oyyma bir nәrse oraldy, sony aitsam ba eken, әlde aitpasam ba» dep edi, búl jәy әngime emestigin sezgendikten «aytynyz, aitynyz» dedik jamyrasyp.

«Jeltoqsan oqighasy jónindegi auyr әngimening әli sayabyrsymay, Kolbin bastaghan toptyng auyzdarynan otty jalyn atyp túrghan kezi. Dinmúhamed Ahmetúly әlgi razylyq lebizin bildirdi de, bar nazaryn tóralqanyng ortasynda otyrghan Gorbachevqa búryp:

– Qymbatty Mihail Sergeevich! – dep kishkene kidirdi. – Siz Almatydaghy jastar narazylyghyn kim úiymdastyrdy dep ediniz ghoy. Ony úiymdastyrghan eki adam osy zaldyng pәlenshesinshi qatarynda, pәlen nómirli oryndarda otyr, dep ekeuine jýzin búryp, býkil elding nazaryn audaryp Nazarbaev pen Kamaliydenovty atady. Zaqashqa qalay әser etkenin bilmeymin, Núrsúltannyng qan qysymy kóterilip, dereu dәrigerler kelip, ony zaldan alyp ketti...» – degen qysqa ghana estelikpen sózin bitirdi.

Men osy әngimeni estigennen keyin: «Kólagha, Sәbit Jadanov agha búdan basqa da biraz jaydy biletini anyq qoy, onasha syr tartyp sóilesuding sәti týspedi me?» dep súrap edim, ol kisi: «Oyymda boldy. Biraq, osyndayda eshteneni qaldyrmaytyn men, sol uaqytta bir jaghdaylar kiyip ketti de, ótkizip aldym. Jasy kelgen kisining ómirden ozyp ketkenin bir-aq bilip, sanymdy soghyp qaldym», – dedi.

Jeltoqsan – qazaqtyng qasiretti tarihy. Tarih degen orasan auqymdy qamtyp, óshkendi jandyratyn ghylym. Al Jeltoqsan kýni keshe ghana bolghan, kýlli әlemdik mәni zor úly oqigha. Biraq ony osyghan deyin oqigha dep eleusiz sipat bergen gorbachevtik sayqal sayasat. Bizding biylikting soghan qatty shyrmalghandyghy sonday, bir jyly halyqaralyq ghylymy konferensiyany Astanada әzer ótkizdik. Qala әkimshiligi ailar boyy әnshiler әn salatyn «Kongresholdy» beremiz dep, erteng jiyn ótedi degen kýnning týngi onyna deyin sozyp, aldady. Sodan ýlken meyramhanada ótkizuge mәjbýr bolghanymyz osy kýnge deyin esime týsse, sol kezdegi biylik basynda otyrghan birinshi kisiden (NÁN) bastap, odan keyingi namyssyz basshysymaqtarding bәri-bәrin jaman sózimning jetkeninshe sybaymyn. Senderdi seksen altynyng jeltoqsanynda alangha shyghyp, qan tókken, jan bergenderding aruaghy atsyn deymin. Qayteyin...

Sol ghylymy konferensiyagha ondaghan elden tarihshy ghalymdar, sayasatkerler, elshi bolyp qyzmet istegen memleket qayratkerleri qatysyp, Jeltoqsan býkil ghylymy ólshemderi boyynsha kóterilis dep, jiyrma alty punktten túratyn sheshim qabyldap QR Ýkimetine jiberdi. Ókinishtisi, olar sol tarihy manyzy zor halyqaralyq konferensiyany ótkizuge qanday jymysqylyqpen qarsy әreket jasasa, onyng sheshimin jariyalatu bylay túrsin, ótkendigi jóninde merzimdik basylymdar men tele-radiogha habar da bergizbedi.

IYә, ainalayyn oqyrman, sonda Jeltoqsan sanauly kisilerding ghana sanasynda qalghan kóterilis pe?..

Eger solay desek, sol sanaulylardyng arasynda sanlaq shyqqan bir azamat erekshe túlghalanyp kórinedi. Ol osydan otyz alty jyl búrynghy kóteriliske baylanysty memlekettik komissiyanyng býkil isin qúqyqtyq túrghyda jýrgizuge belsene qatysqan zanger, memleket, qogham qayratkeri Sabyr Ahmetjanúly Qasymov. Sәkeng sonymen birge sol tarihy oqigha – kóterilisti úiymdastyrushylardyng biri. Osy sózimdi naqtylau ýshin ózim qúrastyryp, jauapty shygharushy jәne avtorlarynyng biri bolghan «Almaty 1986 Jeltoqsan» aighaq-kitaptarynyng ekinshi tomyndaghy tarihshy-ghalym Mәmbet Qoygeldiyevke bergen súqbatyndaghy sózderine jýgineyin.

«Aytpaqshy, 1986 jylghy jeltoqsannyng 14–15-i kýnderi ózim tanityn ghalymdarmen, jurnalistermen, ýiimning qasynda jataqhanada túratyn júmysshylarmen kezdestim. Olardyng bәrine «erteng Qonaevty ornynan alady, birinshi basshygha Reseyding bir obkomynyng jetekshisin әkelip qoyady» dep aityp shyqtym. Kezdeskenderimnen: «Endi mynaday jaghdayda ne isteuge bolady?» – dep súrap jýrdim. Sóilesken kisilerimning bәri derlik múnday taghayyndaugha ýzildi-kesildi qarsy ekenin bildirip, biraq «bizdi tyndap jatqan kim bar? Qolymyzdan ne keledi? Bizden kim súrasyn?» degen mazmúndaghy sharasyzdyq kónil-kýilerin bildirip jatty. Áli esimde, bir júmysshy ghana qarsy ekenimizdi bilsin, «kóshege shyghayyq» degen pikir aitty. Keybireuleri múnday mәsele qoydyng qauiptiligin eskertip, saqtandyrudy da úmytpady. Adamdardyng kónil-kýiin, kózqarasyn sol sәtte bilu men ýshin asa qajet boldy. Olar bolghan jaydy qalay qabyldady, ne oilady? Olargha «qanday da bir jinalystar ótkizeyik, ótinishter jasayyq, ghalymdar men jazushylardyng otyrystaryn úiymdastyrayyq, qanday týrde bolsa da óz qarsylyghymyzdy bildireyik, ýndeu jasayyq» degen mazmúndaghy úsynystar aita bastadym.

Intelliygensiya, ziyaly qauym, halyqtyng bilimdi de oily bóligi biylikke Kolbinning keluining sony jaqsy bolmaytynyn týsinedi dep ýmittendim jәne olar qanday da bir sharalar qarastyryp jatqan bolu kerek dep oiladym. Alayda men qatty qatelesippin, men biletinderding kóbi ýreyli, jigerli iske dayar emes, jaltaq, boy tasalaghysh bireuler bolyp shyqty. Men tәuekelge bel buyp barghan jerimde senimdi degen kisilerge, tanystaryma endigi uaqytta «Qazaqstanda otarlau men orystandyrudyng jana kezeni bastalatyn bolady, Qazaqstangha odaqtyq mәrtebesinen aiyryluy mýmkin, al jerin bólshektep, kórshi respublikalargha taratyp beru qaupi tónip keledi. Kolbindi ondaghan jylgha taghayyndaydy, al osy mezgilde janasha mindetter atqarylatyn bolady» dep aita berdim. Biraq mening búl pikirim estigen jandargha sonshalyqty qatty әser ete qoymady. Últ ziyalylarynyng úiymdasqan qarusyz qarsylyq kórsete alatynyna eshqanday da senimim qalmady, sondyqtan «mitingiler, sheruler ótkizu ýshin halyqty kóshege shygharu ghana qaldy» degen sheshimge keldim.

Ákemning bergen «Moskvich» mashinasymen (01-01 TUS – Reseydegi Tómen oblysynyng nómiri) qaladaghy týrli audandarda ornalasqan jataqhanalardyng birinen song birine bara berdim. Saqtyq jasap, mashinamdy alystau qoyyp, adamdarmen dәlizderde nemese kireberis esik aldynda jolyghyp, ózimning habarym men ótinishimdi qysqasha aita berdim. Ozbyrlyqqa qashanghy kónuge bolady? Eshteneden qoryqpandar! Eshtene de bolmaydy! Búl әr azamattyng konstitusiyalyq qúqyghy. Halqym degen otanshyl azamattar saghat 8–9-dan bastap alanda bolady. Kelinder! – dep aita berdim. Týn jarymyna deyin studentter men júmysshy jastardyng 20 shaqty jataqhanasyn aralap shyqtym. Ýige tek tang ata kelip, tósegime jattym.

Tanerteng bir joghary oqu ornynyng oqytushysy telefon shalyp oyatty. Ol tolquly ýnmen Ortalyq komiytet ghimaratynyng aldynda sheru ótip jatqanyn habarlady. Sol sәtte men baqyt degenning ne ekenin shyn sezindim, «qazaq degen halyq bar eken-au» dep kónilim marqaydy. «Jaraysyndar! Áyteuir shyqtyndar-au! Endi eshkim eshqashan da qazaqty «mal», «mangýrt» dep aita almaydy!» Eng bastysy – alghashqy maqsatqa jettik, halyq narazylyghyn ashyq bildirdi! Meninshe, naq sol sәtte ol jóninde eshkim de oilanghan joq. Jinalghan kópshilikting basynda bir ghana «qazaqtar Mәskeuding mazaghyna qarusyz qarsylyqpen jauap berdi, osy túrghan jastar – últ namysyn saqtap qalushylar» degen oy bar edi. Sol shaqta osy oy bәrimizge quat berip, shattyqqa bólep túrdy.

Alanda túrghan myndaghan adamnyng beybit narazylyghy Mәskeuge, býkil sayasy jýiege, qazaq ruhyna, onyng namysyna senbegen satqyndargha, kónilderin kýmәn biylegenderge, últtyq iydeyagha – tәkapparlyq tanytushylargha naqty da dәleldi jauap edi. Halyqty alangha namys, últtyq mýddening úzaq uaqyt ayaqasty boluy alyp shyqty...

...Qyzmetime baylanysty men OK ghimaratynda jýrdim, soghan baylanysty kóterilisting sayasy shyn sebepterin jasyru ýshin kóterilisshilerdi qylmysker, basbúzar, nashaqor, maskýnemder retinde kórsetu jónindegi sheshim eng joghary dengeyde, Mәskeude qabyldanghanyn anyq bayqap jýrdim. Sondyqtan da sayasy talaptardy ashyq jariya etu qajettigi aiqyndaldy. Jastardyng asyghys dayarlaghan úrandary men plakattary qarabayyrlau edi. Sondyqtan da olardyng birazyn ózim dayarlap, úrandar men ýndeulerdi jeltoqsannyng 17-inen 18-ine qaraghan týni jataqhanalargha tarattym...

Kóterilisten song OK oghan qatysushylar men ony úiymdastyrushylardy izdep tabu nauqanyn bastap ketti, shtabty Kolbinning ózi basqardy, al onyng kýndelikti júmystaryn OK әkimshilik organdar bólimining mengerushisi Efimov jýrgizdi.

Týrli mәlimetter osy shtabqa týsip jatty, olardyng arasynda úiymdastyrushylar turaly, ataqty túlghalardyn, sheneunikterding kóteriliske qatysy jóninde arnauly qyzmet oryndarynyng habarlary da bar edi. Osy shtab, beynelep aitar bolsaq, kimdi jazalau, kimdi aqtaudy sheshetin edi. Mashinamdy, sol arqyly mening kim ekenimdi anyqtap alghannan keyin arnauly qyzmet shtabqa men turaly aqparat týsiredi. Onda «QKP OK-ning búrynghy qyzmetkeri, qazir Qoghamdyq ghylymdar akademiyasynyng tyndaushysy Sabyr Qasymov Almatygha arnayy úshyp kelip, belsendilik tanytyp, kóterilisshiler jinalghan jerde, jataqhanalarda bolghan, yaghny úiymdastyrushylardyng biri osy boluy yqtimal» degen maghynada pikir aitylady...

Efimov búl habardy alghanymen, oghan әri qaray jol bermeydi. MQK basshylyghyna eskertu jasap, mening Mәskeuden oghan (Efimovting ózine) basqa maqsatpen kelgenimdi, kóteriliske eshqanday qatysymnyng joqtyghyn eskertip, ónbeytin ispen ainalyspay, naghyz úiymdastyrushylardy tabu qajettigin aitady.

Ýsh-tórt kýn ótken song Efimovke kirip, konferensiya jóninde esine saldym. Ol myrs etti de: «Qaydaghy konferensiya? Mәskeuge qayta ber, jigitterge sәlem ait, mýmkin keyinirek úiymdastyrarmyz», – dedi. Sodan song kenetten: «Sen 17–18 jeltoqsanda ne ýshin jataqhanalardy araladyn? – dep qatqyl súraq qoydy. – Tipti, birinshi Almatygha, Rihard Zorge kóshesine deyin, ondaghy júmysshylar jataqhanalaryna deyin barypsyn. Onda ne istep jýrsin?» – dedi. Abyroy bolghanda sol mezette meni «kremlevka» qútqardy. Telefonnyng shyryly onyng nazaryn ózine audaryp alyp ketti. Efimov sózin ayaqtaghan kezde men baysaldy qalyppen, «ol jaqta tuystarymdy tekserip, ýilerinen shyqpasyn dep qadaghalap jýrdim» dedim.

Efimov qoshtasyp jatyp: «Áytpese, múndaghy adamdar seni halyqty alangha shygharushy, osy tәrtipsizdikterdi úiymdastyrushylardyng biri jasaghysy kelip edi», – dedi. Onyng meni ýlken bәleden qútqarghanyn syrtqa shyqqan song baryp týsindim...

Sol kýnderi adamdar ózderin qalay ústady deysiz ghoy? Sheneunikter, әriyne, bәri emes, qudalau nauqanyna belsendi qatysyp, halyq mýddesi men abyroyyn shimirikpey satyp, jana biylikting aldynda jaramsaqtanumen boldy, ziyaly qauym ókilderi, iydeolog-ghalymsymaqtar teledidar men aqparat qúraldarynda biylikting iydeologiya salasyndaghy jolbiykesi qyzmetine jarysa aralasyp ketti. Jeltoqsannyng qolgha týsken batyrlary qorghansyzdyng kýnin keshti. Olar әdiletsizdikting qúrbany bolyp jatqandaryn týsinip, demderin ishterine tartyp, bәrine shydap baqty. Qyzdar jylady, kómek súrady, keybireuleri «alangha kezdeysoq kelip edim» dedi. «Qazaqstannyng birinshi basshylyghyna Kolbinning taghayyndaluyna qarsylyghymdy bildiruge mitingige arnayy keldim», – dep qasarysqandar da boldy...

Oylanyp qarayyqshy. Halyq alangha qarusyz, óz ústanymyn bildiruge shyqty, – dep oiyn týiindeydi S.Qasymov. – Halyqtan әldeqashan bólinip, biyiktep ketken biylik qarapayym júrttyng búl әreketine jogharydan, toghysharlyqpen qarap, arsyzdyqpen qarsy kýsh qoldanu әreketine kóshti. Eng aldymen beybit sheruge mýldem basqa renk beru, yaghny ony qylmystyq is retinde kórsetu jóninde sheshim qabyldady... Ortalyq beybit sherudi qazaq últshyldyghynyng әreketi esebinde qabyldady. Úlshyldyqtyng týp-tamyryn «Alashordadan», jazushylardan, Oljastan izdedi. Arnayy qyzmet oryndary qazaq últshyldary Almatydaghy balabaqshalargha shabuyl jasap, jas sәbiylerdi óltiruge deyin bardy degen jalghan aqparat taratty...»

Búl ýzindilerdi kitaptyng 550–559-shy betterinen iriktep aldym. Kóterilisting jiyrma jyldyghy qarsanynda, «Jas Alashtyn» 16, 21 qarasha kýnderindegi sandarynda aghynan aqtarylyp bergen súqbaty edi. Kóterilisting 25-jyldyghy kezinde Sәkenning ózimen onasha kezdesip, syr bóliskende ol kisi Núrsúltan Ábishúlymen jýzdeskenin aitty. «Jeltoqsan kóterilisi – qazaq jastarynyng úly erligi. Ondaghan myng qyz-jigitter qaqaghan ayazda alanda úzaqty kýn tapjylmay túryp, Almatynyng kóshelerinde sherulep jýrip últymyzdyng abyroyyn aspandatty, namysymyzdy taptatpady. Sony úiymdastyrghan edik qoy. Osyny óz auzynyzben aitsanyzshy» dedim. «IYә, dúrys eken, aitamyn, aitamyn» dedi. Biraq aitpady» degen edi.

Nege aitpady?

Onyng sebebi, N.Á.Nazarbaev qazaq jastarynyng alangha lek-lek bolyp aghyluyn úiymdastyrugha qalay әreket etse, olardy saper kýrekterimen úryp, qan-josa qylugha, qasqyr ittermen talatugha, ayausyz qualap, taratugha da dәl solay erekshe yqpal etken adam. Dәlel kerek shyghar, endeshe yutub arnasyndaghy qogham belsendisi Uәlihan Qaysarovtyng sózin tyndanyz. Ol jay kisi emes, bir jyldary QR Parlamentining deputaty bolghan arly azamat.

«Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev qazaq jastaryn dubinkanyng astyna alyp sabaghandaryn kórgende qarsylyq bildirgenin, solardyng jaghynda bolghanyn aitady.

«Eto ujasnyy loji!» – deydi U. Qaysarov. – Ol solay dese, dәl solay bolghan eken deuden kettik qoy. Jeltoqsannyng әngimesin ashyq aitatyn da adamdar bar. Solardyng biri de biregeyi sol uaqytta KSRO Kompartiyasynyng Bas hatshysy bolghan Mihail Sergeevich Gorbachev. «Maghan Almatydan oqighanyng qalay bastalghanyn Memlekettik Qauipsizdik Komiytetining kisisi habarlady, – deydi. – Jana alangha jastar jan-jaqtan aghylyp kelip jatyr. Olardyng qanday maqsatpen jinalyp jatqany belgisiz dedi. Sodan keyin Nazarbaev habarlasty. «Mihail Sergeevich, jaghday qiyndap barady, әsker kirgiziniz» dedi. Almatygha, MQK bastyghy Miroshnikke «ne bolyp jatyr?» dep telefon shaldym. Sonyng aituy boyynsha, «Núrsúltan, osy qazir ghana MQK adamymen sóilestim. Sonshalyqty jau shaptyratynday eshtene joq. Studentter shyqqan eken, qarmen atqylapty. Mazasyzdana berme» dedim. –Búl mening emes, marqúm Gorbachevting sózi. – Taghy biraz uaqyttan song «Mihail Sergeevich, dýkenderdi qiratyp, tonap, mashinalardy órtep jatyr!» dep shydamsyzdana habarlady Nazarbaev. MQK basshysymen sóilessem, ol alyp bara jaqan eshtene joq deydi. «Núrsúltan, sabana týs, dýrliktire berme, men býkil jaghdaydy súrap, bilip otyrmyn ghoy» dedim. Bir saghat shamasynan song ol taghy da habarlasyp: «Mihail Sergeevich, bizding reziydensiyagha shabuyl bastaldy. Jan-jaqtyng bәrin qiratyp bitti. Alandaghy ghimarattardyng әshekey tastarynyng kýl-talqanyn shyghardy. Jastar toqtausyz aghylyp kelip jatyr. Áskerdi kirgizbese bolmaydy», – dep digerlep talap ete bastady. «Núrsúltan, әsker, әsker deysin. Eldi tynyshtandyratyn kýsh ózderinde de bar emes pa? Solardy paydalanyndar», – dep edim, «Joq, Mihail Sergeevich, mening aitqanymday әskerdi kirgizbeseniz, onda men eshtenege jauap bermeymin, býkil jauapkershilikti ózimnen alyp tastaymyn», – dedi ýzildi-kesildi.

Sodan song ghana «Almatydaghy joldastar bar jauapkershilikti óz moyyndaryna alady, әskerdi aparyndar» dep, rúqsat berdim».

Mine, búl – senetin sóz! Men Nazarbaevtyng aiqandaryna senbeymin. Búryn da senbeytin edim, búdan keyin de senbeymin. Ol osynday ótirigimen ómirden ótedi, – deydi Uәlihan Qaysarov.

Qay qylmysker óz qylmysyn ózi moyyndaydy? Otyz jyl memlekt biyliginde otyrghan, әli de sonday yqpalynan aiyrylmay, tasada túryp degenin jasap jatqan N.Á.Nazarbaev ta solardyng biri! Men osy materialy jazugha endi kirisken kezde Jeltoqsan qaharmany Halelhan Ádilhanov jurnalist Qanat Tileuhanovtyng aqyn, qoghamdyq isterge belsene aralasyp jýretin Júmash Kenebaymen jýrgizgin súqbatynyng Nazarbaevqa qatysty bir ýzigin vatsabyma salyp jiberipti.

– Ómirden Marksizm-leninizm iydeyasynan ainymay, kommunist bolyp ótken Serikbolsyn Ábdildin aghaman kóp aralastym. Eshkimge aita bermeytin syrlaryn aitushy edi, –deydi ol. – Serikbolsyn agha 1986 jyly Jeltoqsan kóterilisi kezinde Mәseudegi elshiligimizde basshylyq qyzmette boldy.

«Bir kýni Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev Mәskeuge keldi. MQK men Ishki ister ministrligining kisileri tergeuge shaqyrypty, – dedi Serikbolsyn agha. – Men soghan kuәmin. Onyng ýstinen on eki tomdyq material jinalypty. Seksen altynyng qarsanyndaghy әreketterinen bastalady. Kimdermen jolyqqany, kimge ne degeni, qanday tapsyrmalar bergeni jazylghan, Jeltoqsan kýnderindegi oqighalary da qalmaghan. Qaytkende de biylikke kelu ýshin jantalasa kýreskeni qolmen qoyghanday qamtylypty. Men sol isterding bәrimen tanyspyn.

Ashyghyn aitqanda, Nazarbaev tәuelsizdik ýshin kýresken joq! Bar maqsaty birinshi hatshylyq qyzmet boldy. Sol ýshin jataqhanalargha adamdaryn jiberdi. Ol osynyng bәrin biletin kisi retinde kórip, meni janyna jolatpaugha tyrysty...».

Sonymen, ayauly oqyrmandar, kóterilisti kimderding úiymdastyrghandyghy turaly jazbamdy tәmamdaugha tayadym. Sabyr Ahmetjanúly Qasymov ózining úiymdastyrushylardyng biri bolghandyghyn jasyrmay aitty. Memlekettik komissiya qúramynda júmys istegen kezde ony aitu – óz-ózindi qylmysker retinde ústap beru edi. Solay bolghandyqtan da eng negizgi úiymdastyrushylardyng biri bolghan N.Á.Nazarbaevty kórsetuden qashty. Qazaq SSR Jogharghy Soveti Prezidiumy komissiyasynyng tújyrymdary men úsynystary turaly qaulysynda da aty atalmaydy. Sýtten aq, sudan taza túlgha retinde qaltarysta qalady.

Biraq, iyә, biraq búl qashangha deyin sozylady? Aqiqat aitylmay qalmaytyny ras bolsa, onyng zamany ótip barady ghoy, mening jalghastyra beretin aighaq-kitaptarymda kórinis tabar deymin...

Alla amandyghyn bersin!

Talghat Aytbayúly

Abai.kz