Elimizde su problemasyn qalay sheshemiz?
Su – tirshilikting ózegi, últtyng bolashaghy men memleketting qauipsizdigin aiqyndaytyn strategiyalyq resurs. Qazaq halqy ejelden sudyng qadirin bilgen, «Sudyng da súrauy bar» dep úrpaghyna ósiyet qaldyrghan. Alayda HHI ghasyrda dәl osy qasiyetti baylyq adamzat ýshin eng ózekti problemalardyng birine ainalyp otyr. Klimattyng ózgerui, halyq sanynyng ósui, óndiris pen auyl sharuashylyghynyng qarqyndy damuy sugha degen súranysty arttyryp, onyng tapshylyghyn aiqyn sezdire bastady. Qazaqstan da búl jahandyq syn-qaterden tys qalyp otyrghan joq.
Býginde elimizding su qory shekteuli әri tendey bólinbegen. Qazaqstan aumaghyndaghy ózenderding kóp bóligi transshekaralyq sipatqa iye, yaghny kórshi memleketterden bastau alady. Ile, Ertis, Syrdariya, Jayyq siyaqty iri ózenderding taghdyry kórshi elderding su sayasatyna tikeley baylanysty. Búl jaghday últtyq su qauipsizdigin kýrdeli geosayasy jaghday dengeyine kóterip otyr. Onyng ýstine songhy jyldary múzdyqtardyng erui, jauyn-shashynnyng kemui, quanshylyqtyng jiyileui su tapshylyghyn odan әri ushyqtyrdy.
Su problemasynyng týp-tamyryna ýnilsek, jaghday, tek tabighy faktorlarda ghana emes, adamnyng ózi qalyptastyrghan jýiesizdik pen jauapsyzdyqta da jatyr. Auyl sharuashylyghynda sudy tiyimsiz paydalanu, eski suaru jýieleri, ashyq kanaldardaghy ýlken shyghyn, óndiristik jәne túrmystyq aghyn sulardyng jetkilikti tazartylmauy – múnyng bәri sudyng ysyrap boluyna jәne lastanuyna әkelip soghady. Key ónirlerde auyz su tapshylyghy әli kýnge deyin tolyq sheshilmey keledi. Búl – halyqtyng ómir sapasyna ghana emes, әleumettik túraqtylyqqa da әser etetin problema.
Endeshe, elimizde su problemasyn qalay sheshuge bolady? Eng aldymen, sugha degen týsinikti týbegeyli ózgertu qajet. Su – tausylmaytyn resurs emes, ony ýnemdep, aqylmen paydalanu – әr azamattyn, әr mekemening ortaq mindeti. Memlekettik dengeyde su resurstaryn basqarudyng tútas, ghylymy negizdelgen jýiesi qalyptasuy tiyis. Búl jýie su qorynyng naqty esebin jýrgizip, әr sala boyynsha tútynudy josparlaugha mýmkindik berui kerek.
Auyl sharuashylyghy – elimizdegi sudy eng kóp tútynatyn sala. Sondyqtan negizgi nazardy dәl osy baghytqa audaru qajet. Tamshylatyp suaru, janbyrlatyp suaru siyaqty zamanauy tehnologiyalardy keninen engizu – sudy birneshe ese ýnemdeuding tiyimdi joly. Izraili, Niyderland syndy elderding tәjiriybesi kórsetkendey, innovasiyalyq әdister arqyly shaghyn sumen mol ónim alugha bolady. Qazaqstanda da búl tehnologiyalar birtindep engizilip jatyr, alayda ony jappay qoldanu ýshin fermerlerge qarjylay qoldau, bilim úsynu jәne yntalandyru tetikteri qajet.
Su infraqúrylymyn janghyrtu da – kýn tәrtibindegi manyzdy jaghday. Kóptegen su qoymalary, kanaldar men qúbyrlar kenestik kezende salynghan, býginde tozyghy jetken. Nәtiyjesinde su tasymaldau barysynda onyng qomaqty bóligi jerge sinip nemese bulanyp ketedi. Búl – kózge kórinbeytin, biraq asa ýlken shyghyn. Sondyqtan su sharuashylyghy nysandaryn janartu, sifrlandyru arqyly sudyng qozghalysyn baqylau, shyghyndy kemeytu – uaqyt talaby.
Transshekaralyq su jaghdayyn sheshu ýshin kórshi eldermen syndarly әri teng qúqyqty dialog qajet. Su – tek ekonomikalyq emes, ekologiyalyq jәne gumanitarlyq súraq ekenin týsinu manyzdy. Ortaq ózenderdi әdil paydalanu, su bólu jaghdayynda halyqaralyq qúqyq normalaryn saqtau – túraqty damudyng kepili. Búl rette Qazaqstannyng diplomatiyalyq әleueti men ghylymy saraptamasy sheshushi ról atqaruy tiyis.
Ekologiya problemasy da úmyt qaldyrugha bolmaydy. Lastanghan su – paydadan góri ziyan әkeledi. Óndiris oryndarynyng aghyn sulardy tazartu talaptaryn qatang saqtauy, qaldyqsyz nemese kem qaldyqty tehnologiyalargha kóshui – ekojýieni qorghaudyng manyzdy qadamy. Ózen-kólderding tabighy aghysyn saqtau, jaghalaulardy retsiz iygeruge jol bermeu de su sapasyn jaqsartugha yqpal etedi.
Su tapshylyghyn sheshude ghylym men innovasiyanyng orny erekshe. Túzdy sudy túshylandyru, jer asty su qoryn zertteu, jauyn suyn jinau tehnologiyalary – bolashaqtyng mýmkindikteri. Ásirese su resursy tapshy aimaqtar ýshin búl sheshimder asa ózekti. Ghalymdar men injenerlerding janashyl jobalaryn qoldau, olardy tәjiriybege engizu – memleket ýshin úzaq merzimdi investisiya.
Alayda eng manyzdysy – su mәdeniyetin qalyptastyru. Balabaqsha, mektep pen joghary oqu oryndarynda su ýnemdeu, ekologiyalyq jauapkershilik turaly jýieli bilim úsynu qajet. Ár adam krannan aqqan sudyng artynda qanshama enbek pen tabighy resurs túrghanyn sezinui tiyis. Túrmysta sudy ýnemdeu – úsaq-týiek emes, ýlken isting bastauy.
Su problemasyn sheshu – bir kýnning nemese bir salanyng sharuasy emes. Búl – memleket, qogham jәne әrbir azamat birigip atqaratyn úzaq әri kýrdeli jol. Su resurstaryn tiyimdi basqaru arqyly tek býgingi qajettilikti ghana demeyik, keler úrpaqtyng bolashaghyn da qamtamasyz etemiz. Su – bolashaqtyng amanaty. Sol amanatqa adal bolu – tarihy jauapkershiligimiz.
Beysenghazy Úlyqbek,
Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi
Abai.kz