Kýderiden bau taghyp,
Kireuke kiyer kýn qayda.
Kýmbir, kýmbir kisnetip,
Kýrendi miner kýn qayda.
Tolghamaly aq balta,
Tolghap ústar kýn qayda.
Alty qúlash aq nayza,
Úsynyp shanshar kýn qayda.
Sadaq toly say kez oq,
Masaghynan ótkerip,
Basyn qolgha jetkerip,
Sozyp tartar kýn qayda?
/Dospanbet jyrau/

Qozyjauryn kókjendet qylshanda túr,
Kóbe búzar, qasaly, әndigeni.
On eki tútam, shay jibek, ala bilek,
Túr, qalmaqtyng qayda dep jandy jeri!
Bederindi beynelep bere almasam,
Kýshigen jýn saykez oq, andy meni!
/Svetqaly Núrjan. «Ensegey boyly Er Esim»/

Kýderiden bau taghyp,
Kireuke kiyer kýn qayda.
Kýmbir, kýmbir kisnetip,
Kýrendi miner kýn qayda.
Tolghamaly aq balta,
Tolghap ústar kýn qayda.
Alty qúlash aq nayza,
Úsynyp shanshar kýn qayda.
Sadaq toly say kez oq,
Masaghynan ótkerip,
Basyn qolgha jetkerip,
Sozyp tartar kýn qayda?
/Dospanbet jyrau/

Qozyjauryn kókjendet qylshanda túr,
Kóbe búzar, qasaly, әndigeni.
On eki tútam, shay jibek, ala bilek,
Túr, qalmaqtyng qayda dep jandy jeri!
Bederindi beynelep bere almasam,
Kýshigen jýn saykez oq, andy meni!
/Svetqaly Núrjan. «Ensegey boyly Er Esim»/

Qazaqtyng qaru-jaraqtary jәne kóshpeli әskery óner jayly songhy uaqytta birqatar enbekter jazyldy. Aytalyq, qazaqtyng dәstýrli qol óneri, qaru-jaraghy, sauyt-saymany, kóshpelilerding soghys tәsilderi siyaqty taqyryptarda kóptegen ghylymy zertteuler, tanymdyq anyqtamalyqtar jaryqqa shyqty. Sonyng ishinde er qaruy bes qarudyng biri sadaq jayly, sadaq jebesi turaly da kóptegen enbekter bar. Alayda, birqatar әdebiyetterde jebelerding neden jasalghany, qanday maqsatta qoldanylatyndyghy, qanshalyqty alysqa úshatyndyghy, salmaghynyn, úzyndyghynyng qanday bolatynyn t.b. bylaysha aitqanda, ghylymy túrghydan tereng sipattama beriledi. Olay deytinimiz, birqatar zertteu enbekterinde sadaq oqtarynyng qúrylysy, qaydan tabylghandyghy jaqsy sipattalady. Biraq, negizinen jalpylama «sadaq oqtary» nemese «jebeler» dep qana keltiredi. Bolmasa «qozyjauryn», «sauytbúzar» dep eng kóp qoldanystaghy bir-eki atauy atalady. Basqa ataulary qoldanylmaydy dese de bolady.

Osyny eskere kelip, biz býginge deyin qazaq auyz jәne jazba әdebiyetindegi jebe ataularyn toptastyryp, jýieleudi jón kórdik. Áriyne, búl Úly dalanyng syrly eskertkishteri emes, tarihymyzdyng tas jazuy emes, bar bolghany sadaqtyng bir bólshegi ghana. Alayda, búndaghy maqsat bir ghana kishkentay jebeni mysalgha alu arqyly, qazaq tilining qoldanysymyzda joq qanshama qazynasy bar, bay til ekendigin kórsetu. Mysaly, tastardyng qazaqsha ataularyn jýielep, toptastyrudy qolgha alghan Ánes Saray, ózen-kólderdegi balyq týrlerining úmyt bolghan san aluan ataularyn týgeldey anyqtap, zerttep, jýielegen Qajyghaly Múhambetqaly siyaqty, biz de búl maqalada sadaq jebelerining tolyq atauyn beruge tyrysyp, osy baghytty ústaudy jón kórdik.

Tek búl jolghy zertteuding barysynda qazaqtyng auyz jәne jazba әdebiyetinde jebe ataularynyng 40-qa juyq attary anyqtalyp, olardyng sol jyrlarda, dastandarda jәne kórkem әdebiyette qalay qoldanys tapqandyghynan osy maqalada mysaldar berildi.

Bizding anyqtaghanymyzday sadaq jebesining 100-ge juyq týri belgili, al osy jýz týrli jebening 40-qa tarta ghana atauynyng jiyrmagha jeter-jetpesi janaghy jebeler týrlerine sәikestendirildi. Jәne jebening bar ataularyn týgeldeuden basqa anyqtalghan jebe týrlerinen biz kóshpeli әskery óner men dәstýrding qazaq dalasynda qanshalyqty kýrdeli damu jolynyng bolghandyghyn kóremiz. Qazaqtyng bes qaruynyng biri sadaqtyn, onyng ishinde jebening ózining osynshama týri men atauy boluy osynyng bir dәleli bolsa kerek. Jәne de búl kóshpeli әskery ónerding óte joghary dengeyde damyghanyn, qazaqtyng qaru-jaraqtarynyng erteden qalyptasqandyghy, onyng últymyzdyng jauyngerlik salty men qazaqtyng boyyndaghy jauyngerlik ruhty qalyptastyruda alar orynyn kórsetedi.

Sodan keyingi, búl maqalany jazugha týrtki bolghan jay - elimizding múrajaylarynda «últtyq qaru-jaraq» taqyrybyna arnalghan túraqty ekspozisiya men zaldarynyng bolmauy. Bolghan kýnde de olardyng jeke-jeke toptastyrylyp, әr qaysysynyng óz-óz ataularyn tolyq iyelengeni joq6 barlyghy jarym-jartylay, bir jýiege keltirilmegen. Áytpese, Kenesarynyng qylyshy Shymkentte, al Abylayhangha Resey patshasynyng syilaghan qylyshy Astanadaghy Túnghysh Preziydentting múrajayynda әrqaysysy jeke-jeke, әr jerde túrar ma edi? Nemese, qayda barsang da, aldynnan jensesi joq jemtir sauyt, jyghasy joq jyrtyq dulygha shyghady. Býginge jetken babalar kózi dep kóretininiz osy. Sonda bizding bórili bayraq astynan, jaghasy altyn jeni jez, shyghyrshyghy torghay kóz aq sauyt kiyip, bes qarudy asynghan babalarymyzdan qalghany sol ghana ma edi? Bizding oiymyzsha, qazaqtyng qaru jaraqtaryna arnalghan ekspozisiyalarda qylyshtyn, nayzanyn, baltanyn, qoramsaqtyn, sadaqtyng jәne sauyttyng barlyq týrlerin jinaqtap, jýielep, tolyq kólemde kórsetu qajet.

Mine, osynday baghyt-baghdardy ústana otyryp, óz shamamyzsha sadaq oqtarynyng ataularyn anyqtap, bir jýiege toptastyrudy kózdedik. Qazaqtyng qaru-jaraqtaryn zertteumen kópten beri ainalysyp jýrgen Qaliolla Ahmetjan soghysta jәne anshylyqta qoldanylatyn sadaq oqtarynyng birneshe týrleri boldy deydi. Jәne oq úshynyng formasy onyng jasalu materialy men qoldanu qyzymeti arqyly anyqtaldy dey kelip, qazaq oqtarynyng jebelerin jasalghan materialyna sәikes topqa, jebe basynyng pishinine baylanysty tipke, qimasyna baylanysty ýlgige, al úzyndyghyna baylanysty núsqagha bóledi. Búl ghylymy túrghydan sadaq oqtarynyng eng bir jýieli jýrgizilgen jikteui ekenin aita ketu kerek.

Al biz qazaq auyz jәne jazba әdebiyetinde kezdesetin oq ataularyna sýiene otyryp mynaday toptargha bólip qarastyrudy jón kórdik. Sabynyng týrlerine, qanattaryna (qauyrsyndaryna), úshtaryndaghy oqtardyng jasalu materialdary men týrlerine jәne oqtyng jeke ataulary men mindetterine qaray bólu. Jәne osy toptastyrulardy óz ishinde jikterge jikteudi qarastyrdyq.

Jebelerdi sabynyng týrlerine qaray bólu

Búl tarmaqtyng ózin, oq saptarynyng qanday aghashtan jasaluyna, saptarynyng úzyndyghyna jәne oq saptarynyng týsine baylanysty jikteuge bolady. Qanday aghashtan jasalghanyna qaray oqtardyng «qu jebe», «qayyng oq», «tobylghy sapty oq», «qamys sapty oq» degen ataulary bolady, ol jayly Shalkiyiz tolghaulary men «Sýiinish batyr» jyrynda:

Tәniri ózi bermese,
Menmensip jýrgen er jigit,
Kisiden tartyp alyp jarymas!
Emen shaynap, tal qayzar,
Qúlan, búlan balasy.
Eki eneni tel emgen,
Búzylmaydy jas túlpardyng saurysy.
Qatty bir tartyp bek atsan,
Qayrylyp baryp tez synar,
Qayyng oqtyng jarqasy.
Beluardan saz keshsen,
Tobyghynnan keltirmes,
Qamalaghan qalyng tughan arqasy.
(Shalkiyiz. «Bes ghasyr jyrlaydy». 1 t., 52 b.)
Kóp kisini kórgen son,
Sharayna men dulygha
Ony alyp kiyindi,
Qos bilegin sybandy.
Ýsh myng kisi әskerdin
Shany shyqty túmandy.
On eki tútam qu jebe,
Er qasyna alady-ay.
Atayyn dep ol oqty,
Ontaylanyp qarady-ay.
(«Sýiinish». Batyrlar jyry. 5 t., 229 b.) - dep surettelse, osy qu jebe «Nәrik» jyrynda bylaysha beriledi:
Sonda Shora qozghaldy,
Qu jebeni qolgha aldy.
Tartyp qaldy jebeni,
Qalmaqtan ótip oq ketip,
Bir tóbege jetedi,
Ol tóbening bosady,
Oq tiygen kóbesi.

(«Nәrik». Batyrlar jyry. 100 tomdyq, 51 t., 39 bet)

Al osy oqtar kórkem әdebiyette bylaysha kórinis tabady:

«Shy oqpen emes, tobylghy oqpen atam, - dedi Kóshek qara aghashtyng bútaghynan iyilgen, әdemi, kishkentey sadaghyn saylap. - Myna úshqyr oqtarym joghalmasyn dep qoy shy oqpen atyp jýrgenim.

Syrty kýmistelgen kishkene, bylghary qoramsaghynan bir uys qyzyl tobylghy oq suyrdy. Tobyrshyghy - jez, qauyrsyn ornyna bir-bir tútam shuda jip baylaghan». (M. Maghauiyn. «Alasapyran». 37 b.)

Kelesi jikteu ol - sabynyng úzyndyghyna qaray. Búnday toptau týrine sadaq oqtarynyn: «say kez oq», «kez oq», «on eki tútam jebe» degen ataulary kiredi. Al olar batyrlar jyrynda tómendegishe suretteledi:

Saralay, say kez oqty eniretti,

Tasyr qúldyng zәresi úshyp ketti.

Kýrenmen kóldenendep tartyp ketse,

Ala bedeu baytaly qúlap týsti

(Qazaq epostary «Qozy Kórpesh-Bayan Súlu» jyry. 250 b)

Qara búlannyng terisin,
Etik qylar kýn qayda,
Kýderiden bau taghyp,
Kireuke kiyer kýn qayda.
Kýmbir, kýmbir kisnetip,
Kýrendi miner kýn qayda.
Tolghamaly aq balta,
Tolghap ústar kýn qayda.
Alty qúlash aq nayza,
Úsynyp shanshar kýn qayda.
Sadaq toly say kez oq,
Masaghynan ótkerip,
Basyn qolgha jetkerip,
Sozyp tartar kýn qayda?

(Dospanbet jyrau. «Bes ghasyr jyrlaydy». 1 t., 38 b.) - dep Dospanbet keltirse, Mahambet aqyn óz ólenderinde bylay dep qoldanady:

Tolghay-tolghay oq atqan,
On eki tútam jay tartqan.
Qabyrghasyn qausatqan,
Tebingisin tese atqan,
Tizgininen kese atqan,
Tespey qanyn zulatqan,
Bizding qaysar batyrdyn
Jýregin sóitip oyatqan
Keshegi Oraq penen Mamayday
Batyrlar, shirkin, bolar ma-ay!

(Mahambet. «Joryq jyrlary» 41 b.).

Al endi oq saptarynyng boyaluyna qaray: «syrly jebe», «qyzyl jebe», «sary jebe» nemese «sarja», «sarmasaq» degen ataulary bar. Jebe sabynyng syrly bolatyny jóninde Múrat Mónkeúlynyng myna jyr joldarnan biluge bolady:

On segiz jyl atysyp,
Ormanbet biyding ólgen jer.
On san noghay býlgen jer,
Orta boyyn syrlaghan,
Oq janbyrday jaughan jer.
Músylmannyng basynan
Dәreje qaytyp aughan jer.

(M. Mónkeúly. «Kindigimdi kesken jer». 85 b.).

Al búl syrly jebelerding әdebiyette qalay kórinis tapqanyn tómendegi dastandardan keltirilgen ýzindilerden biluge bolady. Mysaly, «Kórúghyly» dastanynda sarjany bylaysha qoldanady:

Er Kórúghyly tartty sarja sadaqtan,
Almas oghy aghyp ótti talaqtan.
Keriginen omaqqasa qúlapty,
Batyr Mahram eldi auzyna qaratqan.

(Qazaq halyq әdebiyeti. Kóp tomdyq. Batyrlar jyry. «Kórúghyly» 114 b.).

Sonday-aq, osy jebe týrleri erlik jyrlarynda tómendegidey oryn alady:

Toqal tory at jaylaghan,
Tobyghyna tondyq ala baylaghan.
Handar shyqqan tóbedey,
Qabyrghadan býtin shyqan sýbedey,
Audarylmas qara kemedey,
Qandyauyzgha syrlap salghan jebedey,
Han úly tóredey,
By úly shoraday,
Qan júqpas qayqy qara bolat ótpegen,
Maqtauyna adam tauyp jetpegen,
Bú jiynnyng ishinde
Er Jaqsymbet agha bar.
(«Er Shoban». «Bes ghasyr jyrlaydy». 1 t., 56 b.)
Susyldaghan sarmasaq,
Sadaqtardan borar kýn.
(Syrym batyr. «Dala kemengeri». 35 b.)
Isataydyng barynda,
Eki tarlan bóri edim.
Eregisken dúshpangha,
Qyzyl syrly jebe edim.
(Mahambet. «Bes ghasyr jyrlaydy». 1 t., 230 b.).
Dәl osy jebe týrin osy aqyn tómendegishe beredi:
Sadaghyna sary jebe saldyrghan,
Sadaghynyng kirisin,
Sary altyngha maldyrghan.
Terennen kózin oidyrghan,
Súr jebeli oghyna
Tauyqtyng jýnin qoydyrghan.
Mandayyn sary susar bórik basqan,
Jaurynyna kýshigen jýndi oq shanyshqan.

(Mahambet. «Bes ghasyr jyrlaydy». 1 t., 216 b.)

Búl ýzindide kezdesetin «súr jebe», «kýshigen jýndi oq» degen oq týrlerin kelesi toptaulyrdan oqimyz.

Qanattaryna (qauyrsyndaryna)

qaray bólu

«Han shaqyruynan qatty seziktengen Jәnibek, beshpentining ishinen qorasan bolatynan júqa etip toqylghan shaghyn sauyt kiydi. Aldaspanyn qamsyz qayrap, sadaq jebesine janadan súnqar qauyrsynyn qadady» (Iliyas Esenberliyn. «Kóshpendiler». 19 b.)

Mine osyndaghy jebege qadalghan qauyrsyngha baylanysty «eki qanatty», «tórt qanatty jebe», «sary jýn oq», «kýshigen jýndi oq», «qauyrsyn jebe» jәne «ýkili oq» dep bóledi. Búghan dәlel tómendegi jyrlar men romandardan alynghan ýzindiler.

Qanatty (qauyrsyndy) jebelerding týrining bir mysaly retinde Túrsynhan Zәkenúlynyng «Kókbórilerding kóz jasy» romanynda: «Tayan han onyng jaraly keypine qarap jany ashydy: «Altaygha taman sheginip úrys salayyq degen sózime kónbey qoymap pa edin?» - dep aitayyn dedi de, sózin jútyp aldy. «Shirkin erlerim, senderge ókpem joq» - dep kózine keptelip kelip qalghan jasty zorgha tejedi. Basyma qiyn is týskende qolgha alarmyn dep saqtap jýrgen sap almasqa suarylghan qanaty jebe toly qoramsaghyn qolgha aldy.» (Zәkenúly T. «Kókbórilerding kóz jasy» 264 b.) - dep keltiredi.

Al búl jebelerding basqa ataulary jayly tómendegi jyrlardan keltirilgen ýzindilerden bile alamyz:

Dúshpan atqan qanatty oq,
Jete almay oghan qalypty.
(«Rýstem, Zorab». «Ayqap» jurnalynyng tolyq núsqasy. 153 b.)
Bәrin ait ta birin ait,
Qabaghyn qara susar bórik basqan,
Jaurynyna kýshigen jýndi oq shanyshqan.
Qaljuyrday shanshylghan,
Júrt ýshin qarauylgha kóp túrghan,
Seksen segiz andyghan,
Ensesin týbekmenen jauyrtqan,
Enkeygenin jazbaghan,
On eki qúrsau jez aiyr,
Qara myltyq júmsaghan,
Bú jiynnyng ishinde,
Qara nayman Janaq bar.
(«Er Shoban». «Bes ghasyr jyrlaydy». 1t., 56 b.)
Qarghaday mynau Qaztughan
Batyr bolyp tughan júrt,
Kindigimdi kesken júrt,
Kir-qonymdy jughan júrt
Qaraghaydan sadaq budyryp,
Qylshynymdy sary jýn oqqa toltyryp,
Jangha saqtau bolghan júrt.
(Qaztughan jyrau. «Bes ghasyr jyrlaydy», 1t., 32 b.)
Súr jebeli oghyna
Tauyqtyng jýnin qoydyrghan,
Mandayyn sary susar bórik basqan,
Jauyrynyna kýshigen jýndi oq shanyshqan
(Mahambet. «Joryq jyrlary» 83 b.)
Qargha jýndi qamys oq,
Shash etekten tiyipti.
(«Er Kókshe». Batyrlar jyry. 44 t., 88 b.).
Sadaq toly sar jebe,
Jýni úshyp ketipti,
Ony jóndey keledi.

(«Er Kókshe». Batyrlar jyry. 44 t., 89 b.) - dep kelse,

Tórehan Júmahanov «Qasym han» atty kitabynda: «...Biraq Qasym asyqpady. Bappen iyghyndaghy sadaghyn sypyryp, oilanghan teri qoramsaghynan ýkili jebesin suyrdy» (Júmahanov T. «Qasym han». 10 b.) - dep keltiredi. Búdan bayqaytynymyz ýki qazaq nanym-seniminde qasiyetti qús dep esepteletin ýkining jýnin (qauyrsynyn) Qasym hannyng jebe masaghyna qoydyruy - han әuletining ústaytyn qaru-jaraghy da erekshe bolghandyghy.

Jebe úshtaryndaghy oqtardyn

jasalu materialdary men týrlerine qaray

Joghardaghy sap týrlerine qaray bólgenimiz sekildi múnda da jeke-jeke jikteuge bolady. Jebe qyrlaryna qaray, jasalghan temirine qaray. Qazaq auyz әdebiyetinde oqtardyng jebe qyrlaryna qaray «tórt qyrly», «alty qyrly», «ýsh qyrly» degen týrleri kezdesedi. Mysaly «Er Qosay» jyrynda;

Alty qyrly aq jebe,
Shyqqan jeri qu tóbe,
Kesip alghan jerinde,
Qyryq ay jatqan quaryp,
Qyryq qara nar mayyna,
Alyp edim suaryp.
(«Er Qosay». Aqsauyt. 2 t., 13 b.) – dep berilse, «Kenesary Nauryzbay» jyrynda tómendegidey suretteledi:
Týsi suyq tartqanda,
Tórt qyrlanghan jebenin.
Ajal oghy kelgende,
Qorghany bolmas kóbenin.

(«Kenesary Nauryzbay». Han Kene. 23 b.)

Al olardyng jasalghan temirine qaray «kók jebe», «súr jebe» bolmasa «bolat oq», «shoyyn oq» dep te ataghan. Solardyng keybireulerining qazaqtyng batyrlyq jyr dastandary jәne ertegileri men kórkem әdebiyetinde qalay qoldanylghanyna kóz jibersek, aitalyq «Aidәu» ertegisinde bylaysha suretteledi: «Bala ýlken shynar terekting qasyna kelse, bir aidahar terekti órmelep jana ghana shyghyp bara jatyr eken. Terek basynda bastaryn tómen salyp shiqyldaghan qústyng balalaryn kórdi. Bala jylandy qoya berip biraz túrdy. Bir kezde jylan balapandargha jaqyndap bireuin auzyna sala bergende dәldep túryp basynan altyn sadaqtyng bolat úshty, qos qanatty, tobylghy sapty oghyn otyrghyzdy. Ysqyrghan jylan әr bútaqa bir-bir ilinip jerge týsti». (Qazaq ertegileri. «Angdәu», 103 b.)

Al, «Júbanysh» jyrynda bylay dep berilgen:
Sonda túryp Júbanysh
Qoramsagha qol saldy.
Qalmaymyn dep noghaylydan,
Qalmaqta sonda ondaldy.
Júbanysh artyq er edi,
Qybyrlaytyn jer edi.
Súr jebeni qolgha alyp,
Batyr atyp qalady.
Atqan jerin qarashy,
Jútqynshaqtan qadady.
Yndystyng basy domalap,
Anaday jerge barady.
(«Qaradóng batyr jәne onyng úrpaqtary». Aqsauyt. 2 t., 99 b.)
Ahmet pen Edige
Atyng basyn jóndedi,
Súr jebeni qolgha aldy.
Aysanyng úly Ahmet
Tebingiden tebe atty,
Ýzengiden ýze atty,
Suyryp alyp qoramsa
Jaughan qarday boratty.
(Batyrlar jyry. «Edige» 253 b.)
Sonday-aq, kók jebeni «Núradyn» jyrynda bylaysha sipattaydy:
Sәrsenbi kýni bolghanda
Ózi kelip Núradyn
Shúbardy sonda erledi.
Eri keyin keter dep,
Omyraugha saldy omyrausha,
Artyna saldy qúiysqan.
Núradynmen joq edi,
Atadan birge tuysqan.
Keregede kók jebe,
Er basyna iledi.
Babasynyng kók almasyn
Beline bekem buady.
Ýstine kiyip aq sauyt,
Sharayna belge baylady,
Jýruge joldy saylady.
Ýy syrtynda kók sýngi
Beldeuden aldy suyryp.
(Batyrlar jyry. «Núradyn» 269 b.)
Qoramsaqqa qol saldy,
Kók jebeni qolgha aldy.
(«Qydyrbayúly Qobylandy». Batyrlar jyry. 6 t., 45 b.) – dep kelse, «Nәrik» jyrynda:
Kók jebemen atqanda,
Aldynda túrghan tau men tas,
Shaghyl qúmday kórmedin.
(«Nәrik» Batyrlar jyry. 100 tomdyq, 51 t., 19 b.).
Al «Qaradóng batyr jәne onyng úrpaqtary» jyrynda:
Keregede túrghan kók jebe,
Ony da batyr alady.
(«Qaradóng batyr jәne onyng úrpaqtary». Aqsauyt. 2 t., 109 b.)
- Noghayly degen men, - dedi,
Qúr kóppin dep maqtanba,
Shamaly bolar qayratyn,
Qybyrlaghan jan kórdim.
Kók jebeni qogha alsam,
Joghalarsyn, qalmaq, doldansam.
(«Tama». Aqsauyt. 2 t., 162 b.) – dep qoldansa, «Tegis, Kógis» jyrynda:
Jebesi onyng shegeden,
Jebening úshyn súrasan,
Asyly bolat temirden,
Jalpaq tasqa egegen.

(«Tegis, Kógis». Aqsauyt. 2 t., 152 b.) - týrinde keltirgen.

Al Túrsynhan Zәkenúlynyng «Kókbórilerding kóz jasy» atty romanynda: «Top ishinen Toqtabekting úly Qoltughan mergen Temýjinning kózine kórsetip túryp, qylyshyn búlghap aighay saldy:

- Atana nәlet Temýjin, sende ketken kegim bar. Jer týbine ketsem de qayyryla kelip soymasam, qanyndy iship toymasam atym óshsin! - dep bir basy bir qysyrdyng tayyna bergisiz on eki tútam súr jebeni suyryp, sadaghyna saldy» - dep beredi. (Túrsynhan Zәkenúly. «Kókbórilerding kóz jasy» 304 b.)

Sonday-aq, Ábish Kekilbaevtyng «Anyzdyng aqyry» romanynda súr jebening mynaday mysaly kezdesedi: «Jan-jaqtan tartylghan súr jebe onsyzda jýrekteri úshyp bezip bara jatqan jýirik hayuandardyng sonynan suyldap quyp bedi». (Kekilbaev Á. «Anyzdyng aqyry» 16 b.)

Úshy aiyr bolyp kelgen jalpaq, ótkir oqpen adamnyn, annyng dene mýshesin kesip týsu ýshin kerektenedi. Búnday oqty «jez aiyr» dep ataghan.

Shyghyrshyghy shiraghan,
Badana kózdi kireuke
Sharaynasy bes qabat.
Jau qarysy jetpegen,
Jez aiyrdyn oghy ótpegen.

(«Er Targhyn». Batyrlar jyry. 44 t., 38 b.)

Sonday-aq, bizge jetken jebe týrlerining eng kónesi deuge de bolatyn oqtyng bir týri ol - «sarnama» nemese «ysqyrghysh». Sarnama - jebe qyrynda tesigi bar oq. Búl kóne qytay jazbalarynyng aituynsha ejelgi ghúndargha tәn bolghan: «Mau-dun (Mode) jeke bólinip shyqqan song jauyngerlerine sarnama jebe jasatyp at ýstinen shauyp kele jatyp sadaq tartugha ýiretti. Mau-dunnyng búiryghy boyynsha kimde-kim onyng óz sarnamasyn baghyttaghan jaqqa jebesin jibere almasa sonyng basy alynatyn boldy» (Suiynnu. «Han kitaby» (Kóne qytay jazbalary). Aud. Q.Salghariyn).

Oqtyng osy týri Svetqaly Núrjan dastandarynda:
Eng әueli sarynat sarnamany,
Úiqysynan oyatsyn Perghanany. – dep kelse, kelesi ysqyrma týrin bylay qoldanady;
Sodan keyin ynyrant ysqyrmany,
Ish qúndaghyn qyrnasyn tis-tyrnaghy – deydi.
(Núrjan S. «Ensegey boyly Er Esim». Ay taranghan týn. 287 b.)

(Jalghasy bar)