Dәstýrli diny tanym degenimiz ol – bizding últtyq bolmysymyzdyng ózegi. Eger qazaq mәdeniyetining ózegin ashyp qaraytyn bolsaq, ishinen Islam dini shyghady. Bizding diny tanymymyz fiyqhta Ábu Hanifa mәzhabyna, senimde Maturidy aqidasyna jәne Yasauy ilimining qabattaryna negizdelgen. Demek, qazaq jerine Hanafiy-Maturidy ilimin alyp kelgen osy Yasauy bolatyn. Osy negiz boyynsha ghasyrlar boyy qalyptasqan bizding diny tanym-tarihymyz bar. Ata-babalarymyzdyng jýrip ótken joly islammen baylanysyn eshqashan da ýzgen emes, tipti islam dәstýrlerinsiz qazaq mәdeniyetin elestetu de mýmkin emes.  

Jaratushynyng negizgi talaptary – bilim ýirenip, ómirding ruhany jәne materialdyq zandylyqtaryn iygeru, sonyng negizinde ózindi jetildire otyryp, aqiqatty tanyp bilu. «Jýrekting kózi ashylsa, adamgha aqiqattyng sәulesi týsedi» degendey osynyng bәrin oryndauda bilimdilikti, sabyrlyqty, enbeksýigishtikti qamtamasyz etip jәne qoghamgha qyzmet etudi talap etedi.  Demek, Hz. Payghambardyn: «Bilimning eki týri bolady: birinshisi – adamnyng janyn jandandyryp paydasyn tiygizedi, ekinshisi – adamnyng tiline qonyp, Alla taghalanyng qúdirettiligin ghylym jýzinde negizdep beredi» degen hadisterinen nәr alyp, susyndap qazaq ghalymdary dәstýrli diny tanymdy qara sózben, maqal-mәtel arqyly jәne óleng týrde halyqtyng sanasyna jetkize bilgen.  

Búhar jyrau:

«..Kýlli әlemdi qaratqan,

Eng aldymen Allany ait.

Boyyna jan taratqan

Aty jaqsy tәnirdi ait.

Tórt shәdiyar Mústafa,

Kitap ashqan ghalymdy ait.

Múhammetting ayaty,

Alla sózi Qúrandy ait....».

Shege jyrau:

«...O Jaratqan, Tәnirim,

Jenil bolsyn әmirin.

Bas iyetin qúlynmyn,

Jamandyqtan jeringen.

Jaqsylyqqa berilgen...».

Qazaq topyraghynda qalyptasqan jyraulyq dәstýrding ýlken eki mektebi bolghan. Olar HV gh. bastap, HH gh. deyn Manghystau ónirinde «Til tanbaly Adaydyng aqyndary» (Abyl Tileuúly, Qalniyaz Shopyqúly, Núrym Shyrshyghúlúly,  t.b.) jәne Syr boyyndaghy «Syr sýleyleri» (Asan, Búhar, Qarasaqal Erimbet, Shal aqyn, Shalkiyiz, Mәshhýr Jýsip, Kerderi Ábubәkir t.b.) qazaq halqynyng músylmandyq dýniyetanymyn taratqan túlghalary. Halqymyzdyng ruhany múrasy dastandar men jyrlar diny qúndylyqtardyng dalalyq filosofiya men últtyq tәrbiyening negizine ainalyp, últ mýddesine qyzmet etti. Alayda, Kenes ýkimeti kezenindegi aqyn-jyraulardyng diniy-ruhany mәndegi tuyndylary jaryq kórmey jәne ruhany múralaryn joy, qúrtu qatigezdikpen iske asyrylghan. Sebebi, búl  jyrshylar qazaqtyng ruhany súranysyn qanaghattandyryp qana qoymay, sonymen birge syrttan  kelgen diny missionerlerge, ruhany ekspansiyagha da qarsy tosqyn bola bildi.

Qarasaqal Erimbet:

«...Áueli súra,tilim medet Haqtan.

Talaylar medet tilep jәrdem tapqan

Sen kimge Haqtan ózge siynasyn,

Halyq etken búl әlemdi bar men joqtan...» - dep, Qasiyetti Qúrannyng «Ahzab» sýresi, 70-ayatynda: «Áy mýminder! Allahtan qorqyndar da, dúrys sóz sóilender» - dep aitylghanynday ayatttargha say, qazaq aqyn-jyraulary  músylmanshylyq paryzdaryn tilimen de, jýregimen de nasihattaghanyn bayqau qiyn emes. Músylmandyq dýniyetanymy arqyly qalyptasqan qazaq aqyn-jyraular elding aqyl oiyn tәrbiyeleu, nәpsiden arylyp, imandylyqqa baulu arqyly nasihat ólenderindegi oy ózegi diniy-filosofiyalyq, moralidyq-etikalyq túrghydan berilgen.

Qazaq tek syrt pen ishting birligin pir tútyp, «iman» úghymynyng jan tazalyghynan bastau aluyn qamdaghan, kórkem minez-qúlyqtardy kemeldendiru ýshin kelgen Payghambarymyzdyng ar tazalyghyna negizdelgen imany ilimine adal bolghan. Músylmanshylyqtyng abzaly jýrektegi imannyng dýnie tirshiliginde kórinis tabuynda ekendigin jaqsy týsingendikten Shal aqyn:

 «...Iman-qoy, aqyl-qoyshy, nәpsi-bóri,

Bórige qoy aldyrmas erding eri.

Tayaqty qatty ústap qoyshy túrsa,

Jolamas eshbir pәle shaytan-peri...» - deydi.

Qarasaqal Erimbet:

«...Azghyrghan nәpsi shaytan tiline erip,

Adasqan týzu joldan key azamat.

Er bolsang eling ýshin qyzmet qyl,

Qasqyrday qara jýrek bolma biraq...» - dep, Qúrannyng «ngnus» sýresi, 53-ayatynda: «...Rasynda nәpsi jamandyqqa búiyrady...» búl ayattyng maqsaty imandy shyndau kórkem minezding – bastau búlaghy, týp negizi bolyp tabylady. Óz imanyndy kemeldendirudi eshkim jasap bermeydi, ol tek óz qolynnan keletin nәrse degen ósiyettik oilar tәrizdes. «Allagha siynghan qústay úshady, adamgha siynghan múrttay úshady», «Alla dep barsan, aman kelersin», «Alla degen ar bolmas, Alla degen pendeler, esh nәrsege zar bolmas» degen maqal-mәtelderding ishki mәni men mazmúnyna nazar audarsaq, qazaq aqyndary adamgershilik aqyl aityp, halyqty týzu jolgha saludy ózderining zor maqsaty sanaghandyqtan bolsa kerek. Halyqtyng әdet-ghúryp, salt-dәstýrinin, jalpy mәdeniyetining qay baghytta damitynyn aiqyndaytyn – dini, diny tanymy. Egerde kez-kelgen halyq ózining dәstýrli dininen, diny tanym negizderinen ajyraytyn bolsa, onda ol halyq ózining ruhany mәdeny bolmysynan ajyraydy. Sondyqtan biz keshe ghana músylman bolghan el emespiz.

Qazaq jerinde Islam qúndylyqtarynyng qalyptasuyna baylanysty ghalymdardyng pikirleri:

Elbasy N.Á. Nazarbaev Týrkistan qalasynyng túrghyndarymen jýzdesken sәtinde: «Qazaq dalasynda islam dinin ornyqtyrghandardyng biri – danyshpan babamyz Ahmet Yasauy osy jaghdaylardy eskere otyryp, týrki júrtyndaghy islam dәstýrlerin qalyptastyrdy. Osy dәstýrmen, mineki, ata-babalarymyz ghasyrlar boyy ózderining últtyq sana-sezimderin qalyptastyryp keledi»- dedi.

A. Baytúrsynúly: «Qazaqtyng ólendi sózdi sýietin minezin bilip, dindi halyqqa moldalar ólenmen ýiretken. Din sharttaryn, sharighat búiryqtaryn ólendi hikaya, ólendi әngime týrinde aityp, halyqtyng qúlaghyna sinirip, kónilderine qondyrghan».

M. Áuezov: «Qazaq ortasyna Islam dinining tarauyna kóbinese qazaqtyng aqyndyqty sýngi sebep boldy degen dúrys pikir. Elge ne jayylsa da, әdebiyet ólsheuining birine týsken song ghana jayylatyn bolghan. Ólensiz, әngimesiz, súlu sózsiz kelgen qúrghaq ýgit bolsa ondaydy el tyndamaghan da úqpaghan, yqylas qoymaytyn bolghan. Sondyqtan músylmanshylyq din de qazaq elining tabighatyna, ynghayyna qaray úiysyp kelgen».

M. Áuezov: «Ol zamandaghy súlu-symbatty óner, ólen, jyr týgelimen qúday jolyna istegen minәjat siyaqty jýrek qanyn aghyzghan ólenmen, kýnirengen bәiitpen jaratqan iyesine dúgha oqityn. Ol kezdegi aqyndyq ónerining ózi de qúdaygha istegen qúlshylyq bolatyn. Jaqyn kýnshyghysta әdebiyet ónerining bir úzaq dәuiri osy bәiitpen ótedi. Búnyng mysaly, Fizuli, Qoja Hafiyz, Maghari, Qoja Ahmet Yassaui, Sopy Allayar».

M.Maghauiyn: «Klassikalyq Shyghys әdebiyetinde әr bir sóz Alla atynan bastalatyn. Býkil әlemge ayan ataqty dastandardyng barlyghynda eng aldymen Haq taghalagha madaq aitylady. Sodan song jýz nyspyly, bir keyipti payghambargha syiynu shart».

B.Ázibaeva: “Birinshisi, Islam dinin taratushylardyng is jýzindegi (meshit, medrese) ýgit-nasihat jýrgizui arqyly jýzege assa, ekinshisi-aqynjandy dala túrghyndarynyng jan-jýregine tasqa basylghan jyr sózdermen (diny dastandar) әser etu arqyly oryndalghan tәrizdi”,- dep, senim eki jol arqyly halyqtyng kókeyine qonyp otyrdy. Ásirese, songhy “jol” qazaqtyng imanynyng kýsheyuine qatty әser etti. Osynday diny dastandar Islamnyng qazaq dalasynda berik ornyghuyna septigin tiygizdi.

Ózbek ghalymy H.Karomatov: «Islam dinin qabyldaghan halyqtardyng tarihy ózgergenimen de, Qúrannyng mәtini ózgermegen. Qúran teksi mezgil jәne mekenmen ýndes jýrip, әr halyq damuynyng belgili bir kezenderinde odan ýnemdi paydalanyp otyrghan әri qúrany dýniyelerdi әdeby shygharmalargha alyp kelgen. Sonday, últtyq әdebiyetting Qúran mәtinimen sintezi nәtiyjesinde kórkem jәne diniy-didaktikalyq shygharmalar jaratylghan».

Abai.kz