...Qazaq balasy qazaq mektebi   

                                                                              qanday dengeyde bolmasyn,

                                                                              qazaqsha oquy kerek!

                                                                                                          Núrghaly Oraz    

                                                        Ya ne kazah. Pochemu ya ne znay kazahsky yazyk?

                                                 Potomu chto on mne ne nujen. Pochemu ne

                                                 nujen? Potomu, chto on ne nujen samim kazaham.

                                                                             (Áleumettik jelidegi jazbadan)

     Eng jogharydaghy naqyltirkesti men qaybir jyldary «Qazaq әdebiyeti» aptalyghyna shyqqqan «Qazaq mektepterining bilim dengeyi orys  mektepterimen salystyrugha kele me?» degen mazmúndaghy әleumettik súraugha  qaray jazushy zamandas, syilas aghamyzdyng qaytarghan jauap sózderinen kesip aldym.

     Ótken júmada әldebir saytqa әlde bir jas tilshi qazaq tilinde sóilemeytin (dúrysy sóilegisi kelmeytin-au) qazaq jastarynyng ana tiline qatysty oi- pikirlerin jinaqtap bergen eken. Sholyp shyqtyq. Biri - menedjer, ekinshisi - dizayner, taghy biri - arhiytektor...  Negizi jastar. Pikirlerin oqyp úqqan-týigenimiz mynau:

     - bala kezderinde tilderi qazaqsha shyghypty, sosyn aulagha shyqsa, kil oryssha sóilegen adamdar-mys. Sosyn әlgi balany ana tilimen auyzdandyrghan ata- anasy orys mektebine beripti...  tipti ýide de oryssha sóiley bastapty aqyry... oghan ata-analary, әjesi renjiytin kórinedi....

     - sosyn uniyversiytette ghana qazaqsha jaqsy ýirene bastapty (jaqsy oqytushy tap kelgen eken), biraz til syndyrypty....

     - joghary oqu ornynyn bitirip júmysqa ornalasypty. Eshkimge qazaq tili kerek emes eken múnda, úmytypty bilgenin...

     - keyin qazaqsha oqiyn, ýireneyin dese tegin oqytatyn ýiirme joq eken....

     - qazaqsha bilmeytinderine úyalady eken... biraq ýireneyin dese, qonbaydy eken milaryna....

    - biraq ýirenip qaytemiz dep sheshipti sosyn... moralidik qajettilikter ýshin bolsa da...

     Yp-ras. Shyndaryn aitady. Múnday jastardy kózimiz kýnde kórip jýr. Mening Astana qalasyna kelip qonystanghanyma jarty jylday uaqyt ótti. Anda-sanda kishkene qyzymdy oinatyp, jetelep (keyde qyzym meni jetelep) óz aulamyzdan ótip, kórshi «Sarmat» túrghyn ýy kesheni aulasyna enip ketetinimiz bar. Múnda balanyng sany qalyn. Barlyghy qarkózder. Biraq tilderi – ala-shúbar. Shýldir-shýldir.  Ertenimizding tiregi osylar dep asyr sala oinap jatqan balalargha qarap marqaya bastaghan kóniling zamatta pәske týsip qalady. Arakidik ortaq maghyna alyp ketken az-kem («korpeshka» degen sekildi mysaly) sóz jalt etip kóringeni bolmasa, týgel oryssha tildesedi-au ainalayyndarym.

     Az tyndaghan song meyirlenip qarap otyrghan men paqyr shamdana bastaymyn. Nege shamdanbaymyn, tilimiz bar emes pe ózimizdin? Ádemi, sazdy, bay, qúnarly tilimiz? Qayda sol? Nege myna úrpaghy sony amanatqa almaghan? Astanam bar, Elim bar, Jerim bar dep, men nege qoqyrayyp jýrmin, eger tilim, asyl tilim onyng aspanyn kerip túrmasa? Tilden aiyrylghanymyz - Últtan aiyrylghanymyz, Últtan aiyrylghanymyz - Memlekettten aiyrylghanymyz ghoy?

     Osy ashy oilar sanamdy shabaqtaghan men yshqynyp ketem. «Sender oryssyndar ma?» deymin әlgi balapandargha qynyraya saual tastap. Balalar  bir- birine qarasyp, sosyn jerge qarasyp jymyndasyp alady da, bajyrayghan mening jauap almay qoymasymdy sezgesin: «Qazaqpyz» deydi. Mening  kelesi súraghym dayyn: «Nege onda qazaqsha sóilemeysinder?»  Endi balalar shamdana bastaydy. Óitkeni qajyghan olar múnday «jabayy» súraqtan. Búl saualym әdette jauapsyz qalady... Oryndarynan jyljyp «morali oqyghysh bәleqordan» aulaqtau baryp shýldirlesedi. Men múnayyp qalamyn. Qyzymdy jetektep sytylyp shyghamyn bólek auladan.

     Iya, balalar qajyghan múnday súraqtan. Bizding olargha ózge tilding úryghyn ózimiz seuip ózimiz keyin shashynan júlqylaghanday etip әlgi óskindi týp tamyrymen qoparyp tastaghymyz kelgeni titirkendiredi. Kim olardy oryssha oqytqan? Biz! Kim olarmen oryssha sóilesetin? Biz!  Sol sebepti olargha әlgindey qynyr súraqty qongha ýlkenderding - bizding qanday moralidyq haqymyz bar?  Tilibiziring ne dep sayraydy? Oryssha! Gazeting ne dep jazady? Oryssha! Kinong kimdiki? Orystiki! Ákiming qay tilde sóileydi? Týsinikti ghoy! Ministiring she? Oryssha! Elbasyng she? Oryssha!

Balam oryssha sóilemegende qaytedi endi?

     Keshe ghana Qazaqstan Halyqtarynyng 21-shi Assambleyasy dýrildep ótti. Onyng bolarynan habarym joq eken, bir-eki kýn búryn bir-eki mekemege kirip shyqpaq bolyp talpyngham, joq, qoldary tiymeydi eken menimen uaqytyn ótkizuge. Assambleya eken. Soghan dayyndalyp jatyr eken...

     Assambleyanyng jiynyn barlyq telearnalar men basqa da BAQ qúraldary japatarmaghay jazyp, kórsetip jatty nasihattap. Ayyryqsha esimde qalghany Elbasymyz Astana qalasyndaghy jol kólikterining konduktorlary eki tilde  qyzmet etu kerek ekenin atap, ayaldamalardaghy baghyt syzbalarynyn, týrli núsqaushylardyng tek qana bir tilde jazylghanyna renish bildiripti. Olar eki tilde jazylugha tiyisti eken. Ýstemdik alyp túrghan naqty qay til ekenin atamapty. Mәtinge qoyylghan beyneqatarlargha qarap qorytyndy jasasaq, qyrgha ilingeni – qazaq tili ekenin kóremiz.

     Shynymen solay bolsa, shamdanatyn ne jón bar múnda? Qazaq tili memlekettik til emes pe?

     Onsyz da sinirine ilinip, kólenkede qalghan qazaq tili Memleket basshysynyng auzynan shyqqan mynanday sózden keyin qalay ense kótermek?

     Búrynghy odaqtas memleketterding bәrinde kezinde orys tili ýstemdik qúrdy, al endi solardyng qaysysy búl kýnde óz tilin shet qaghyp, dәl bizdey kórshi elding tilin ýkilep otyr?

     Sosyn, onda jazylyp túrghan sózdi qay tilde jazsang da, atauy bir bolghan song týsinbeytin eshtenesi joq, qayta shynymen memlekettik tildi ýirenemiz (ýiretemiz) desek osylay ataulardy qazaqsha oqyghannan bastap, әste-әste til syndyra bergenimiz jón emes pe? Onyng ne sókettigi bar?

     Endi bastapqy әlqissamyzdaghy orys tildi qazaq jastarynan alynghan saualnamagha (biz kesip, qysqartyp alyp otyrmyz) keleyik.    

     Anuar, 22 jasta, komiunitiy-menedjer:

     ...V detskom mozgu vse otlojilosi na takom urovne: znaeshi kazahskiy -  znachiti, nasionalist. Ya toliko k 8-9-mu klassu ponyal, chto vse ne tak...

     Rustem, 24 jasta, dizayner:

     ...Dolgoe vremya ya jil pod vliyaniyem stereotipa, chto moy rodnoy yazyk – eto yazyk ludey s okrain goroda, okrain strany, y znati, ponimati mne ego nezachem...

     Mine. Mine, orystildi jastarymyzdyng bala sanalary әu basta qalay ulanghan. Men aulada oryssha sóilegen balagha janashyrlyqpen qazaqsha saual tastasam kózine «nasionalist», «shetqalghan», «shettenkelgen» bolyp kórinedi ekem. Sol sebepti de menimen pikir almastyryp jatu oghan artyq kórinedi eken. Myna jigit óse kele ol oiynyng ózgergenin aitady, әi, qaydam, kóniljyqpastyqpen aitqany ghoy...layym solay bolsyn biraq. Ýmit. 

     Kimning isining jemisi búl? Áriyne birinshi ata-ananyn. Ata-ananyng óz tiline degen janashyrlyghy, qúrmeti, mahabbaty bolsa, әlgi stereotip pen fobiya býldirshinimizge darymas edi. Al ol sezimder ol jandargha әu bastan mýlde joq bolsa, qútqaratyn  - tiline degen senim, eger ol da joq bolsa, - qajettilik. Ókinishke qaray, sol ýlken de syiqyrly , songhy qútqarushy faktor –«qajettilik» bolmay túr ana tilimizge degen.

     Aysulu, 23 jasta, arhiytektor:

     - Dumaiy, chto budushem  budet bolishe russkogovoryashiyh. Kakie by tam reformy, zakony ne prinimali, vse ravno na bytovom urovne vsegda budet preobladati russkiy...Ya absolutno ne soglasna s tem, chto obyazana znati kazahskiy yazyk. Vozmojno, obyazanana kakom to moralinom urovne, vse taky moy rodnoy yazyk. No schitai, eto vybor kajdogo cheloveka. Voobshe, mne by hotelosi by izuchati, italiyanskiy y fransuzskiy yazykiy...

     Kamila, 21 jasta, dijital-menedjer:

     - Zachem uchit yazyk, v kotorom net kontenta? Knigi, filimy, muzyka, jurnaly eto tot samyy informasionnyy plast, blagodorya kotoromu yazyk y stanovitsya interesnym dlya izucheniya. Za redkim isklucheniyem kazahskaya sovremennaya populyarnaya kulitura eto Kayrat Nurtas, debilinye yumoristicheskie shou, deshevaya bulivarnaya publisistika  jizny zvezd...

     Ana tilining qúnary men róli turaly týsinikteri osyghan sayady. Myna songhy pikirge qarap, búlar oqyghan  Qazaqstan mektepterinde «Qazaq әdebiyeti», «Qazaq tarihy» sekildi últtanu pәnderi ótkizildi me ózi degen kýmәndi oigha da ketesiz tipti...

     Búl jәne memlekettik tilge degen qajettilikting joqtyghyna anyq mysal.   Ayanyshty kórinis.

     Elbasy N. Nazarbaev 2030 jyly týgelge juyq qazaqsha sóileydi dep sendirdi kezekti Joldauynda. Jiyrma ýsh jyldyng ishinde ýirenbegen qazaqshany myna týrimizben endi qalghan on bes jylda qúlaghyna qúiyp alady degenge kim senedi? Tәuelsizdigimizben qúrdas qara kóz qyzdarymyz býginde ana boldy. Úrpaq әkeldi. Ózgeris joq, sol bayaghy «baibaymen» balasyn júbatyp otyr.

     Osy kýni әbden mezi qylghan, yghyr qylghan bir tirkes bar, telebizirdi basyp qalsang da, gazetterdi paraqtasang da dilmarsyghan kósemder «birlik kerek, aghayyn, birlik kerek»dep aqylgóisip jatady. Qanday birlikti aitamyz osy? Ay qarap, aua jayylmay, birinshi tilimizdi biriktirip alayyqshy? Halyqty biriktiretin ne? Til! Til, til jәne til! Qay halyq bir tilde sóilese, sonyng tilegi de bir, niyeti de bir, dastarhany da bir bolady! Aqiqat qoy? Aqiqat!

     Al, ekinshi ashy aqiqat: bizding kóp últty Qazaqstan da bir tilde sóileydi anyghynda! Ol ókinishke qaray, memlekettik til - qazaq tili emes, últaralyq til - orys tili. Oryssha bilmeytin adam joq Qazaqstanda. Tilimiz kelmese de, oralymyn keltire almasaq ta sóileymiz, әiteuir. Orta joldan kelip aralasqan oralmannyng ózi til syndyryp, keybirimizdi janyldyrady osy kýni. Sebebi - qajettilik! Eger men orys tilin bilmesem - bankige kire almaymyn, eger men orys tilin bilmesem, әkimshilikke qyzmetke túrmaq týgili «balabaqsha» da basqara  almaymyn, eger men oryssha bilmesem, tipti, poyyz jolseriginen shayqasyq ta súrap ala almaymyn.

      Al, qazaqsha bilmesem she? Qylym da qisaymaydy. Ádemi ómir sýrem. Qazaq júrtymen paralleli ómir sýre beruge bolady. Qazaq tilin tilge qatysty is-sharalarda, Qazaqstan Halyqtary Assambleyasynda, madaq keshterde «ssenariy boyynsha» bir qayyryp, bir shumaq әn aityp berseniz jetip jatyr. Bitti. Teatraldy-butaforlyq qalypqa týsip, mazaq bolghan, qayran tilim-ay!?

     Osynyng bәri kerisinshe boluy kerek qoy, dúrys elde?

     Ózinning shúrayly tiling túryp, kórshining tiline tәueldi bolghanyng ne?

     Úyat emes pe? Osy biz nege úyalmaymyz?

      «Jaman ýidi qonaghy biyleydi» deydi babalarymyz.

      Selt etpeymiz.

      «Orys bolu ýshin, qazaq boluy kerek» deydi ózbek aghayyndar.

      Mynq demeymiz.

     «Óz jerinde túryp, ózgening tilinde sóileytin eldi kórdim, ol - Qazaqstan» deydi sheteldikter.

     Qabaghymyz da dir etpeydi...

     «Ana tiling aryng búl...» deydi aqynymyz.

     Arlanbaymyz...

     Nege armyzdy qorghamaymyz biz?

     2008 jyly Anapa qalasynda ótken dәstýrli búrynghy postsovettik elderding halyqaralyq kinofestivaline «Ákem ekeuimiz»filimimmen qatysqanym bar edi. Ádettegi konkurstyq kórsetilimnen keyin keshkisin keng kólemde talqylau jýredi. TMD kólemindegi mýiizi qaraghayday-qaraghayday kinosynshylardyng bәri osynda. Talqylau óte erkin sipatta jýredi. Aldaryna vino qoyyp, sausaqtaryna temeki qystyryp alyp, synar ezulep sóiley beredi bәri.

     Kezek maghan kelgen. Otyrghandar enjarlau kórindi. Birli-ekili súraqtar qoyyldy.  Halim kelgenshe jauap berip jatyrmyn. Oryssha  әriyne. It terim shyqty. Meni mensinbeytindey me, qalay? Bir kezde kezekpen oryndarynan kóterilip meni tópelesip-tópelesip aldy da, bokaldaryn kóterip jýre berdi bәri. Mәngirip keng zalda jalghyz qalugha ainaldym. Sol kezde bir armyan jigiti qasyma jaqyndady, әlginde ghana meni qorghap sóilegen jalghyz adam edi ózi. «Búlar sóiley beredi, filiminiz jaqsy» degen maghynada birdene-birdene dedi de: «Siz aghylshynsha jaqsy jazasyz ba?» - dedi... «Siz aghylshynsha sóiley alasyz ba?» degen joq, «qatesiz jaza alasyz ba?» dedi. Mening «soqyr ústaghanynan jazbaydy» dep, orys tilining shalghayyna jarmasqan kýii aiyrylmay әli jýrgenimdi ol qaydan bilsin.«Sizding pikiriniz kerek edi» dedi sosyn...

     Ertesi kýni Baltyq jaghalauy ónirinen kelgen latysh qyzynyng filimining talqylauy ótti. Sol týtin. Sol vino, bokaldar... Qyzymyz shiraq eken biraq, ózi oryssha tipti sóilemeydi eken.

     «Men, -  dedi qyzymyz, - eger sizder týgel aghylshynsha týsinsenizder, aghylshynsha pikirleser edik... Olay emes bolghandyqtan, óz tilimde sóileymin»... Osylay dep bir tyqsyryp alghan qyzymyz, sosyn tókti óz tilinde. Audarmashysy audaryp jatyr.

     Talqylau bitken song keshe meni oryssha tyqsyrghan kinosynshylar  ol qyzdyng qasyna ýiirilip aghylshynsha týsinisip jatqanyn anghardym. Týrleri jyly, mýlәiim.

     Mening jaman oryssham, kinomdy qorghaugha da, ózimdi qorghaugha da әli kelmedi sóitip...

     Múny nege aityp jatyrmyn? Kórip túrsyzdar, әlgi jap- jas armyan jigiti de, qyrmasaqal gruzin jigiti de, latysh qyzy da orys tiline tәueldi emes. Olar óz tilin qúrmetteydi, olar qojayynnyng tilinde emes, halyqaralyq tilde týsinisuge mәjbýrleydi. Sol sebepti de terezeleri ten, jýzderi jarqyn. Sosyn da ózindik últtyq óni ketpegen, bәsi de, ensesi de joghary!

     Aytpaqshy, әlgi qyz qortyndysynda festivaliding bas jýldesin jenip alghan sonda.    

     Avar aqyny R. Gamzatovtyng sózin mynynshy ret dәl osy jerde qaytalaugha tura kelip túr. «Ana tilim erteng óletin bolsa, men býgin óluge dayynmyn » deydi ruhy ór, keudesi biyik aqyn.

     Al, biz ne isteymiz?!

Daniyar Salamat

Abai.kz