«Ótirikting qúiryghy bir-aq tútam»

Shynyn aitsam, osy maqalany jazugha qúlyqsyz edim. Sebebi oqyrman múny ghalymdar arasyndaghy kelispeushilik dep qabyldauy mýmkin. Alayda, búl B.Ayaghan men Q. Aldajúmanov arasyndaghy jeke bas dauy emes. Búl býgingi tarih ghylymyndaghy ahualdan tuyndaghan pikirtalasy.

«Jas alashtyn» 2013 j. 19 jeltoqsandaghy basylymynda jariyalanghan mening «Tariyhqa ótirik jýrmeydi» degen maqalam jan-jaqty tekseristen ótken, búltartpas faktiler negizinde jazylghan edi. Onda Almaty oblysynyng Qorday audanynda 1930 j. Osman batyr degen adam kóterilis jasap, Almatyny kelip qorshap aldy (osada), Almatydaghy Qazaq atty әsker polkinde tolqu bolyp, jauyngerleri kóterilisshiler jaghyna shyghyp ketu qaupinen qoryqqan kenestik biylik ony taratyp jiberip, jauyngerlerin týgelge juyq tizimi boyynsha atyp tastady degen jalghan faktilerding tariyhqa enip ketip, bir kitaptan ekinshisine kóship jýrgeni aitylghan edi. Búl ótirik qazirgi Memleket tarihy institutynyng diyrektory, professor Býrkitbay Ayaghannyng AQSh-taghy Guver institutynyng materialdaryn qúrastyrghan «Krasnye y chernye» degen kitabynan jәne «1932-1933 jyldardaghy asharshylyq aqiqaty» degen (ishinde ózi de bar) bir top avtor jazghan monografiyadan alyndy.

Kezinde ózimizding әriptesimiz ghoy, qatelik jiberip alghan shyghar degen oimen búl ótirik turaly tis jaryp aitpaghan edik. Biraq 2005 j. shyqqan kitabyndaghy sheteldik múraghattan tapqan jalghan qújattaghy oqigha aqiqat retinde basqa basylymgha «qydyryp» ketkeni, tipten ony madaqtap, Kýlpash Iliyasova degen sol Memleket tarihy Institutynyng qyzmetkeri «Qazaqstan múraghattary» jurnalyna arnayy maqala jazuy, sóitip Qordaydaghy Osman batyr kóterilisin «nyghyzdap» tariyhqa engizui ghylymda múnday ótirikting jýrmeytinin aitugha mәjbýr etken edi. Ózining qarsy maqalasyn B.Ayaghan «Sheteldik qújattardy qoldanysqa engizuding nesi aiyp?» – dep atapty. Óte dúrys. Áriyne, ol qújattar jan-jaqty zerttelip, aqiqat ekeni ras bolsa. Shynynda da sheteldik qújattar, әsirese HH ghasyrgha qatysty Qazaqstan tarihyn naqtylay týsetin, órisin keneytetin derekter, qújattar qajet-aq. Onday mәselemen men ózim de ainalysamyn, izdenemin, búl oidy tolyq qoldaymyn. Biraq ózining jauap maqalasynda B. Ayaghan myrza naqty ótirigi әshkerelenip qalghan avtor emes, ózin jәbir kórgen, baspasóz betinde orynsyz synap, biz (akademik Mәlik-Aydar Asylbekov ekeumiz) onyng «sonyna týsken» kinәsiz adam retinde kórsetipti.

Osman batyr kóterilisi bolghan joq dep, qolynan ústap alsa da, sonday sheteldik derek bar bolghan son, kitapqa engizgen edim deydi. Qazir Qazaqstan tarihy boyynsha memlekettik jospar negizinde alys shetelden «myndaghan qújattardy әkelgen 23 ghalymnyng materialdaryn bizge únamaydy dep, jaba saluymyz kerek pe?» – dep te nalidy. Ayaghan myrzanyng esine sala keteyik, «Mәdeny múra» baghdarlamasy boyynsha múnday júmystar 2004 jyldan beri iske asyryluda. Olardyng ishinde Meruert Ábuseyitova, Nәpil Bazylhan, Núrlan Atyghaev siyaqty óz isining bilgir mamandary bar. Al ol jalpy osynday adamdardyng kólenkesine tyghylyp, jauaptan qashady. Mәsele olardyng kәsiby maman ekendiginde. Olardyng eshqaysy әkelgen qújattaryn, qol-jazbalaryn saraptausyz, jan-jaqty salystyrmaly zertteusiz, onyng shynayylyghyn anyqtamay, asyghys jariyalanym jasaghan joq.

«Krasnye y chernye» degen kitabyndaghy B. Ayaghannyng basty qateligi – AQSh-qa, ondaghy Guver institutyna baryp kelgenin, Robert Konkvest degen «qyrghiqabaq soghys» iydeologiyasynyng «qaharmanyn» kórip kelgenin maqtan etui. Áytpese onda berilgen materialdardy ekshep, eng bolmasa osy Qordayda kóterilis bolyp pa edi degen súraqty aiqyndaudan, jalpy 30-shy jyldardaghy Qazaqstanda qanday kóterilister bolyp edi degen mәselege qarapayym nazar audarudan bastamayma!? Guver instituty qúrylghan kezden bastap AQSh-tyng Ortalyq barlau basqarmasyna (SRU) qyzmet etken mekeme, sol maqsatpen ashylghan. Sondyqtan onyng arhiyvine әiteuir kәdege jarar dep KSRO turaly, AQSh-tyng ejelgi bәsekelesi Resey turaly kez-kelgen material, derekter (ishinde qoqys – «musor» da bar) jinalghan. Osman batyr «kóterilisi» turaly jazbany әzirlegen adam da «úzyn qúlaqtan» estigen anyz-әngimeni әr nәrsening basyn shalyp qúrastyrghany kózge úryp túr. Ol eng aldymen Altaydyng arghy jaghynda, kórshi elde kóterilis jasaghan Ospan batyrmen shatastyrylghany kórinip túr emes pe?

Al, B. Ayaghan myrza búghan: «2010 j. shyqqan … «Qazaqstan tarihynyn» 4-tomyndaghy … faktilermen sәikes keledi. Olay deytinimiz osy taraudyng avtorlary J. Ábilhojin men Q. Aldajúmanov jazghanday, … sharua kóterilisteri turaly mәlimetterdi naqtylay týsedi» – dep aqtalady. Ou, diyrektor myrza, ol 4-tomdaghy sharua kóterilisteri turaly taraudy jazghan Q. Aldajúmanov qoy, oghan J. Ábilqojinning qatysy joq jәne onda eshqanday Osman batyr, nemese әldebir Qorday kóterilisi turaly eshtene jazylmaghan ghoy. Ol derekterding bәri jýz ret tekserilip, OGPU – NKVD, partiya jәne memleket arhivterinen alynghan. Onyng ýstine mening zertteushi retindegi qatang ústanymym: tek әbden zerttelip, ózim tekserip kórgen nәrselerdi, jalpy tek ózim ainalysqan, biletindigime senimdi nәrselerdi ghana jazu. Al B. Ayaghan bolsa, ótirigin ústap alyp, búltartpay kórsetip túrsa da, moyyndamaydy!

Oghan dәlel taghy bir mysal: «Tariyhqa ótirik jýrmeydi» degen maqalada aitylghan Qazaq atty әsker polki turaly. Biz maqalada ol polk 1938 j. taratylghanyn, jauyngerlerining eshqaysy eshqashan atylmaghanyn derekke sýienip jazghan edik. B. Ayaghan tekserusiz jazghanday, búl polkte tolqu bolyp, jauyngerleri kóterilisshiler jaghyna shyqpaq týgili, Qazaqstannyng әr jerindegi (onyng ishinde Jetisu, Ontýstik Qazaqstan, Manghystau jәne t.b. ónirler bar) kóterilisterdi basqa әsker kýshterimen birge osy polkting bólimderi basyp-janyshqan. Al B. Ayaghan bolsa, ótirikti moyyndaudyng orynyna: «Búl últtyq әskerding qúramy negizinen 1930 jyldyng ortasynda taratylghan.  Al jetekshileri әr jyldary repressiyagha úshyrap, kóbi 37-ning qúrbany bolghan. Múny Qaydar Aldajúmanov ta joqqa shygharmaydy» – depti.

B. Ayaghan myrza ýshin qúlaqqaghys: arhiv derekterin bilmeseniz, eshqashan eshqanday Qazaqstan múraghattarynda júmys istep kórmeseniz, nege múnday ótirikke barasyz?! Polk 1938 j. Shynjannan arnayy tapsyrmany oryndap qaytqan son, KSRO-da әsker qataryn qúrastyrudyng territoriyalyq prinsiypi joyylghan song taratyldy. Múnan keyin Qyzyl Armiyada 1941 j.  qarashagha deyin últtyq negizde qúrylghan әskery bólimder bolghan joq. Men osy mәselemen ainalysqan maman zertteushi retinde búl ótiriginizge qarsymyn.

Al polkting basshylaryna kelsek, 1930 jylghy basshylarynan 1930 jyly da, 1937 jyly da eshkim repressiyagha úshyraghan joq. Men maqalada 4 adamnyng 1937-1938 jyldary osy polk jauyngerleri ishinen repressiyagha úshyraghanyn jazghanmyn. Olardyng eshqaysy polkti basqarghan joq. 1930 jyly olardyng ekeui vzvod, ekeui eskadron (rota) komandiyri bolghandar. 1937 j. deyin olar polkten ketip, audandyq, oblystyq әskery komissariattardy basqarghandar. Ekeui 1937 j., ekeui 1938 j. atylyp ketken. Sebepteri tipten basqa, «Osman kóterilisine» qatysy joq. Olardyng esimderi men ózim kirispe maqala jazyp, baspagha әzirleuge qatysqan (1996 j. shyqqan) «Azaly kitap – Kniga skorbiy» jinaghynda keltirilgen. Ekeuining aty jónin maqalamda aitqanmyn. Qalghan ekeuin osy joly da aitpaymyn, izdep kóriniz. Polkting 1930 jylghy komandiyri keyin (polk taratylardan búryn), Qazan qalasyna qyzmetke auystyrylghan bolatyn. Esimin әdeyi keltirmedik.

Jalpy 30-shy jyldardaghy kóterilisterdi basugha belsene qatysqan 418-qazaq últtyq taulyq atty әsker polki (resmy atauy – Q.A.) qúramynda qazaq halqyna maqtanysh bolghan kóptegen adamdar әskery qyzmetten ótken. Olardyng keybirining esimin ótken jolghy maqalada keltirgenbiz. Olardan basqa da býgin elimiz erekshe qasterleytin túlghalar bolghan. Tek oqyrman dúrys týsinsin, olardyng esimine qayau týsirmeyik degen maqsatta jazghan joq edik.

Syrtqy ister ministri ótirik qújat әkel degen joq

Tarihty ótirik jazu – qylmys, әsirese kýni keshe ghana júrtshylyq bastan ótkergen kenestik kezeng tarihyn ótirik jazsan, onyng ýstine ol ótirikti ýkimetting qarajatyn paydalanyp jazsan, búl qylmys ýstine qylmys der edik. B. Ayaghan myrza ózining jazghan ótirikteri ýshin lauazymdy adamdardyng esimderin paydalanyp, aqtalghysy keledi. Qaranyz: «Al mening Guver arhiyvine baruyma Qasym-Jomart Toqaev (ol kezde Syrtqy ister ministri – Q.A.), Ortalyq múraghattyng búrynghy diyrektory Rysty Sariyeva men deputat Núrtay Sabiliyanov yqpal jasaghan edi» – dep jazypty B. Ayaghan jauap maqalasynda.

Sonda qalay? Ol kisiler B. Ayaghandy AQSh-tan shyn-ótirigin teksermey, ótirik derek beretin qújattar әkel, sóitip tarihty shatastyr dep jibergen be? Nemese, qadirmendi Rysty Halesqyzy (Sariyeva) oghan ýkimetting aqshasyn osynday jalghan derekti qújattar әkel dep júmsaghan ba? Ákelgen materialdaryn qalay qabyldap alghan? Sebebi «Krasnye y chernye» degen kitaptaghy belgisiz bir tútqynnyng jazghany, T. Rysqúlovtyng maqalasynyng danasy bar eken degen, taghy basqa osy siyaqty daqpyrt maghlúmattar býgingi kenestik kezeng derektanuy ýshin manyzdy nәrse emes. Al B. Ayaghannyng úshaqqa qalay mingeni, AQSh-ta qalay jýrgeni oqyrman ýshin de, ghylym ýshin de qajeti joq dýniye.

Biz «Tariyhqa ótirik jýrmeydi» degen maqalada «1932-1933 jyldardaghy asharshylyq aqiqaty» degen kitaptyng hronologiyalyq qateligine nazar audarghan edik. Sebebi Qazaqstandaghy asharshylyq 1931 j. bastalghan bolatyn. Búl turaly B. Ayaghannyng qaytarghan jauabynyng siqyna qaranyzdar: «Bastapqyda asharshylyq tarihynyng merzimin 1932-1933 jyldarmen shekteu bizge de únaghan joq. Biraq kitaptyng atauy osylay bekitilip ketken, ony ózgertu mýmkin bolmady. Tapsyrys berildi jәne ol abyroymen oryndaldy». Qanday «abyroymen»?

Kitap Astana qalasynda asharshylyq qúrbandaryna eskertkish ashyluy rәsimine oray әzirlengen eken. Biraq onyng mazmúnyn, atauyn, hronologiyalyq merzimin avtorlar, nemese ony jazghan mekeme úsynady. Oghan kýmәn joq. Al endi tarihty búrmalap, 1931 jyly bastalghan asharshylyqty 1932 jylgha kóshirgen B. Ayaghannnyng myna ótirigine jol bolsyn? Osy jerde Astana qalasy Ákimining mәdeniyet, bilim jәne ghylym salasyn basqaryp otyrghan orynbasary A. Balaeva hanym ghalymdargha teris núsqau bergen, bekitken bolyp shyqpay ma? Olay boluy mýmkin emes. Álde B. Ayaghan basqarghan avtorlar tobynyng óresining jetkeni sol ma? Biz maqalada búl oryssha-qazaqsha bir múqabanyng ishinde jýrgen kitaptyng mazmúny, ondaghy óreskel kemshilikter turaly aitpaghan edik. Ol turaly arnayy resenziya jazylghan, jaryqqa shyghatyn bolar. B. Ayaghan men turaly «ókpesin nege ashyq aitpaydy» – dep kinәlapty. Búl kitap turaly pikirim «Central Asia monitor» aptalyghynda, basqa da basylymdarda jazylghan. B. Ayaghannyng «abyroymen» oryndaghan tapsyrmasy osynday.

«Starshiy brat» auruy

«Tariyhqa ótirik jýrmeydi» degen maqalada biz keybir qazaq (qazaqstandyq) ghalymdardyng sheteldik basylymda ne jazylsa da qoldap, dәriptey jóneletin әdetine nazar audarghanbyzdy. Ásirese sayasatpen shyrmalghan HH ghasyr tarihy sheteldik tarihshylar, iydeologtar tarapynan talay «shabuyldy» bastan ótkergen edi.Olardyng qaysy dúrys, qaysy orynsyz, qaysy AQSh, Úlybritaniya siyaqty batys derjavalarynyng KSRO-men, Reseymen taytalasy kezinde qazaq siyaqty az halyqqa tanyla saldy degen súraqty býgin tәuelsiz memleket mýddesi kýn tәrtibine eriksiz qonda. Sebebi B. Ayaghan siyaqty keshegi komsomol belsendisi men qyzmetkeri eng aldymen «tepkilep» jýrgen kenestik kezeng tarihy bizding bәrimiz bastan ótkergen dәuirimiz. KSRO-men taytalasta batystyng «qyrghiqabaq soghys» iydeologiyasy barlyq jaghynan jenip shyqty. Alayda zaman ózgerse de, batystyq iydeologiya ózining búrynghy sayasatyn ózgertpeydi. Sebebi olar ýshin geosayasy maqsat birinshi kezekte. Batys iydeologtary, soghan qyzmet etetin tarihshylary eng aldymen stalinshilikti әshkereleydi. Búl óte dúrys.

Biraq olar sol tújyrym ayasynda býkil halyqtyng ótkergen tarihyn da óz kózqarasy, tanymy boyynsha qarastyrady. Óz әmirin jýrgizedi. Oghan ózderi  beretin granttar jәne basqa da « syiaqy» qosylady. Osyghan  qyzyqqan bizding keybir tarihshylarymyz (olar gumanitarlyq ghylymdar salasynyng bәrinde de bar)  búryn Resey (Mәskeu) tarihshylarynyng yrqymen jýrse, endi alys sheteldik «aghalarynyn» yqpalyna týsti. Bir «starshiy brattyn» qúshaghynan ekinshisine baryp úrynghan әdetting jaqsylyqqa aparmaytyny, sebebi sheteldiktermen istes bolu ýshin, ýirene jýrip, óz pikirin, óz ruhyn, halyq pen memleket mýddesinen tuyndaghan óz mýddeng boluy qajet ekenine  nazar audarghan edik.

Biz búlardy belgili bir faktilerge sýienip jazghanbyz. Onyng sebepteri  Sh. Uәlihanov atyndaghy Tarih jәne etnologiya institutynyng 2012 jyly jariyalanghan jinaghynda, «Otan tarihy» jurnalynyng 2013 jyldyng 3 sanynda osy joldar avtory jazghan  Kenestik kezeng tarihnamasyna arnalghan ghylymy taldau maqalalarynda bayandalghan.

Ózining jauap maqalasynda B. Ayaghan «1920-30 jyldardaghy Qazaq qasiretin sheteldikterge jetkizu jәne olardyng da ghylymy oi-pikirlerin tyndau maqsatynda» sheteldik ghalymdardy shaqyrghandaryn maqtanyshpen jazypty. Al 2012 jyly mamyrdyng sonynda ol «Egemen Qazaqstangha» asharshylyq turaly jazghan maqalasynda italiyandyq Nikkolo Pianchiola, franzuz ghalymy Izabeli Ogayon  siyaqty sheteldik tarihshylardy dәriptep, olar 1932-1933 jyldardaghy (Ayaghansha – Q.A.)  asharshylyqty zerttedi dep  qazaq tarihshylaryna ýlgi retinde kórsetipti. 28 qantardaghy  maqalasynda da osy tarihshylar algha tartylady. Men 2012 jyly jazda B. Ayaghannyng ózine telefon  soghyp, sheteldik  ghalymdar N. Pianchiola da, I. Ogayon da 2000 jyldan beri  Almatydaghy  Sh. Uәlihanov atyndaghy  Tariyh  jәne etnologiya institutyna kelip (ol kezde osy joldar avtory institut diyrektorynyng orynbasary bolatúghyn) ýnemi ghylymy kenes alyp jýrgenin, olardyng shygharghan  maqala, kitaptarynda basqa da qazaq alymdarymen qosa Q. Aldajúmanovtyn  da esimi jii qaytalanatynyn aitqan edim. Sebebi kimning kimnen ýirengenin shatastyrmau kerek, bilmeseng jazba. Mening Qazaqstandaghy 1929-1931 jyldardaghy sharualar kóterilisi turaly orys tilinde jazghan zertteuim de, qúrastyryp, shygharugha tikeleyózim úitqy bolghan «Nasilistvennaya kollektivizasiya y golod 1931-1933 godov v Kazahstane» degen qújattar jinaghy da olar ýshin qúndy derek kózi boldy. 1998 jyly qarajat joqta qysqartyp, әreng shygharghan osy jinaq ta  qazir Astanada qyzmet etip jýrgen, B. Ayaghan jәne basqalardyng «Asharshylyq aqiqaty» dep shygharghan kitabyna, bayybyna barmay, birjarym bet alghysóz jazghan avstraliyalyq Stiyven Uitkroftting (R.Devispen birlesip) «Golod v SSSR»degen kitabyndaghy Qazaqstangha arnalghan sanauly betterine  negizgi derek kózi bolghan.

Sheteldik ghalymdar Qazaqstandaghy asharshylyq tarihyn jazsa, qúptarlyq is. Biraq  tilin bilmeseng de, býgin kózi qaraqty  ghalym onda ne bar, ne joq, kimge sýienip jazypty degen topshylaugha keluine bolady ghoy. Joq, B. Ayaghan  onyng ishine qaramaghan, men sol zertteulerdi qolyna ústap kórgenine kýmәndanamyn. Al, I. Ogayon da, N. Pianchiola da, t.b. shetel ghalymdary sol enbekterin shygha sala, avtograf jazyp, Almatygha kelgende osy joldar avtoryna óz qoldarymen tabystady. Olardyng enbekterinde qazaq ghalymdarynyng asharshylyq turaly zertteulerine qatysty jyly sóz kóp aitylghan. Búl olarmen teng dәrejede  pikir almasudyng nәtiyjesi der edim. Óz maqalasynda B.Ayaghan, M. Asylbekov ekeumizdi, ózin synaghansha, Qazaqstandy әlemge tanytpay ma depti. Al sheteldik belgili ghalymdar (Italiya, Norvegiya, Finlyandiya, AQSh, Germaniya, Fransiya, Týrkiya, Qytay, Mongoliya elderinin) óz enbekterinde bizding zertteulerimizge sýienip jatsa, resenziya jazsa, ol Qazaqstandy tanytqandyq emes pe?

Býgingi tarih ghylymyndaghy indet

Jalpy tarih ghylymynda osynday ahual  qalay payda boldy, nelikten ótirik tarih jazu, nemese ony qalay bolsa solay dәlelsiz jazu, ghylymy zertteu degenge mәn berilmey, jalang publisistikagha nege sonshama  berilip  kettik degen saualdy býginde kәsiby zertteulikpen ainalysyp jýrgen, «haltura» degen dýniyege jany qas, ózderi ghylymda erekshe kózge kórine bermeytin, kýndelikti izdenis sonynda jýrgen kóptegen әriptesterimizden estiymiz. Al múnyng jauaby terende  jatqan joq. Sәl ghana keyin sheginip, 1990 jyldardyng aldy-artyna kóz jýgirtsek, sol kezdegi tarih ghylymynyng ahualy qalay  ózgergenin bayqaugha bolady. Búl jerde men myna mәselege nazar audarghym keledi: men ózim Kenestik Qazaqstan kezeni tarihymen, dәlirek aitsaq, 20-80 jyldardaghy qoghamdyq-sayasy ómir, újymdastyru men asharshylyq, sayasy repressiyalar, soghys tarihy, Enbek armiyasy,  jer audarylghan halyqtar, soghys tútqyndarynyng tarihymen ainalysqandyqtan, әngime tek kenestik kezeng tarihy men tarihnamasy  turaly bolyp otyr. Basqa kezender tarihnamasyndaghy ahual qanday – ony óz salasynyng mamandary aitsyn.

1980-jyldardyng sony – 90-jyldardyng bas kezinde demokratiyalyq kýshterding yqpalymen KSRO-nyng irgesi shayqalyp, SOKP iydeologiyasy kýiregen kezde, tarihymyzdaghy  otarshyldyq kezende aitylmay qalghan «aqtandaqtar», búrmalaugha úshyraghan tarihymyz qalpyna keltirile bastady. Erkindik qolgha tiygen son, ózimizding Jogharghy attestasiyalyq komiytet qúrylyp, dissertasiyalyq kenester júmys istey bastady. Búrynghy KSRO kezinde qoyylghan kedergiler joyylyp, ghylymgha әrtýrli dengeydegi dayarlyghy bar adamdar kele bastady. Olardyng arasynda talantty, býginde әrtýrli  dengeyde kórinip jýrgen ghalymdar da bar edi. Býgingi ghylymiy-zertteu instituttaryndaghy negizgi kýsh solar. Biraq solarmen qosa negizgi niyeti ghylym emes, ghylymy ataqty ghana ansaghandar, әrtýrli dengeydegi sheneunikter dissertasiya qorghaytyn boldy. Sóitip ghylymnyng (tarih ghylymynyn) kadiri kete bastady. Ghylymy ataq-dәreje alghandar bir kezdegi әskerding ashanasyndaghy aluminiyden shtamp arqyly konveyermen shygharylatyn  ydys-ayaq siyaqty kóbeydi. Sany bar da, sapasy joq.

Qazir joghary oqu oryndary ne kóp, eng aldymen maqalalar jinaqtaryn shygharady. Ghylymy konferensiya materialdary jariyalanady. Alyp qarasanyz, arasynda nebәri  bir-eki maqalanyng materialy boyynsha  qayta jazylyp shyqqan «jana» maqalagha tap bolasyz. Qazir internet arqyly qajet  derekterdi tauyp alugha bolady. Al sol  materialdardan qúrastyra salynghan  maqalalardy kórgende kim-kimnen kóshirip  alghan dep an-tang bolasyz. Búghan ótirik faktiler arqyly jalghan tarih jazu, kompilyasiyalyq jolmen bireuding maqalasyn qayta jazyp shyghyp, óz atyn qoy siyaqty faktilerdi qosynyz.

Jaraydy, tәjiriybesi joq jastar әli ýirenedi ghoy dermiz. Al  solardy ýiretetin B. Ayaghan siyaqty darday diyrektor, әri professor myrza ótirik jazsa, ol ótirigin stalinshildikpen  kýres úranymen býrkemelep shygha kelse, qaytesiz? Stalinizmmen kýres  óte qajet. Biraq ol tarih ghylymyndaghy ótirikti, shalaghaylyqty, biliksizdikti  býrkemeleytin qorghan  bolugha tiyis emes.

2012 jyly Astanadaghy  Memleket tarihy instituty «Nursultan Nazarbaev  y Kazahstanskaya modeli stroiytelistvagosudarstva (istoricheskiy aspekt)» degen kitap shyghardy. Ony sol instituttyng ghylymy kenesi baspagha úsynypty, diyrektory B. Ayaghan, redaktory B. Ayaghan, avtory da B. Ayaghan. Ekinshi avtory belgili ghalym A. Auanasova. Bizding oghan (Á. Auanasovagha) qoyar esh kinәmiz joq. Múny aityp otyrghanymyz, osy kitaptyng 16-betinde ataqty Muhammed Haydar Dulatiyding «Tariyh-iy-Rashidiy» enbegindegi Kerey men Jәnibekting Qazaq handyghynyng shanyraghyn qalay kótergeni turaly jazghan ýzindisin B. Ayaghan myrza mәtinge keltiripti de, «orys tiline audarghan professor B. Ayaghan» dep jazyp qoyypty. Búl mәtin kezinde 1969 jyly «Materialy po istoriy kazahskih hanstv HV-XVIII vekov» degen jinaqta býgin kózi tiri kórnekti qazaq tarihshysy K.A. Pishulinanyng tikeley parsy tilinen audaruy arqyly basylyp shyqqan edi. Ony ózbek ghalymdary A. Urunbaev, R. Jalilova men P. Epifanova da audardy. (Tashkent, 1990). B. Ayaghan búl turaly bylay deydi: «Na segodnyashniy deni sushestvuet neskoliko versiy perevodov etogo truda s persidskogo na russkiy, a ottuda na kazahskiy yazyk. Odnako iymeiyt mesto nekotorye netochnosty pry perevode». Osydan keyin bizding ghalym ony endi qazaqshadan orysshagha qayta audarady. Múnda belgili baspager Múhtar Qazybekting Islam Jemeney audarmasy turaly baspasózde aitqany eskerilmeydi. Sonda búl qalay, dәldigi shamaly qazaqshadan orysshagha keri audarylghan mәtinde qanday dәldik boluy mýmkin? Shyghystanushy mamandardyng moyyndauynsha (múny osy salanyng bilgiri, professor A.Urunbaev ta moyyndap aitqan) – eng dәl audarma jasaghan ghalym K.A. Pishulina. Al endi Elbasy turaly kitaptaghy osynday olqylyqqa (basqasyn bylay qoyghanda) resmy mekeme adamdary qalay qarauy kerek? Al onyng ishinde basqa avtordyng jazghanyn tikeley paydalanghan plagiattyq ta qúlaghyn qyltityp túr.  B. Ayaghannyng múnysy birinshi ret emes. Ol turaly әngime basqa.

Qazir jas ghalymdardy tәrbiyeleu, olardy zertteu júmystaryna baulu isi asa manyzdy mәselege ainaldy. Tarih ghylymyna bilikti zertteushi maman qajet. Ol eng aldymen әleumettik sala men ótken qogham tarihynyng ózekti problemalaryna say mamandanuy kerek.

1950-shi jyldardyng ortasynda soghystan keyingi ash-jalanash qiyndyqtan shygha almay jýrgen aghalarymyz jeti klas bilim alghan son, әri qaray oqugha mýmkindik bolghan joq, kóbining әkeleri soghystan qaytpaghan, amalsyzdan traktorshylardyng ýsh-tórtaylyq kursyna baratyn. Bitirgen son, «Mehanizator shirokogo profilya» degen kuәlik alyp keletin. Sondaghysy, kóktem egisi kezinde traktor aidap, jer jyrtugha, kýzde kombainshy bolugha berilgen rúqsat kuәligi edi. Olardyng enbegi adal, halyqty toyyndyrdy, kiyindirdi. Arasynda «Altyn júldyz», orden-medali alghandary da bar. Kópshiligi býginde joq, ómirden ozghan. Biraq 50-60 jyldardaghy auyl halqy, onan keyingisi de, solargha qaryzdar.

Al ghylymdaghy ahual mýldem ózgeshe. Tis dәrigerine ókpe auruyn emdete almaysyz. Tarih ghylymynda da solay, oghan keng profilidi «mehanizatorlyq» jýrmeydi. Biri arheologiyamen ainalyssa, biri әleumettik tarihpen ainalysady. Onyng ýstine olar da ghasyrlar boyynsha bólinedi. Al qazirgi jaghdayda bir on jyldyq shenberinde ghana  (B. Ayaghan siyaqty Kompartiyanyng 1976-1985 jyldary studentterge patriottyq tәrbie berui siyaqty) taqyrypty zertteumen ainalysyp, «Tariyh-iy-Rashidiy» taqyrybyna «auyz salugha» bolmaydy. Áriyne, eshkimning de iyemdenip alghan taqyryby joq. Biraq ózing búryn «manynan jýrmegen» taqyrypqa baru ýshin ýlken әzirlik, izdenis qajet. Ol joq bolghan jerde kýlkige qalasyn.

Mysaly 2011 j. Memleket tarihy instituty «Istoriya suverennogo Kazahstana: 20 let nezavisimosti. Istoriko-dokumentalinoe issledovaniye» degen kitap shygharypty.

Qúrastyrushylardyng biri, әri redaktor B. Ayaghan. Osy kitaptyng 191-betindegi «Maghjan Jumabaev krik dushy vmestil v svoe proizvedenie «Oyan, qazaq» – degen sózdi oqyp, jaghamyzdy ústadyq. «Oyan, qazaqty» jazghan Mirjaqyp Dulatov siyaqty edi, әlde biz shatasyp otyrmyz ba? Sonda qúrastyrushy men redaktory qayda qaraghan?

Qazir internet domalaq aryz jazatyndargha, bireudi qaralaugha ontayly qúralgha ainaldy. Ol endi әrkimning óz aryndaghy nәrse. Bizding aitayyn degenimiz, 28 qantarda shyqqan B. Ayaghannyng maqalasyna internette berilgen qosymsha pikirlerding birinde, «ony barlyghy biletin keremet ghalym, al M. Asylbekov, Q. Aldajúmanov degender qanday akademiyk» degen sózder jýr. Talasymyz joq. Men akademik emespin. B. Ayaghandy bәri biletini ras. Tipten mektepting oqushysyna deyin biledi. Mysaly, «Egemen Qazaqstannyn» osy jylghy 25 aqpandaghy basylymynda «Oqulyq olqylyghy oilantady» degen taqyryppen osy mәselege tútas bet berilipti. Bizding nazarymyzdy audartqany, Taldyqorghan qalasyndaghy №2 orta mektepting 9-synyp oqushysy Áygerim Omarova 2013 j. «Ata-Múra» baspasynan shyqqan B. Ayaghan men M. Merdenovanyng «Qazaqstan tarihy» oqulyghyndaghy elementarlyq dóreki qatelerdi kórsetui boldy. Sonyng biri orystardyng búryn qazaqty «kirgiyz» deuine baylanysty «Qyrghyz ASR-i 1936 jyly Qazaq ASR-i bolyp ózgertildi» dep jazylghany. Ou, B. Ayaghan myrza, búl qalay? Tarihta ótirik aitu bylay túrsyn, bilmeseniz mektepke oqulyq jazyp neniz bar edi? Búl 1925 j. oqigha ghoy. Erteng ÚBT-da sol balalardyng obalyn kimnen kóremiz?

B. Ayaghan myrza soghys tarihynan da «maman». 2012 j. 8 mamyrda «Kazahstanskaya pravda» gazetinde onyng Jenis kýnine arnalghan maqalasy jariyalandy. Onda qazaqtyng últtyq 100-atqyshtar brigadasy Mәskeu týbindegi shayqasta qalany qorghap qalghanyn aitypty. Ózine telefon shalyp, 100-brigada Mәskeu týbindegi shayqas kezinde әli dýniyege kelmegenin, ol tek 1942 j. kýzde ghana maydangha barghanyn, basqa da qatelikterin aitqanymda eshtene aita almady. Ertenine B. Ayaghan ózi osy joldar avtoryna telefon soghyp: «100 brigada 1942 j. qúrylypty, Kalinin maydanynda soghysypty, biraq ol da Mәskeu baghyty ghoy»,- dedi. Mәskeu shayqasy 1941 j. sonynda ayaqtalghan. Al 100-brigada Molodoy Tud ózenining joghary jaghynda, tipten Mәskeuden әldeqayda әri, Pskovqa jaqyn jerde soghysqan. Endi búghan ne dersin?

Akademik M. Asylbekov, jazushy Gh. Qabyshúly «Qazaq әdebiyeti» gazetinde qatty synaghan «Qazaq jauyngeri Úly Otan soghysy maydanynda» degen jinaq ta osy sarynda qúrastyrylghan. Onda da Guver institutynan әkelingen kýmәndi qújattar, bas ayaghy joq, avtory belgisiz mәtinder talghamsyz, eksheusiz, ghylymy taldausyz engizile salghan. Al jinaq zertteu bolmasa da, «tarihiy-qújattyq» zertteu dep atalady. M. Asylbekov aghamyz búl jinaqtyng kirispesinen ghana 12 qate tauypty. Onyng birde-bireuin B. Ayaghan moyyndamaydy. Qatesin kórsetken jazushy Ghabbas Qabyshúlyna deyin stalinshilder dep kinәlaydy.

Osynday biliksizdik, tarih ghylymyndaghy kelensizdik pen jauapsyzdyq keleshekte óz zertteushilerin tabary dausyz. Sonda olar osynday qúbylysqa qanday anyqtama berer edi? Býrkitbay Ayaghan jәy tarihshy emes, jaqtastary aitqanday, ony bәri biledi. Tipten «redaksiyalarda, Ýkimet ýiinde mening tanystarym otyr» dep maqtanady. Sonda múny qalay týsinuge bolady? Al endi osynday «bәrin biletin ghalym» tarihty qate jazsa, jas ghalymdargha osynday ýlgi berse, ony býgingi tarih ghylymyndaghy «ayaghanshyldyq» demeske amalyng joq. Qalay bolsa da, tarihty «atty әsker» shabuyly siyaqty tәsilmen әr nәrsening basyn bir shalyp jazugha bolmaydy. Búl býgingi tarih ghylymyndaghy indet. Ony emdeu ýshin, jaghdaydy týzeu ýshin ghylymy enbekterge qoyylatyn talapty kýsheytu kerek.

Jaqynda B. Ayaghan basqarghan instituttyng bir jas qyzmetkeri Almatydaghy jinalysta Memleket tarihy instituty 60-tan astam kitap shyghardy dep mәlimdedi. Dúrys qoy, biraq solardyng sapasyn kim tekseripti? 2013 j. «Qazaq әdebiyeti», «Central Asia monitor»gazetteri, «Otan tarihy», «Qazaq tarihy» jurnaldary osy instituttyn, onyng ishinde tikeley B. Ayaghannyng jazghan júmystaryn syngha alghan edi. Tipten «Central Asia monitor»gazeti 2013 j. 7 qarashada «Prevratnosty istoriiy» degen taqyryppen Mәdy Alimovtyng ýlken maqalasyn jariyalap, B. Ayaghan myrzanyng júmystarynyng atyn atap jazdy. Mәsele sol kezdegi Memlekettik hatshy M. Tәjin ótkizgen mәjilisten keyin tarih ghylymy salasyndaghy ahual, oqulyqtar mazmúny qanday degen saualdan tuyndaghan edi. Biraq Ghylym komiyteti tarapynan oghan eshqanday pikir aitylmady. Eshtene bolmaghan siyaqty, bәri jaqsy.

P.S. B. Ayaghan myrza 28 qantardaghy maqalasynda ózine aitylghan syndy moyyndamay, mening jazghan enbekterimdi tekseredi dep ókpelepti. Ádetim: ózim ainalysyp jýrgen mәselege qatysty jas ghalymdardan bastap akademiygine deyin ne jazdy dep qadaghalaymyn, keregin solardan ýirenemin. Búl «tariyhqa ótirik jýrmeydi» degen qaghidany saqtau ýshin óte qajet-aq eken. B. Ayaghan myrzany da soghan shaqyramyn.

Ekinshi mәsele: B. Ayaghan myrza A. Soljenisynnyng «Kak nam obustroiti Rossii?» degen maqalasyna ol jauap jazghan kezde biz ýndemey qalyppyz. Býkil Sh. Uәlihanov atyndaghy Tarih jәne etnologiya instituty onyng sol kezdegi diyrektory marqúm Manash Qozybaevtyng basshylyghymen orystyng ataqty shoviniysine qarsy, jalghyz oghan emes, búrynghy býkil imperiyalyq pighylgha qarsy arnayy halyqaralyq konferensiya ótkizgeni, onda tarihshylar ghana emes, Ábdimәlik Nysanbaev, Túrsynbek Kәkishev siyaqty basqa da gumanitarlyq salanyng asa kórnekti ókilderi bayandama jasaghany, ol sol kezdegi Preziydent әkimshiligining ghimaratynda ótkeni B. Ayaghannyng esinde joq eken. Ózin ghana bilgish sanaghandyghy shyghar. Al Soljenisyndargha arnap tarihshylar Marat Múqanovtyng «Etnicheskaya territoriya kazahov», Andrey Elaginning «Istoriya kazachestva Kazahstana» degen kitaptarynyng shyqqanyn, Múrat Ábdirov, Núrsan Álimbaev, Edige Uәlihanov, Sattar Mәjitov siyaqty ghalymdardyng irgeli enbekter jazghanyn ol bilmeui de mýmkin. Jetisu kazachestvosynyng tarihyna qatysty materialdardy (E. Uәlihanov, M. Ábdirov S. Mәjitovpen birge) osy joldar avtory da әzirlep, Ádilet ministrligine ótkizgen bolatyn. Onyng bәri úmytyldy ghoy. Jaraydy, әiteuir qazaqqa «qorghan» bolghan B. Ayaghan myrzanyng sol kezde gazetke shyqqan maqalasy bәrimizdi aman alyp qalypty. Soghan da shýkir.

Al B. Ayaghannyng óz maqalasynda marqúm Altynbek Sәrsenbayúlynyng esimin saudagha saluy eshqanday әdepke jatpaydy.

Qaydar Aldajúmanov, tarih ghylymdarynyng kandidaty

Sh.Uәlihanov atyndaghy Tarih jәne etnologiya instituty

iie.kz

Taqyryp ózgertilip alyndy. Týpnúsqadaghy taqyryp: Ayaghanshyldyq – býgingi tarih ghylymyndaghy indet