Qazaq dalasynda ata- babalarymyzdan qalghan jer- su, ózen- kól, tau- tas ataulary asa mol. Olar halqymyzdyng ótken ómiri men tarihymyzdyng bagha jetpes múrasy, ainalyp soghar ainasy. Toponomika dep atalatyn osy ghylym salasy tariyh, tiltanu, jaghrafiya ghylymdarynyng týiisinde órbiydi. Dalanyng auyzsha shejiresimen baylanysyp jatady, kóne men býginning arasyn jalghastyrady. Sóitip, ataularymyz ata múranyng qatarynan layyqty ornyn alady.

         Osynday ejelden kele jatqan ataular Jetisudyng shyghysynda asa mol. Balang shaqtarymyzda atalarymyz tanday qaqqyzar әngimelerin el ornyna otyra bere bastaytyn...

                                                --- . --- . --- . ---

         ... Júrt jaylaugha bet alghan mausymnyng ortasy. Kósh aldyndaghy qariya auyl itterining ayaq asty abalay algha úmtylghanyna әu basta mәn bermegen. Dalada ang mol, sonyng izine týsken shyghar degen. Biraq olay emes siyaqty. Sonau jerde tómpeshik kórinip, sony әldene  búrqyratyp qazyp jatqanday. Aldymen jetken qúmay tazy әlgi maqúlyqqa batpay arsyldap, ainala jýgirdi. Ózgeleri jetken song ghana bәri jabylyp, tóbeshik many opyr- topyr bop ketti. Janaghy maqúlyq qashar emes. Japa- jalghyz arpalysyp jýr. Keri jorghany tebine jetken aqsaqal men kósh basshylary tayynshaday tóbetting ólermendigine tan. Tóbeshik degeni jana ghana kómilgen mola sekildi. Qariya qatang búiyrdy:

         - Itterdi ajyratyndar! Bolsayshy týge, bol endi!

         Etqyzghan itterin әr iyesi әzerden ústady. Sol, sol- aq eken qúlaq,  qúiryghy short kesilgen tayynshaday tóbet molany taghy qaza jóneldi. Manayyndaghylardy elep, eskerer emes. Kópti kórgen qariya tez úqty. Molagha jerlengen adam- tóbetting iyesi, әri tiri jatsa kerek. At ýstinde túryp:

         - Kә! Kә! - degen qariya eppen jerge týsti. Kók tóbetting tósi aq eken - Aqtós, Aqtós! Kә! Kә!

         Tóbetting aty shynymen Aqtós sekildi. Artyna jalt búrylyp «ars» etti.

         - Aqtós!  Aqtós kele ghoy!

         Aqtós qariyanyng jamanat istemeytinin sezdi. Jalbaryna úlyp, sonyn ala qynsylap jiberdi. Kóshbasy qariya tóbetting jotasynan, odan moynynan syipady, qos qoldap qúshaqtady. Aqyldy tóbet auyl itteri talaghan jarasyn da jalamay, qariyanyng iyegining astyna qazanday basyn tygha berdi.

         - Áy, ne túrsyndar, qazyndar kәne!

         Tórt- bes jigit әp- sәtte aqymnyng betin japqan bau qamysqa jetti. Qariya ústamasa Aqtós kórge týsip keterdey. Qamysty kóterip, ólikting betin ashqanda

         - Uh!- degen dybys birge estildi.

                                                                                                                          2

         Órimdey jas qyz bala eken. Qariya jigitterdi syrtqa shygharyp, molagha eki aqtay qatyndy týsirip, әli esin jimaghan qyzdy qabirden alghyzdy. Janyna jópeldete býrkenish tikkizip, jón biletin әielderge kiyindirudi búiyrdy. Kósh osharyldy. Betine su býrikken song qyz kózin ashyp, eshtene úqpay birqydyru otyrdy.

         - Aman ekensin, ainalayyn!-  degen kelinshekter boyjetkendi shoshytyp almay, saumalap, esin jighyzdy.

         Aqsaqaldar bolghan oqighany kelinderinen estidi. Aty Balqiya eken. Jadynda qalghany- kósh keshki sauyngha, qonalqygha ayaldaydy. Búl jengesimen qosylyp, týie saumaqqa shelek alady. Týieni ainala bergeni esinde...

         Qyz birtindep boyyn jinap, kýrsinip qaldy. Ile- shala dauysty tanyghan Aqtós quana «ars» etti.

         - Mynau mening Aqtósim ghoy!

         Balqiya ettumasyn kórgendey quandy. Aqtósti kýshiginen asyrapty. Esti tóbet kýni- týni Balqiya jatatyn ýiding esigin kýzetedi eken.

         - Shirkin – ai, it jeti qazynanyng biri dep atalarymyz qalay dәl aitqan!- desken qariyalar endi ne isteu kerektigin aqyldasa kele, Balqiyanyng auylyna sózge ústa eki- ýsh saqa jigitti quanyshty habarmen attandyrdy.

          Olar qaraly auyldy quyp jetip, alystan anday sóilep, sýiinshi súrady. Qyz әkesi osy auyldyng shanyraq iyesi eken. Qyryqqa endi jeter jigitting auzynan shyqqan sóz habashylardy da, óz auylyn da bir jaghy tan, ekinshi jaghy razy etti.

         - Tiri ekeni ras bolsa ólimge qighan qarghamdy, әriden- aq sarsýiek qúda edik, qidym senderding auyldaryna. Balqiyany jetkizip berinder. Ózine- ózi әbden kelip, anasynyng mauqyn bassyn. Bir jetiden song kәdesin atap, ýki taghyp ketinder. Tenin kózdep, tegin habarlarsyndar.

         Júrt tez úqty. Ákesi qalyng mal almaytynyn, alayda, Balqiyany kim kóringenge emes, osy shanyraqpen iyghy tendes atagha úzatatynyn aitty. Biraq, «Qalynsyz qyz bolsa da kәdesiz qyz bolmaydy» degen ata saltty búzbady. Kópshiliktin:

         - Jón-aq! Solar kezikpese Balqiyash aman qalar ma edi!

         - Ras-au! Tatuyma teng bir jigit tabylar auyldan.

         - Yapyr- ai! Osynsha aqyldy it bolady dese, sener me edim, senbes pe edim!

         -  Kózin ashpay Balqiyash asyraghan.

         - Sonda qúday bilgizgen ghoy!

         - Bәse- au, Aqtós kórinbey ketip edi. Oi, Alla- ai, múnday da...

         - Ósken júrt edi, baghy ashylsyn!- desken keu- keuimen, oljaly jigitter attanyp ketti.

         Sodan beri ne zaman ótti. Balqiya kómilgen jerge keyinnen birneshe mýrde qoyyldy. Tiri qalyp, ana atanyp, bala sýigen Balqiyanyng atymen sol

                                                                                                                                3

qorym «Balqiyanyng beyiti» atalyp qaldy. Qazirgi Alakól audanynyng Tónkeris auylyna eki shaqyrymday jetpey, eski tóte jol men asfalit joldyn týiiser túsynda, egistikting shetin ala túr. Óz basym ary- beri ótkende bet sipaudy úmytpaymyn. Amal qane, keyingi kezderi shetki molalargha soqanyng týreni tiyipti. Ótkende osyny kórip, jabyrqap qaldym. Dihandar múny qalay istedi eken? Bilmedi- au desem, molalar kórinip jatyr. Bildi- au desem, auyldyng aruaq syilap ósken azamaty múnday oghash qylyq jasamasa kerek. Múhammet (c.gh.c) payghambarymyzdyng hadiysinde «Sender molanyng ýstin bassandar Allah Taghala etterindi sýiekterine deyin órtep jazalaydy» deydi. Qaytkenmen bir kemshin ketipti.

         Osy jaghday -  keremettey syry bar qorymnyng býlinui oy tastady. Búl kelensizdik el men jerding tarihyn bilmeuden tusa kerek. Sondyqtan estigen-bilgenderimizdi, naqtyly- ghylymy tiyanaqty ataulardy aita, jaza jýruimiz qajet eken.

                                      --- . --- . --- . ---

         Jetisudyng shyghysyn Alakól alyp jatyr. Su aidyny qanshama alasapyrangha, qyzyq pen quanyshqa, qayghy men qasiretke kuә bolghan osy dalanyng yrysy men berekesi. Kókirekterine týigeni mol kóne kóz qariyalar Alakól, Jalanashkól, Sasyqkól, Úyalykól, Qoshqarkóldi týgel qosyp, suynyng ashylyghyna oray- IYtishpes ataytyn. Jeke alsa «IYtishpesting Alakóli» deytin. Osyndaghy «ala» sózining maghnasy «shúbar» degen úghym bermeydi. Qazaqta «ala jipti attamaydy», «moynyna ala búrshaq salyp, qúdaydan tiledi», «ala tayday býldirdi» degen tirkester bar. Ala jippen balanyng túsauyn kesedi, ýidi ailandyra baylaydy. «Ala» sózi kiyelilikti  bildiredi. Sóitip, Alakóldi júrtymyz qasiyet tútyp, erekshelendirgen. Key túsynan mal suattanady. Búl da jaratqannyng bir ghajaby.

         Qúiqaly ónir hatqa erte zamandardan týsken. 1246 jylghy  mausymda kóldi jaghalay ótip, Shynghys imperiyasynyng astanasy Qaraqorymgha bettegen Plano Karpiny bylay jazady: «...Onan song biz Qaraqytaylardyng jerine endik. Ol jerde tatarlar (Shynghyshan júrty- avt.) Emil degen qalany qayta túrghyzypty. Múnda Batudan ýlken han Ordu túrady. Odan attanghan son  kishirek tenizge keziktik. Tenizding atyn súraudy úmytyp ketippiz. Jaghasynda asa ýlken emes tau bar. Aytulargha qaraghanda ol tauda tesik bar. Sol tesikten qysta alapat jel, boran soghady eken. Ótip bara jatqandargha asa qauipti kórinedi...Teniz boylap kóp kýn jýrdik. Odan meyirimdi Petr kýnining qarsanynda shyghyp (29 mausym) naymandardyng jerine jettik. Olar kóp qúdayshyl.» (Giliom de Rubruk, Plano Karpini; Puteshestvie v Evraziskie stepi, Almaty, 2003 g. str 95) Emil qalasy shynynda da osy kezde qayta salynyp, ony Orda Ejen han astana etip otyrghan. Tenizi- IYtishpes Alakól.

                                                                                                                          4

Alapat jeli- Ebi. Sodan bergi 800 jylday uaqytta tabighat onsha ózgermegendey. Kól ornynda, Ebining jeli kýshinen qaytqan joq.

Osy joldy 1253-1255 jyldary jalanayaq jýrip ótken Giliom de Rubruk Ýlken araldy aita kelip, bylay jazady: «...Suy túzdy eken, alayda ishuge de jarap qalarday. Ontýstik shyghysqa qaray tau aralyghynda dala sozylyp jatyr. Onda taghy bir kól aidyndaydy. Osy dalada tolassyz jel soghady. Búl mannan ótken adamdar súrapyl jel kólge alyp ketpese eken dep qatty qorqady.» ( Rubruk, Karpiny str 166) Karpiniyding deregine Rubruk Alakólden ontýstik shyghysqa qaray jatqan Jalanashkóldi qosty. Birin- biri tolyqtyrdy.

         Arada 130 jylday ótkennen keyin Aqsaq Temir men onyng jausoghar úly Omarshah dúshpanyn quyp kele jatyp, kólge jetedi. Osy asa bir eleuli oqigha jóninde aghylshyn ghalymy, jazushy Hilida Hukhem  mynaday derek keltiredi: «Umarshah nastig djettov y nanes im eshe odno porajenie bliz doliny «Pes ne piet» (Itichmas) prisoedinilsya k otryadu Timura...armiya prazdnovala pobedu ...na beregu gornoy reky Emili. Timur brosilsya v pogonu za armiey Hizr- Hodjy y u perevala izvestnogo kak «Myshinye vorota» proizoshla shvatka.» (Omarshah jetterdi IYtishpes dalasyna tayau jerde quyp jetip, olardy taghy da jeniliske úshyratty…Temirding qolyna qosylyp, tau ózeni Emilding jaghasynda jenisterin toylady… Temir Qyzyr qojany quyp jetip, «Tyshqan qaqpa» degen jerde soghys boldy.) (Hilida Hukhem, «Vlastiyteli semy sozvezdiy». Tashkent, 1995 g. str 86- 87)  Hilda hanym «Itichmas» dep Alakól jazyghyndaghy dalany atady. Emil ózenin dóp basty. Eng keremeti- arghy babalarymyz «Arqas» dep ataghan, biraq ónirdi qalmaq basyp alghan song ol úmytylyp, orystardyng jazyp beruimen  býgin «Jonghar qaqpasy» atalyp jýrgen tau arlyghynyng HIÝ ghasyrdyng ayaq shenindegi «Tyshqan qaqpa» degen tarihy atauyn bildik.

         Alakól audanynda Sapaq, Suyq, Qonyr, Tolymbay, Esim ataulary irkes- tirkes jatyr. Suyq jaylau da, qalghandary jaylau etegi. Barlyghy da juan atanyng mekeni ekenin kóz salghannan- aq bilesin. Túnyp túrghan tabighat, kausar búlaqty, saf aualy. Osy atalardyng arasynda nendey jaqyndyq baryn uaqyt shirkin túmshalapty. Alayda, Shoqan Uәlihanovtyng enbekterinde tarihshy N. I. Lubimovtyng «Putevoy jurnal poezdky na vostok, 1845 god» degen jazbalary kezdesedi. Osyndaghy «Rodoslovnaya potomkov Ablayhana» tarauynda  Qarakerey Qabanbay batyrdyng ruy Bayjigit-  Mәmbetterding tóresi 1845 jyly Sapaq tóre ekeni derektelgen. Ol Ábilpeyiz súltannyng úly Suyqtan tuady. Suyqtyng jәne bir úly- Tolymbay.  Osy mandy meken etip, ósip- ónip otyrghan Semiz naymandardyng (Menlibay, Janbyrshy, Janghúly, Qaramolda, Tóbet) tóresi. Top ortada Qonyr jәne Esim tóre  qonystanghan. Esim el biylemegen. Biraq atalastarynyng ishindegi eng maldy, jylqylysy bolghan. Sh.Uәlihanovtyng tórelerge nazar audaru sebebi-  atalyp otyrghan tóreler Shoqannyng nemere- shóbere bauyrlary ekendiginde. Ghalymnyng osy  jerde qatelespegeni anyq. Orys әskerining qazaqqa jasaghan

                                                                                                                          5

qiyanattaryna jalghyz qarsy túryp, patsha sheneuikterimen, ofiyserlerimen at qúiryghyn kesisken Shoqan Jetisudaghy tuystarynyn, Tezek tórening elinde qaytys boldy. Endeshe  ol tumalaryn óte jaqsy bilgen. Búghan kýmәn joq.

Sóz arasynda toqtala keteyik, Bayjigitting (Qarakerey Qabanbay batyrdyng ruy) Mәmbetin sol tústa Sapaq pen Tolymbay, Toghastardy- Sasan bi, Júmyqtardy-  Qambar tóre biylepti. Sh. Ualihanovtyng nayman tórelerin,   olardyn  әleumettik statusyn, baylyghyn,  әulettik shejiresin jete zertteui ghalymnyng ishki bir oiy bolghanyn tanytatynday.

         Mening jaqyn bir dosym «Sapaq» shapyrashtylardyng bir atasynan shyqqan atau degen pikir aityp, ol jayly jazghan da eken. Alayda, Sh. Ualihanovtyn, N. I. Lubimovtyng derekteri ony týbegeyli joqqa shygharady. Eki ghalym da osy tórelermen aralasqan, olardy jetik bilgen.

          N. Aristov, I. Andreev, M.Tynyshbaev sekildi әlem tanyghan ghalymdar, Q. Halidy siyaqty sol tóreler úrpaghynyng ortasynda shejire jinap, olardy kózimen kórgender 1810 jyldardan bastap Alakólding ainalasyna Arqadan qúlaghan nayman rularynyng qonystanghanyn әldeqashan jazyp, hattap ketken. Ángimege ózek etilgen- Alakólding týstigi men Alataudyng bir silemi Oijaylaudyng eki ortasyn Nayman- Qarakereylerding iyelengenin, olardyng jan sanyna deyin osy ghalymdardyng enbekterinen  oqy alamyz. Andreev Ayagóz manyna 1770 jyldardan bastap qonystaushylardyng arasynda jýrip, ózining aituynsha, qazaq tilin jetik mengeredi. Al, Aristov sol jyldary orys barlaushylarynan kelgen aqparattardy aldygha tartady. Búlardan qate ketui mýmkin emes.

         Ras, shapyrashtylar 1770 jyldardan beri qaray Ayakózding ong jaghalauyn mekendep, 1810 jyldargha deyi sol jaghalaugha óte almaghan nayman, jalayyr, alban, suan, shanyshqyly rularymen aralasa otyrdy. Arqadan Qoysoymas- Qarasha biyler bastap kóship kelgen 1700 shanyraq shapyrashty 1810 jyldargha deyin búl oryndarynan- Semey ónirindegi býgingi Qalba tauynyng manynan eshqayda jyljyghan joq. Mólsheri osy kezderde qazaq rularynyng kóshi- qonyna qoyylghan shekteu joyyldy da, shapyrashtylar Qopaly (qazirgi Qapal) ónirine jete kerege jaydy. Mataylardyng irgeles keluine oray bir sebeptermen 1835- 1840 jyldardan keyin shapyrashtylar Alataudyng etegine qotaryldy. Búl tarihy kóshter turaly jogharyda atalghan ghalymdardyng enbeginde tәpishtep jazylghan. Kórip otyrsyzdar, shapyrashtylar qazirgi Alakól audanynyng territoriyasynda túrmaghan. Onyng ýstine nayman siyaqty jauynger, qalyng elge arqa sýiegen ónkey juan túqym tóreler ortasynan oiyp eshkimge, eshuaqytta oryn bermesi aidan anyq.

         Kýni býginge deyin Aristov, Andreev, Tynyshbaevtargha kýdik keltirip, dau aitqan eshkim joq. Ana jyly, men, «Sapaq» atauy Qarakerey Qabanbay batyrdyng shópshegi Sopaq batyrdyng orysshylanghan týri boluy kerek dep dolbar jasaghanmyn. Uәlihanov keltirgen Lubimovtyng naqtyly qújattary qateleskenimizdi kórsetedi. Oqyrmandardan keshirim súraymyz.

                                                                                                                          6

Sonymen Alakól audanynda Abylayhannyng úrpaqtary Suyq,  Sapaq,  Tolymbay, Qonyr tórelerding esimderimen jer attary qalghanyna kóz jetkizdik. Sonday-aq, Ýsharal qalasynyng qaq ortasynda Yanushkeevich maqtap ataytyn Aghadayúly Beksúltan tórening beyiti bar. Beksúltan tóre tarihta orny erekshe adam. Ol Ayakóz ishki okrugining agha súltany bolyp saylanady. Orys patshasy Kenesary hangha jәrdem bergender jazalansyn degen Jarlyq shygharghany belgili. Biraq, Jetisudyng bar tóresi Kenesarydan at- tonyn ala qashqanda, bir ózi 500 jigitti atqa mingizip, qosaqtaryna han Kenege dep 500  at jetektetip jiberip, er minez tanytqan osy Beksúltan tóre.

          Kenesary qyrghyzdardyng qolynan satqyndyqtyng saldarynan ólgende  onyng kegin qughan eki- aq adam boldy. Qalghan júrt oshang ete almay tyghylyp jatqanda mataydyng Tәneke batyry  1000 sarbazymen  Qorday asyp,  Kene handy óltirgenderge ottay tiydi. Qyrghyzdar esin jiyp, sap týzey bastaghanda 2000 sarbazdy basta, Yanushkeevich jer- kókke syighyzbay dәripteytin Baraq batyr jetedi. Ol Beksúltan  tórening júmsauymen kýn- týn jýrip kelgen edi. Amal ne, Orman manapqa kórshi otyrghan qazaqtar habarshy shaptyrsa kerek, ústatpay ketedi. Tәneke batyr men Baraq súltan keyin qaytady. Beksúltan tórenin, Baraq súltannyn, Tәneke batyrdyng namystan tughan osy ólsheusiz erlikteri asa siyrek aitylady. Kene han kelgende qúmgha sinip, qashyp ketkender rular atalyp qalady dep qashqalaqtaymyz ba? Álde, qyrghyzgha habar bergender aitylyp qalady dep seskenemiz be? Búlardy da sol zamannyng tarihshylary attaryn atap, týsterin týgendep jazyp ketken. Bәri aiqyn. Ne desek te Abylay hannyn  úrpaghy atadan daryghan asyl tegin kórsetti. Búlardy da bile jýrgen jón. Sóz arasynda aityp jatyrmyz. Managhy, toponomika ghylymy tarih ghylymymen baylanysyp jatady deuimizding bir mysaly osynday.       

         Alakólde «Sayqan», «Bala sayqan» atalatyn ýlken jotalar bar. Búlar  jerimizdi  uaqytsha basyp alghan qalmaqtan qalghan «múra». «Say» jәne «qan» sózderinen qúralghan. «Say»- әdemi, súlu dep audarylady. Al «qan» jalpy týrki-  mynghúl júrtyna ortaq ,  «ýlken» sózining balamasy. Sonda Sayqannyng qazaqsha maghnasy- Ýlken әdemi tau.  Bala sayqandy taldau qajete emes. Ózi- aq «kishi» degendi aityp túr.

Ýlken joldyng boyynda Kólbay auyly ornalasqan. Auyl atauy qaydan shyqqany túrghysynda eki derekke sýienuge bolatyn sekildi. Birinshi: Qarakerey Qabanbay batyr basqarghan qazaq qolynyng barlau,  qauipsizdik qyzmetterin, aitulargha qaraghanda,  naymannyng sadyry Kólbay batyr basqarady. Ózi de, jansyzdary da kózge týse bermeytin adam eken. Barlaushylar býgin de solay ghoy. Qarakerey Qabanbay batyr Kólbay atamyzgha degen soghys oljasyn bólek ústapty. Sebebi, Kólbay batyr ózine degen ýlesti mert bolghan, jarymjan barlaushylarynyng shanyraghyna taratyp jiberetin kórinedi. Ózi ýiine sopa bas keledi eken. Osyny biletin Daraboz Kólbay ýiine jetti- au degende kelinine sәlem aityp, mal- mýlkin jiberip otyrypty. Qalmaqty jenuimizge barlaushy- jansyzdardyng úlan- ghayyr ýles qosqany anyq.

Ekinshi: Kenes ýkimetimen baylanysty. Alghashqy moyynserikterding birining bastyghy Kólbay degen adam bolypty deydi. Meninshe, auyl aty arghy Kólbay batyrdyng atymen baylanysty. HIH ghasyrdyng jiyrmasynshy

jyldarynyng basynda osy ónirge Kólbay batyrdyng úrpaqtary kelip ornalasuyna oray «Kólbay» atansa kerek.       

Balhash- bir jaghy túshy, ekinshi jaghy ashy erekshe su basseyini. Kól manyna әr kezde әrtýrli halyqtyng ornalasuyna qaray  atauy da san ózgeriske úshyrap otyrghan synayly. Týrkiler- Qaraqytay dep, Orta Aziyalyqtar men

Arabtar- Qidan dep ataghan memleket erte zamandardan HIII ghasyrdyng alghashqy jiyrma  jyldaryna deyin  býgingi batys Jetisudan tartyp, Altaydyng batys silemderine qaray sozylyp jatty. Kýshilik han bastaghan naymandar  kelip,  memleket biyligin birtindep qolgha alghan song búl júrt  ayaq astynan, birjola tarih betinen joghalyp ketti. Joghalghan joq- au, naymangha sinip, naymandandy jәne de basqa kóptegen qazaq rularynyng qúramynda jýr.  Olardyng tegi- últy jóninde ghalymdar san qily boljamdar jasauda. Negizi týrki júrtyna jaqyn degendi dәleldedi. Osy halyq Jetisudy mekendegende Balhashty kartagha týsirgender «Taklama» dep jazypty. Naymandar men qazaqtar «Kókshe teniz» dep әspettepti. HÝII ghasyrdyng ayaghyna qaray qazaqtardy ysyrghan qalmaqtardyng keluimen kól  Balhash atalyp ketti..

         «Mynghúldyng qúpiya shejiresinde» «balhash» sózin eki jerde kezdestirdim. Shynghyshandy әtuirlep ken, jazyq, kókshalghynda qarsy alady. Jangha jayly, aidyndy sonday jerdi – olar balhash deydi eken. Al qazirgi qalmaq- jonghar tilinen qazaqshagha- auqymdy, ken, aidyny ýlken dep audarylady. Qazaqstannyng ózge ólkelerinde múnday toponomikalyq atau kezdespeydi.

Balqashqa kelip qúyatyn ózenderding biri- Lepsi. Toponomdar eki týrli versiyanyng manayynda pikir jarystyryp jýr әzirshe. Birinshisi- «qatty, lapyldap aghatyn su» degen maghna beredi deydi. Óz basym búghan kýmәndimin.

 Sebebi, qazaq sugha qarata  «laqylday aqty», «lyqa toldy»,  «lekildey tógildi» deydi.  «Lapyldau»  otqa baylanystyrylady. Búl sózding sugha esh qatysy joq. Ekinshi topshylau- Jetisudyn  qart shejireshisi Tәnirbergen Qalilahanov atadan qaldy. Qariya sóz týbiri- «lobsu» deydi. Týrki- mynghúl halyqtaryna ortaq sóz kóp. Eki el de jýregi ainyghanda «jýregim lobyp  túr» deydi. Balhash este joq erte kezde Alakólge qúighan.  Ol arna әli kýnge Alakól audanynyng Qyzyl qayyng auylynyng janynda sayrap jatyr. Sonan song lobyp, Balhashqa aughan. Orystardyng keluimen sóz ózgergen. Orystar alghashqy buyndaghy «o» әrpin «a» dep dybystaydy. Mysaly, Moskva degendi-Maskva, okno degendi- akno, Oljasty- Aljas deydi. Solar óz tildik normalaryna sәikes «lapsu», «lapsy», «lepsy» dep shatystyra jýrip, kartagha «Lepsy» degen atau týsiredi. T. Qalilahanov Lobsugha orystar kelmey túrghanda  tughan  atalaryn kózi kórgen, olardyng ózendi osylay ataulaghanyn  óz qúlaghymen estigen adam. Senimdisi de osylay ataluy.

                                                                                                                                                                                                                                           8      

Basqan, Sarqan ózenderi qatar aghyp, Aqsugha qúyady. Toponomikanyng belgili mamany A. Ábdirahmanov Basqan turaly «Atau eki sózden jasalghan: bas (negizgi, ýlken)+ qan (ózen), yaghniy  «ýlken ózen» degen maghna beredi . Múndaghy qan (ghan- kem- hem) sózi sonau Ýndistannan bastap, Koreyany qamtyp jatqan orasan zor aimaqta «ózen, su» maghnasynda qoldanylady» deydi. Búl talassyz nәrse.

Biraq, «Sarqan (Saryqan) ózenining aty da osy terminnen jasalghan. Maghnasy «Sary ózen» degendi bildiredi»  dep tújyrymdauyna Jetisulyqtar kelispegen. Sebebin taghy da Tәnirbergen aqsaqal ótken ghasyrdyng ortasynda aityp ketken. Ol kisi «Ózenning qazaqsha ataluy «Saryqqan». Erte zamanda

tau basyndaghy kól qúlap, ózen sonyng tabanynan sarqylyp aghyp jatyr. Sarqan qalasynyng ortasyndaghy ýidey tastardy sonday alapat qana domalatyp әkele alady. Onyng ýstine ózen eshqashan sarghaymaydy. Kól orny әli anyq kórinedi. Baryp kóz jetkizgenbiz» degen.

         Esterinizde bolsa ótken ghasyrdyng alpysynshy jyldarynda Esik kóli qúlap, ýlken qasiret әkeldi. Sol kólding týbinen qazir sarqyn  su aghady. T.Qalilahanovtyng dәlelderi esh dau tughyzbaydy. Ózen shynynda da qúlaghan kólding tabanymen aghyp jatyr.  Jaylaudy aralap jýrgenimizde biz de arnayy baryp kórdik.

         Aqsu atauy bir tilden ekinshi tilge audarylyp otyrghan eken. Jerimizge qalmaq  kirgende olar ózendi óz tilimen «Shaghan» atapty.  Osy jermen jýrip ótken Andreev 1778 jyly solay jazyp alypty. Shaghannyng qazaqshasy – aq. Keyinirek, 1810 jyldary múnda shapyrashtylar, naymannyng sadyr,  mataylary jete qonady. Ejelgi atauyn qalpyna keltiredi.

Ár týrli pikir tughyzyp jýrgen ataudyng biri- Qapal. Almaty- Óskemen kýre jolynyng boyyndaghy Qapal auylyna búrylysqa Qapal batyrdyng busti qoyylypty. Osyghan oray ónir osy batyrdyng esimimen atalghan ba degen saual qoyyla bastady. Súraqqa jauap beru ýshin tarihy qújattargha jýginemiz. Al ol qújattar qazaq dalasyna orystardyng keluimen kartagha týsip, hattala bastady. Orys qújattarynyng ereksheligi:  ataular-  mýddeli  rulardyn, taypalardyn, bireulerding ynghayyna  qaray búrmalanbaghan, ishki  esep joq. 1718 jyly Semeyge bekinis salyp, qazaqtarmen abaylap aralasyp, bizdi zerttey bastaghan basqynshylar bireudikin, bireuge teluding artynan dau shyghatynyn, qazaqtyng asa jershil halyq ekenin óte jaqsy týsingen.  Áriyne, transkripsiyalau barysynda qate ketui mýmkin. Biraq  ol kemshilik tez týzeledi. Kez- kelgen ataudyng qaydan shyqqanyn shamalary kelgenshe týsindirip, taldap otyrady.

 Jer mәselesindegi aryzdar asyqpay, jan-jaqty ailap, tipti, jyldap qaralghan. Mysaly, jalayyr súltandarynyng Lobsugha deyingi jer Orta Jýzge tiyesili emes emestigin dәleldeuge tyrysqan jәne ol jerdi naymannan alyp, jalayyrlargha beru jónindegi 1847 jylghy aryzdaryn bir jyl boyy birneshe kommissiya kezek- kezek tekseredi. Sheshim sonan song ghana qabyldanyp, aryz

                                                                                                                 9

negizsiz dep tabylady. Orta Jýz nayman men Úly Jýz jalayyrdyng shekarasy bylay belgilenedi: Jonnan tómen tartyp, Balyqty ózenine deyin, osy ózen boyymen qúldilap, Qaratal ózenine deyin. Osynday mysaldargha qaraghanda orystar jaugershilikterining alghashqy kezenderinde әdiletti bolugha tyrysqan. Tolyq kýsh alyp ketkenshe qarsylyq tughyzbaudyng amaldaryn qarastyrghan.

Qapal turaly  N. Aristov bylay jazady: «...1846 godu otryad vybral mesto dlya vozvedeniya ukrepleniya na ur. Kopaly...14 avgusta 1847 goda sultany Suk Ablayhanov, Aly Adiylev y Akimbek Ablaev priyvedeny byly k prisyage na poddanstvo y v tom godu nachalosi ustroystvo Kopaliskogo ukrepleniye». (N. A. Aristov. Usuny kyrgyzy ily kara- kirgyzy. Bishkek 2001 g. 474 s tr) Osy tarihshy Kenesary hannyng basy turaly da derek beripti: «Kenisara Kasimov... slojil na beregah Chu, bliz ustiya Kara- kunusa, svoi golovu, kotoraya byla vozima v Kopal y Tashkent.» (486 bet.)   

         Nemese myna qújatqa qaranyz:

            «Semiyrechenskaya oblasti.

 Ayaguzskiy vneshniy okrug, obrazovan v 1830 g., Prikaz s 1831 g.

Aga- sultan prikaza- Beksultan Agadaev.

Pristavstvo kirgizov Bolshoy ordy.

Uchrejdeno v 1847 godu na zemlyah kazahskih rodov y plemeny Starshego Juza/Bolishoy Ordy, prinyavshih rossiskoe poddanstvo 22 iinya 1846 g. ... Sentr- osnovannyy v tom je 1847 g. poselok Kopal.» (centrazia.ru/cnt2.)

Ortalyqtyng Qopalydan Vernyigha auysqan kezindegi bir qújatqa nazar salayyq: «V 1863 g. Otryad sht- kapitana Prosenko priyvel k prisyage kirgizskie rody Priissykkulya. Sentr- Kopal (do 1862), s 1862 g. Ukreplenie Vernoe.»

Qújattar 1918 jylgha deyin «Qopaly» bolyp keledi. Sauatty, bilimdi patsha sheneuikteri qyzmetten ketip, ornyna sauatsyz bolishevik mújyqtar kelgen son, olar ne estise sony jazyp, «Qapal» bolyp qatelesedi. Orysqa qarsy kele almaghan momyn qazaq osyghan kóndigedi.

         M. Tynyshbaev bekinis atauy Qopaly búlaghynan shyqqanyn dәleldeydi. Sóitip, atau «Kopal» emes, orys tilining grammatikasyna say, «Kopalinskoe» boluy tiyis edi» dep, biz aityp otyrghan sauatty orystardyng ózin shenep ótedi.

         Mynaday naqtyly, sol tústardaghy tarihy qújattardan song býgingi «Qapal» sózining qate jazylyp jýrgenin, dúrysy «Qopaly» ekenine anyq kóz jetedi. Qapal batyrdyng da, «qapal» sózining de búl jaqqa esh qatysy joq. Týpki tarihy atauy- Qopaly.

         Osy ónirdegi qazaqy bir atau- Eshkiólmes. Eshki maly suyqqa da, ystyqqa da shydamaytyn tózimi taqa týlik. Osydan «eshkiólmes» sózining maghnasy shyghady. Qysy jyly, jayly jer.

         Qalmaqtan qalghan «Bayan zurag», «Zun zurag», «Saym Bulek» ataularyn biz- Bayanjýrek, Jýnjýrek, Sayyn Bólek dep jýrmiz. Bayan- bay, súlu; zun- sol jaq dep audarylady. Al Sayyn Bólek qalmaqtardyng asa iri әskeriy

                                                                                                                 10                       

qolbasshysy bolghan aituly túlgha. Hoyt ruynyng kósemi Sayyn Bólekti 1772 jyly  kapitan Andreev Qaratal, Kóksu, Qopaly ónirlerinde 3700 shanyraq qalmaghymen kóship jýrgen jerinen kezdestirgenin jazyp qaldyrghan.

         Jetisuda «Qoyankóz» atalatyn birneshe meken bar. Ádette, kórikti, kókoray shalghyndy aimaqty, qazaq «Shirkin, qoyannyng kózindey әdemi eken» deydi. Osy mekender rasynda da tau arasy nemese eteginde ornalasqan. Bizding eldegi apalarymyz:

                            Qoyankózdey jer qayda,

                            Qoyanbayday el qayda?-

dep әndetip otyrushy edi bala shaghymyzda.

         Kópshilik maghnasyn tap basyp aita bermeytin key ataulardyng ózderine ghana tәn osynday tarihy, mәni bar. Múny da bile jýreyik.

Kamal Ábdirahman,

Qarakerey Qabanbay batyr kesenesining shyraqshysy.

Abai.kz