– Qúrmetti Núrsúltan Ábishúly, býgin Jezqazghan ónirine kelip, tek aimaq ýshin ghana emes, jalpy elimiz ýshin strategiyalyq túrghydan asa manyzdy «Jezqazghan – Beyneu» jәne «Arqalyq – Shúbarkól» temirjol  magistralidarynyng túsauyn kestiniz. Búl – bizding el ýshin shyn mәnindegi tarihy oqigha. Endi osy sapar auqymynda Qazaq elining ruhany ortalyqtarynyng biri – qasiyetti Úlytau jerine arnayy at basyn búryp otyrsyz. Kezinde aqyn Qadyr Myrza Áli aitqanday, bizding elding «tarihy qalyn». Endeshe, sol tarihymyzdan, әsirese, qazir biz әngimelesip otyrghan Úlytaugha baylanysty tarihymyzdan halqymyz qanday taghylym aluy kerek?

– Birinshiden, Jezqazghan jerinde ýlken tarihy oqigha boldy dep sanaymyn. Búl – Jezqazghan ónirinen ghúlama ghalym Qanysh Sәtbaevtyng mys kenin tabuymen jәne Jezqazghan qalasynyng ornyghuymen sabaqtas nәrse. Qazir arada 50-60 jyl ótti, qanshama ken shygharyldy, mys alyndy. Jer qoynauyndaghy baylyqtyng tausylatyn kezi bolady. Jezqazghannyng tóniregindegi mys keni de tausylyp, qalanyng jaghdayy nasharlay bastady. Búl – tabighy jayt. Kenes Odaghy túsynda әrbir ken orny,  әrbir elektr stansasy tóniregine auyl salynatyn edi ghoy. Al endi myna jerdegi júmys auqymy bitkennen keyin halyq ne isterin bilmey qaldy. Jezqazghannyng temirjol túiyghynda túrghany bәrimizdi әr uaqytta qinaytyn edi. Ekinshiden, Kenes Odaghy kezinde barlyq temirjol Reseyge qaray salyndy. Al kóldeneng jýretin, eldi bir-birimen qatystyratyn jol salynghan joq. Ol Kenes Odaghynyng da, Reseyding de eshqanday josparyna kirmedi. Qazaqstandy eshkim oilamady. Endi, mine, elimizding ekonomikasy ilgerilep, 500 milliard tenge aqsha bólinetin jaghdaygha jetkennen keyin osynday 1200 shaqyrymdyq temirjol salynyp otyr. Búl – aita salghangha óte onay. Al manyzyna kelsek, aldaghy 50-100 jylda paydalanatyn iygiligimiz. Jana tikúshaqpen úshyp kele jatqanda ózing kórdin, taqyr dalanyng torghay qonatyn bútasy joq. Sol taqyr dalada el túrmaydy. Sebebi, oghan júmys ta joq, sharuashylyq ta joq. Al temirjol tórt oblystyng birneshe audanyna tirshilik nәrin beredi. Temirjoldyng boyynan júmys tabylady. Júmys bolghannan keyin kentter boy kóteredi. Halyq qondanady, dalamyzdy el jaylaydy. Ekonomikalyq jaghy óz aldyna bir mәsele.

Kombinattyng júmysyn úzartu ýshin bylay isteydi. Jerding astynda qalghan «selikter» bolady. Shahtanyng tóbesin ústap túru ýshin jer qoynauyna ýlken-ýlken kendi qaldyryp qoyady. Sol kenning ishinde mystyng bay qory jatyr. Ony alayyn desen, ýstinde túrghan auyldar bar. Ol auyldardy kóshirmese, «selikti» alghan kezde oidym-oydym jermen birge tómen týsip ketu qaupi tónedi. Sol ýshin memleket 250 million qarjy shygharyp, júpyny ýilerde túratyn 6 myng halyqty jaqsy ýilerge kóshirip, astyndaghy kendi alady. Kenning ózining 200 million tonna rudasy bolsa, sodan 2 million tonna mys shyqsa, kombinat ýshin 20-30 jylgha júmys tabylady degen sóz. Odan keyin barlau júmystary jýrer bolsa, júmys orny kóbeye beredi. Sondyqtan múnyng manyzy óte ýlken.

Myna ózimiz kelip otyrghan Úlytau – óte qasiyetti jer. Úlytau dep ataluynyng ózining tarihy mәni bar. Qazaqtyng en dalasynyng qay shetine barsang da, osynday qasiyetti jerler tabylady. Shyghysqa barsang – Berel qorghany bar, Ortalyqqa kelseng – qalmaqtarmen soghysqan Anyraqay shayqasy ótken jer bar. Batysqa barsang – Altyn Ordanyng handary túrghan Sarayshyq siyaqty qasiyetti meken bar, Ontýstikke barsang – Týrkistan túr. Qazaqstanda osynday  qasiyetti jerler kóp. Degenmen Úlytaudyng orny bir basqa. Bizding jastarymyz ony bile bermeydi. Biz óz tarihymyzdy janadan iygerip, bilip jatqan elmiz. Qazaqtyng tarihy óte bay. Ony biluimiz kerek, qolgha alyp ta jýrmiz. Tarih jyly degen jyldy jariyaladyq. Dýnie jýzinen – Qytaydan, Irannan qazaq tarihynyng jazba jәdigerlerin jinadyq. Qazaqtyng kóp dýniyeleri atadan balagha auyzeki týrde berilip kelgen.

Bizding eldigimiz, qazaq júrtynyng arghy týbi ghúndardan bastalady. Ghúndardan keyin kók týrikterge jalghasady. Odan keyin Altyn Orda ornyghady. Sóitip, handyq dәuirge úlasyp, keyin birtindep Tәuelsizdikke kelip tireledi. Osynday ýlken tarihymyz bar. Jastarymyz múny bilui kerek. Biz keshe ghana payda bola qalghan halyq emespiz. Búl – janaghy aitqan ghúndardyng da, kók týrikterding de, Altyn Ordanyng da ortalyghy bolghan jer. Ózining túrghan jeri – Qazaqstannyng kindik ortasy. Múnda túrghan tau – aumaghy 200 shaqyrym qyrat-qyrat taular. Eng biyigi – Áulieata dep atalady. 1100 metr. Odan aghyp jatqan, myna biz manynda otyrghan búlaq Áuliyebúlaq dep atalady. Osynyn  bәrin ata-babamyz beker atamaghan ghoy. Jazdyng kýni osy jerdi jaylaghan qazaq malyn Úlytaudyng etegine aidap keledi. Batystan da, Ontýstikten de, Soltýstikten de, Shyghystan da aghylady. Myna taudan búlaq aghady, tóniregi jayylymgha qolayly. Myndaghan, milliondaghan mal jatsa da kórinbeytin  shýigin dala bolghan. Bar qazaq jan-jaqtan kelgen song kiyiz ýy tigedi, at shaptyryp, toy jasaydy. Osy jerde qyz úzatady, balasyn ýilendiredi. Bir-birimen qúda bolyp tarasady. Myna elding qyzy bylay ketedi, ana elding jigiti myna jaqtan qyz alady. Elimiz osylay aralasady. Qazaqtyng keng dalasynda dialekt sózding joqtyghy sodan dep oilaymyn. Batys Qazaqstandy, Atyrau oblysy men Shyghys Qazaqstandy, Ontýstikti alyp qarasaq, barlyq әdet-ghúrpymyz, balanyng tuuy, qyz úzatu, ýilenu toyy, sýndet toyy, ólgenderdi jerleu salty bir-birimen ýndes. Mysaly, Qytaydyng soltýstigi men ontýstiginin, batysy men shyghysynyng arasy bizdegi siyaqty 3 myng shaqyrym bolsa da, Pekinning adamy ontýstikting tilin týsinbeydi. Bizde olay emes.

Úlytaudyng qasiyeti osynday. Keng baytaq jerde qazirgidey úshaq, temirjol, avtokólik joq. Bir-birine baryp kómekteskenshe ne zaman? Árqaysysy ózin ózi saqtap qalu kerek boldy. Sonday zamandar ótken. Mysaly, Otan degen ýlken úghym. Otandy qorghau degende, әriyne, adam balasy aldymen ózining shanyraghyn oilaydy. Ákendi, sheshendi, bauyrlaryndy, balalaryndy, nemerelerindi oilaysyn. Sol jýrekpen, sol tilekpen Otanyndy qorghaysyn. Sondyqtan tarihyndy bilgen jón bolady. Tarihyn bilmegen últtyng bolashaghy búlynghyr. Mysaly, keremet ýlken emenning tamyry tereng bolmasa, ol dauylgha shydap túra almaydy. Sondyqtan tarihymyzdy tanytu ýshin qazir kóp nәrse jasap jatyrmyz. Sonday tarihtyng kuәgeri – Úlytau. Ony biluimiz kerek.

Kezinde men astana bolatyn jer izdegende Úlytaudy kóreyin dep әdeyi keldim. Qazaq jerining naghyz orta túsy ekeni ras. Biraq qazirgi zaman talabymen qarasaq, búl jerde ne jol, ne su, ne әuejay joq – eshnәrse de joq. Búl jerge qyruar qarajat kerek bolar edi. Bәribir elding ordasyna layyqty jer emes-ti. Biraq qasiyetti meken retinde baghalana beredi. Mine, temirjol, basqa da joldar salynyp jatyr. Keleshekte turizm ortalyghy bolyp, halqymyz kelip tәu etetin qasterli jer bolyp qala beredi. Múnda Joshy hannyng ordasy bolghan dep te aitady. Joshynyng qazasyn estirtken kezde «Aqsaq qúlan» degen kýy shyqqan. Búl mekenning osynday keremetterin tany biluimiz kerek.

– Siz aityp ótkendey, qasiyetti Úlytau jerindegi erekshe aura, erekshe jaghday, shynyn aitqanda, maghan da sezilip túr. Tәuelsizdik jyldarynda biz ruhany qúndylyqtarymyzben qayta qauyshtyq. Ózinizding ruhaniyat, mәdeniyetke degen erekshe qamqorlyghynyzdyng arqasynda halqymyz tughan tilimen, dinimen dәstýrimen qayta tabysty.  Alayda jastar arasynda ata dindi dúrys týsinbey, búrmalap, ony әrtýrli maghynada úghatyndar jetkilikti. Osy rette elimizding bolashaq damuynda dinning alar manyzy qanday boluy kerek dep oilaysyz?

– Biz, jalpy, dinnen de, tilden de aiyryla jazdaghan elmiz. Kenes Odaghy kezinde tikeley orystandyru sayasaty jýrgizildi. Qazaqtyng tili bir shoghyr qazaqtardyng tili bolyp qaldy. Ol qayda shyghady? Kimge kerek bolady? Qazaqtyng shekarasynan asyp shyqsan, búl tilding keregi bar ma, joq pa? Bir jaghynan alyp qaraghanda onyng jóni bar. Biz elimiz ýshin, júrtymyz ýshin tarihymyzdy, mәdeniyetimizdi, sanamyzdy, ghúrpymyzdy ózimizding tilimiz arqyly ghana jetkize alamyz. Qazaqtyng keybir sóz oralymdaryn, Abaydyng sóz órnegin basqa tilge, mәselen, orysshagha, aghylshynshagha audaryp kórshi. Ol mýmkin emes. Sebebi tilding óz qasiyeti bar. Sondyqtan til joghalatyn bolsa, sol qasiyet te joghalady. Sol siyaqty biz tәuelsizdik jyldarynda dinimizge qayta oralyp jatyrmyz. Qarap otyrsan, qazaq eshqashan dininen airylyp kórgen emes. Eshqanday uaqyt ýzilisi bolmaghanday, dinimen qayta qauyshty da, әri qaray jalghastyryp jýre berdi. Búrynghyday qoryqpay, jasqanbay, dinge bas iyip, Qúdaygha qúlshylyq etip, meshitter salyp jatyrmyz. Qanshama azamattardy – bilimdi, dindi nasihattaytyn moldalardy dayyndap kelemiz. Osynyng barlyghy dúrys qoy, dinimiz de, dәstýrimiz de qazaqqa  kerek, әriyne. Degenmen, tek bizding dinimiz ghana dúrys eken dep jýrgen basqa elderding jaghdayy mýshkil boldy. Mysaly, bir músylmannyng ishinen sýnnit pen shiit bolyp bólinip, qan tógip jatqan halyqtar qanshama? Bir dinning ishinde ózara úghyspay, aghymdarmen kelispey, soghysyp jatqan katolikter qanshama? Sondyqtan biz abaylauymyz kerek. Bizding dinimiz keremet, basqa dinderding keregi joq demegen jón. Bizding dinimiz – ózimizding dinimiz. Biraq basqany da ýirenuimiz, biluimiz, syilauymyz, qúrmetteuimiz qajet. Sonda músylmannyng dini de qúrmetteletin bolady. Dinge bas úryp jýrip, biz onyng teris jaghyna týsip ketpeuimiz kerek. Bizge ziyan keltiretin din aghymdary bar. Qan tógip, soghyspen, dinmen memleket ornatyp, memlekettik din jasaymyz dep jýrgender bar. Bayaghy Múhammed payghambardyng sahabalary túsyndaghy, Ábubәkir, Omar, Osman, Áliyding kezindegi halifatty qaytadan ornatamyz degen úmtylys jaulap alu niyetinen tughan bolatyn. Biz búdan ajyrap, dindi shynayy imandylyqqa jaqyndatyp, onyng jaqsy jaghyn aluymyz kerek. Qúrannyng qasiyetti ýkimderin oryndau ýshin kemtarlargha kómektesu, bir-birimizge janymyz ashu, bauyrmal bolu, ýlkendi syilau, balany tәrbiyelep ósiru, Otandy, eldi qorghau, birlikke shaqyru arqyly dindi órkendetken jón. Sonda dinning memleketke zor paydasy, ýlken qamqorlyghy bolady. Ol elding basyn biriktiredi. Mine, osynday islamdy qúrmetteuimiz kerek.

Ekinshi jaghynan, elding barlyghy meshitke barady eken dep, olargha topyrlap kóp adam ilesedi. Mening mәlimetim boyynsha, Qazaqstan halqynyng 60 payyzgha juyghy islam dinin qoldaydy. Sonyng ishinde naghyz din ústanyp jýrgen halyqtyng mólsheri 20-25 payyzdan aspaydy. Tobyrmen jýrgender de bar ishinde. Búl da jaqsy, baryp ýirene bersin. Degenmen, meshitke barghan, qajylyq jasaghan dúrys eken dep qúr әnsheyin sәn kórip jýrmese boldy. Osy kýni qaltasynda aqshasy bolsa, úshaqqa otyryp, qajylyq jasap qaytatyndar kóbeydi. Zamannyng aghymyna baylanysty ol da dúrys shyghar. Biraq qajylyqtyng qasiyeti basqada. Oghan joldyng azabyn kórip, birneshe ay jýrip baratyn bolghan. «Abay joly» romanynan Qúnanbaydyng jasaghan qajylyghy jóninde oqydyndar ghoy. Oilap qarandar, ol kezde at arbamen qanshama ay jýrip, jol qiyndyghyn tartyp, әzer jetetin. Sondyqtan dinge bas iyetinder shyn jýrekpen, әdilettilik ýshin, imandylyq ýshin barsa dep oilaymyn. Qúdaygha shýkir, dinimiz ózimizdiki, qolymyzgha tiydi. Qazir bizge eshkim odan alshaqta dep aitpaydy. Árkimning óz erki bar. Biraq osyny dúrys jolmen jýrgizuimiz kerek.

– Bizding halqymyzdyng ruhaniyatynda dinning orny qanday manyzdy bolsa, til de sonday manyzgha iye. Sizding qazaq tilining qoldanys ayasyn keneytuge baylanysty oilarynyzdy bile otyrsaq.

– Memlekettik tilding qoldanyluy, onyng órkendeui ýshin barlyq jaghday jasaldy. Konstitusiyagha «Memlekettik til – qazaq tili» dep taygha tanba basqanday etip jazyldy. Solay ghoy? Eshkimge qazaq tilinde sóileme dep, kedergi jasap otyrghan bir adam joq. Ózimiz qazaqsha sóileuimiz kerek. Qanday minbeden qazaqsha sóileseng de, eshkim «tәit, bylay túr» dep aitpaydy. Qansha adam otyrsa da, solargha arnalghan audarmasyn berip, qazaq tilinde sóileuge bolady. Biz tilimizdi qúrmettey biluimiz kerek. Eshkimge anau sóitpedi dep uәj aitudyng jóni joq.

Men bәrin bilemin, bizding jazushylarymyz, mәdeniyet ókilderi «Bizding tilimiz jetimdik kórip keledi, tәuelsizdikting jiyrma jyly ishinde bayghús tilimiz jetimdikten shyqpay jýr» dep aita beredi. «Baqytsyzbyn» degen adam baqytsyz bolady. «Baqyttymyn» dep jýrse, baqytty bolady. «Tilimiz bar» dep jýrse, tilimiz bar bolady, «tilimiz joq» dep jýrse, tilimiz joq bolady. Qay-qaydaghyny, aqyrzamandy basqa ornatpay, Til turaly zandy qoldanyp, ózimizben ózimiz qazaqsha sóilesuimiz kerek. Tildi qoldanyp, batyl sóileuimiz kerek. Tilding mayyn tamyzyp sóilep, basqa júrtqa ýlgi kórsetuimiz kerek. Áytpese, jyl sayyn 100 mynnan astam bala mektep bitiredi, sonyng 80 payyzgha juyghy qazaq tilinde oqyghan. Qazir orystyki bolsyn, basqanyki bolsyn, barlyq mektepterde qazaq tilin oqytu mindetti bolyp sanalady. Qay mektepke barsanyz da, 6-7 synyptaghy qay balany kezdestirseniz de, ol qazaqsha,  oryssha, aghylshynsha sóilep túrady. Mine, bizding tilge degen qamqorlyghymyz osy. Mýmkin, júrt «bizding Preziydentimiz nege qazaqsha sayramaydy, ylghy da biraz sóilep kelip, orysshagha auysyp ketedi» dep oilaytyn shyghar. Men múnyng bәrin bilemin.

Biz tәuelsizdik jariyalaghanda Qazaqstandaghy qazaqtyng sany 40 payyz bolatyn. 40 payyz! Basqalar «Sender azsyndar myna memlekette, qaydaghy tәuelsizdik senderge?» dep aitpaytyn ba edi? Degenmen elge sonyng bәrin týsindirip, kýrese jýrip, biz tәuelsizdik jariyaladyq. Qazir, mine, qazaqtyng sany 65 payyzgha jetti. Qazaqstan halqynyng sany sol kezdegiden azayyp, birazy kóship ketti ghoy. Reseyge kóshti, evreyler kóshti, nemister kóshti, anau kóshti, mynau kóshti... Osy tústa halyq 13-14 milliongha juyq bolghan edi. Qazir 4 millionday halyq qosylyp, 17 millionnan astyq. Tipti Kenes Odaghy kezindegiden de kóbeyip baramyz. Qúdaygha shýkir, jyl sayyn halqymyzdyng sany artuda. Onyng ishinde qazaqtyng sany kóbengde.

Al jaraydy, bәrin tyiyp, qazaq tilinen basqa tildi zanmen jauyp tastap, auyzdaryndy ashpandar, sóilemender desek, onda Ukraina siyaqty bolamyz. Qazir qazaqtyng bәri múny týsingen shyghar. Solay etip, júrttyng basynan soghyp otyryp, qazaq tiline әkelip, qantógis qylyp, tәuelsizdikten aiyrylu kerek pe, әlde eptep-eptep amal qoldanyp, mәselemizdi sheshu kerek pe? Ángime sonda. Al tandayyq, qaysysyn alamyz? 

Sondyqtan men búl jerde de sabyrlylyq kerek dep oilaymyn. Bolashaq bizding qolymyzda. Bolashaq bizge betin búryp túr. Qazaqtyng sany kóbeyip, tilding auqymy keneyip keledi. Kóp oblystarda barlyq is qaghazdary qazaq tilinde jýrgiziledi. Oghan eshkim kedergi jasamaydy. Qazaghy kóp audandar qazaqsha jýrgizedi. Onyng ishinde qazir qazaqsha sóileytin basqa últtyng azamattary qanshama? Kórip otyrsyzdar, barlyq jerde bar. Olardy teledidardan kórip jýrsizder. Jurnalister arasynda da, qarapayym adamdar arasynda da bar. Qazir óz taghdyryn Qazaqstanmen baylanystyratyn adamnyng bәri balasyna qazaq tilin ýiretip jatyr. Al endi tarihyn, bolashaghyn qazaqpen birge dep sanamaytyndar bәribir ketedi. Oghan biz tyiym sala almaymyz, salyp ta otyrghan joqpyz. Sondyqtan óz halqymyzdyng sana-sezimin ýiretip, óz tilimizdi ózimiz baghalauymyz kerek. Men qazaqtyng tilin ghana bilemin, basqasy qúrysyn dep jýrgenderding kim ekenin alyp qarayyqshy. Ol – ne orys tilin jóndi bilmeytin adam, ne aghylshyn tilin mýlde bilmeytin adam. Oqugha moyynsúnbaydy, sóilegisi kelmeydi. Solar: «Qazaqtyng tili ghana jaqsy, qazaqtyng tilinen basqa sóz joq» deydi. Sonda biz myna órkeniyetpen qalay jalghasamyz, aityndarshy? Orys tilin alayyq. Ol da belgili. Bizge orys elining tizesin batyryp jibergen  kezi boldy. Sol orystyng tilin ýirenemiz dep qazaq tilining qoldanysy azaydy degen mәselege tireledi ghoy. Keybir úghymdardy orys tilinen engen degen jeleumen birjaqty audaruda. Dýnie jýzine ortaq sózderding qazaqsha balamasyn tauyp jatyr. Men talay jazushylarmen, kompozitorlarmen sóilesip jýrmin.   «Pianino», «piano» degen halyqaralyq termiyn. Ony biz «kýisandyq» dedik. Eshqanday janaspaydy. Sandyq pen kýiding arasyna pianinony qosugha bola ma? Mysaly, kompozitordy dýnie jýzinde kompozitor deydi. Biz «sazger» dep jýrmiz. «Saz» degen basqa maghynany beredi. Múnyng bәri neden shyghyp jatyr? Óitkeni orystyng tilinen arylu kerek dep oilaymyz. Birese týrikten, birese arabtan, birese parsydan alamyz. Sóitip, búzyp jýrmiz.

Tildi bayytu kerek! Oghan halyqaralyq úghymdardy engizsek, tilimiz damidy. Onda túrghan eshtene joq. Búdan qorqyp, shoshudyng qajeti joq. Tilimiz órkendep, ósip kele jatyr dey alamyn. Qazir eshqanday qauip joq. Qazaqstanda memlekettik tilding bolashaghy zor. Dýniyede 6 myng til bar. Jyl sayyn onyng 10 payyzy joyylyp otyrady. Qajet emesteri... Ony qoldanatyn adamdar az, auqymy tar. Solay bolyp jatyr. Al myna aghylshyn tilin dýnie jýzi halqynyng 70 payyzy qoldanady. Nege ony qoldanady? Ol – ghylym men bilimnin, aqparat qúraldarynyn, internettin, medisina men mәdeniyetting tili. Aghylshyn tilin bilmey-aq ómir sýremiz deuge bolady. Áriyne, bolady! Biraq onda aghylshyn tili arqyly tarap jatqan ilimdi bilmeysin. Ony bilmesen, órkendep ósuine jol ashpaysyn, bolashaghyna balta shabasyn. Sondyqtan biz memleketimizdi algha sýirep, ekonomikasyn kóterip, órkendep-ósip, ozyq otyz elding qataryna qosylamyz dep otyrghanda, halqymyz, jastarymyz aghylshyn tilin bilmese, qalay bolady? Mysaly, 1 jarym milliard halqy bar qytay eli qytay tilin qúrmettep otyr ghoy. Biraq barlyq elitasy, biznesi aghylshyn tilinde de sóileydi. Japondardyng biznes elitasy, ghylym-bilimi aghylshyn tilinde. Bir milliard halqy bar Ýndistan tәuelsizdigin alghan kezde aghylshyn tilin dogharyp tastady da, 5-6 jyldan keyin qayta oraldy. Singapurda da, Malayziyada da solay boldy. Myna bizdi otarlaghan elding tili qúrysyn dep qoldanystan alyp tastap, kerek bolghan song qaytyp keldi. Sondyqtan ýsh tildi – memlekettik til, orys tili jәne aghylshyn tilin iygergenimiz óte dúrys. Sonyng ishinde bizding memlekettik til qatar kele jatyr. Biz sony nege oilamaymyz? Biz osylay ýshtúghyrly tildi qoldansaq, týbinde bizding jolymyz ashyq bolady. Osyny týsinu kerek. Búl jerde asyghystyq jasamau kerek. Sabyrly bolghan jón. Bizding kópúltty bolyp otyrghanymyzgha eshkim kinәli emes. Taghdyr solay boldy. Ózge halyqtardyng da eshqanday jazyghy joq. Orystardyn, ukraindardyn, belorustardyn, úighyr, sheshen sekildi halyqtardyng ne kinәsi bar?  Osylay boldy, tarih bizdi kópúltty etti. Bәrining basyn qosyp, Qazaqstannyng birligin saqtap, tózimdilik tanytyp, ekonomikamyzdy órkendetip, óse beretin bolsaq,  keleshek qazaqtyng qolynda bolady.

– Qúrmetti Preziydent myrza, Sizding bastamanyzben qúrylghan Euraziyalyq ekonomikalyq odaq kelesi jyldyng basynan tolyqqandy júmysyna kirisedi. Biraq әli de bolsa, oghan ýrke qaraytyndardyng bar ekenin bayqap jýrmiz. Osy rette ne aitasyz?

– Men múny ýnemi aityp kele jatyrmyn. Týsingisi kelmeytin adam bәribir úqpaydy. Kartagha qarayyq, Qazaqstan qúrlyqtyng dәl ortasynda ornalasqan. Tenizge shyghatyn jolymyz joq. Qazaqstanda eki qabatty bir ýy salu baghasy Malayziyada sonday 10 ýy salu qúnymen birdey. Nege? Bizding eldegi suyq 40 gradusqa deyin jetedi. Ystyghymyz da solay. Al Malayziyada da,  Singapurda da aua rayy birkelki. Bizde zauyt, fabrika salu Malayziyadan 5-6 ese qymbat. Al endi olar tenizdin, múhittyng jaghasynda otyrghan song tauaryn kemege tieydi de, arzan jolmen jibere salady. Biz myna Qaraghandydan, Jezqazghannan mysty poyyzgha tiyep, anau Qara tenizding jaghasyna jetkizgenshe әr shaqyrymyna aqsha tóleymiz. Qytaygha, Reseyge jetkenshe aqy beremiz. Anau Europagha barghansha qyruar aqsha júmsaymyz. Sonda bizding «tenizimiz» ne boldy? Bizding «tenizimiz» – Resey territoriyasy. Bizding «tenizimiz» – Qytay territoriyasy. Osy eki memleketti teniz dep sanasaq, biz solardyng jaghasynda túrmyz. Endi biz osylarmen sauda-sattyq jasamasaq, onda ekonomikamyz qalay ósedi? 17 million ghana halqymyz bar. 250 milliardqa jaqyn óndiris ónimimiz bar. 17 million halyqty qamtamasyz etip bolghannan keyin ary qaray qalay ósemiz? Eger bizding shygharghan tauarlarymyzdy bireu satyp almasa, ol qoymada túryp qalady. Ol satylmaghannan keyin zauyt toqtaydy. Zauytta isteytin júmysshynyng bәri júmystan bosaydy. Jalaqysynan aiyrylady. Bala-shaghasyn asyray almay, bosyp ketedi. Sondyqtan jaqyn kórshilermen ekonomikalyq qarym-qatynas jasau mandayymyzgha jazylghan nәrse. Múny eshkim shekesi qyzghannan jasamaydy. Mýmkindigimiz osynday, basqa amalymyz joq. Sondyqtan, ekonomikalyq odaq qúrdyq. Sayasy emes, ekonomikalyq odaq. Búl – dúrys. Men búghan zerttep-bilip, shyn kónilmen baryp otyrmyn. Bizde basqa jol joq. Reseymen, Qytaymen sauda-sattyq jasamasaq bolmaydy. Belarusipen, Ukrainamen qatynas jasaghanymyz jón. Myna ontýstiktegi aghayyndarmen de sauda-sattyghymyz bolghany dúrys. Biraq olardyng keybirining bizben sauda-sattyq jasaugha esh jaghdayy joq ekenin de bilip otyrsyzdar. Tauardy satyp alugha shamasy kelmeydi. Keybiri jabyq ekonomikany qoldanyp otyr. Olarmen de sauda-sattyq jasay almaymyz. Sondyqtan biz osyghan baruymyz kerek. Bireuler «Resey bizdi qaytadan basyp alatyn boldy» dep qorqaqtaydy. Olay emes. Qazaqstan, Resey jәne Belarusi elderi jinalyp, ýsh Preziydent mәsele qaraghan kezde, bireui qarsy bolsa, eshqanday sheshim qabyldanbaydy. Konsensus degen sol. Eger ekeuining sheshimi jaqpaytyn bolsa, men qarsy bolam, mәsele sheshilmeydi. Sondyqtan bәrining qúqyghy birdey. Ádeyi sóittik. Onyng ber jaghynda ekonomikalyq komissiya  bar. Komissiyanyng ishinde әr elden ýsh-ýshten – toghyz adamnan túratyn alqa qúrylghan. Ol jerde de konsensus bar. Onyng ýstine Premier-Ministrlerding ýsh orynbasary júmys isteydi. Olarda da solay sheshedi. Ýkimet basshylary kezdeskende de sóitedi. Al aityndarshy, qay jerde bizdi kemsite alady? Eger de búl jaghdaymen kelispeytin bolsa, Qazaqstannyng ol ekonomikalyq odaqtan shyghyp ketuge qúqy bar. Men bir ret aittym, taghy qaytalap aitam, tәuelsizdikke núqsan keltiretin bolsa, onday úiymdarda Qazaqstan eshuaqytta bolmaydy. Bizding eng joghary baghalaytyn baylyghymyz – Tәuelsizdik. Ata-babamyzdyng qanymen, terimen kelgen tәuelsizdikti biz eshkimge bere almaymyz. Ony qasyq qanymyz qalghansha qorghauymyz kerek. Sondyqtan búl jóninen eshqanday kýdik bolmasyn. Ýide otyryp alyp, dastarqan ýstinde «oybay, sóitip ketti, býitip ketti, anau sóitti» deytin týk bilmeytin diyletant adamdardyng sózderine qúlaq qongdyng jóni joq. Qanday argument bar, mysalgha keltirindershi maghan? Qay jerde ne bolyp jatyr eken? Qazaq bolsyn, orys bolsyn, barlyq isker adamdarmen sóilessen, bәri múnyng paydaly ekenin aitady.

Keden odaghyna kirdik. Resey shekarasynda bizding poyyz kele jatyr delik. Búryn bir tonnagha jýz tenge tóleytin bolsaq, Resey shekarasyna kirgennen keyin ýsh jýz tenge tóleytinbiz. Qazir onday joq. Men jay ghana mysalmen aityp otyrmyn. Shyndyghynda myndaghan, milliondaghan tenge tóleytin edik. Sonda bizding tauardyng baghasy janaghy aqshadan birden ósip ketetin. Onday baghamen shetelge barghan kezde bәsekege týse alamyz ba? Týse almaymyz. Biz múnaydy, temirdi, kómirdi tasymaldap jatqan elmiz. Bizding memleketimiz búdan qanshama payda tauyp jatyr. Búl bir. Ekinshiden, qoyan-qoltyq sauda jasaytyn eki el bir-birining tynyshtyghyn qoldaydy. Bir-birining beybitshiligine mýddeli bolady. Bir-birine qol súqpaydy, sayasatyna aralaspaydy. Bir-birimen janjaldaspaydy. Ol jaghy da belgili. Sondyqtan búl jerde eshqanday qorqatyn, jasqanatyn nәrse joq. Onyng bәrin men qadaghalap otyrmyn. Eger Qazaqstannyng tәuelsizdigin óz qolymen jasap, qyzghyshtay qorghap kele jatqan qazaq bolsa, sonyng biri menmin. Men istep otyrghan isime, aldy-artyma, elding bolashaghyna qarap otyrghan adammyn. Ekonomika ósip-ónbese, basqa sharuanyng bәri sheshilmeydi. Til de, din de jayyna qalady. Qazaqtyng da jaghdayy jaqsarmaydy. Sondyqtan, búghan týsinistikpen qarau kerek. Qúr sózdi qoy kerek. Eger kýmәn bolsa, memleketten «nege búlay?» dep jauap alghan jón. Sony týsingennen keyin, bilip sóilegen adam jaqsy ghoy. Betaldy sóilep, qoydyng qúmalaghymen bal ashyp otyrghan adamnyng sózin aitpau kerek.

– Songhy uaqytta Ukraina tónireginde qalyptasyp otyrghan ahual, kórshimiz Reseyge salynyp jatqan sanksiyalar bizding ekonomikamyzgha qanshalyqty keri әserin tiygizui mýmkin? Jalpy, bizding elding ekonomikasy yqtimal qauip-qaterlerge dayyn ba?

– Shynyn aitqanda, búl endi oilamaghan jerden shyqqan qiynshylyq boldy. Resey men Ukrainanyng arasynda osynday ahual ornyghady dep kim oilaghan? Oilap qarasan, ekeui bir dindi, bir tildi, bir jerde birge ósip-óngen el. Múnyng ekonomikalyq odaqqa qolaysyz saldary tiyedi, әriyne. Ony aitpaugha bolmaydy. Nege? Sebebi Batystyng bәri Reseyge sanksiya salyp jatyr. Sanksiyasyn jeke adamdargha jasasa bir jón, qarjy jýiesine de, ekonomikanyng keybir sektorlaryna da salynuda. Búl Reseyding ekonomikasyn tómendetedi. Zauyttary nashar júmys istey bastaydy. Sosyn bizding tauarlardy alatyn jaghdayy bolmaydy. Bizding shiykizatty qabyldau mýmkindigi azayady. Mine, osy túrghydan qiynshylyq kóruimiz mýmkin. Ekinshiden, Reseyding de qarsy sanksiyalary bar. Tútynatyn tagham ónimderin almaymyz dep jatyr. Biz osyny paydalanyp, Reseyge azyq-týlik ónimderin kóbirek shygharuymyz kerek. Fermerlerimiz kókónisti, et-sýtti, basqa da tamaq týrlerin kóbirek әzirlep, kóptep satyp, payda taba alady. Múnyng da qauipti jaghdaylary bar. Biraq paydaly jaghyn qoldanugha bolady.

Al olardyng jasap jatqan kedergilerining Qazaqstangha tikeley qatysy joq. Biz Dýniyejýzilik sauda úiymyna biyl kiremiz dep otyrmyz. Búl mәseleni sheshemiz. Euroodaqpen búrynghy kelissózderimizdi jalghastyryp, jana kelisimge qol qoymaqpyz. Ony da sheshemiz. Demek, o jaqtan da, bú jaqtan da tosqauyl joq. Qazir Reseyding ózin týrikter qoldaymyz dep jatyr. Iran da qoldaymyz deydi. Tauarlaryn jibergisi keledi. Biz de sóitemiz. Búl bir jaghynan paydaly. Biraq múnday sanksiyalar ómir-baqy bolady eken dep aldanyp ta qalmau kerek. Qazir eginning bәrin egip, Reseyge aparamyz delik. Erteng Resey sanksiyany alyp tastap, búrynghy ýrdiske qayta keletin bolsa she... Sondyqtan qiyn jaghdaygha qalmau ýshin aldy-artymyzdy oilap qadam jasau kerek. Múnyng aqyryn kýtuimiz kerek. Dýniyede qanday soghys bolsa da, ylghy kelissózben bitedi. Ylghy beybitshilikpen bitedi. Mynau da bitedi. Uaqyt degen keremet kýsh. Uaqyt ózi bәrin ornyna keltiredi.

Sondyqtan, Qazaqstannyng bolashaghy jarqyn dep sanaymyn. Sebebi, biz eshbir elge tiyisip kórgen halyq emespiz. Eshbir elge jau emespiz. Tóniregimizding eshqaysysy da bizge jau emes. Bizge syrttan kelip tiyiseyin dep  túrghan eshkim joq. Degenmen qanday jaghdayda da óz qauipsizdigimizdi oilap, Qaruly Kýshterimizdi saylap, ishi-syrtymyzdy, etek-jenimizdi jiyp, saq otyruymyz kerek. Osylay tóniregimiz beybit, ózimiz beybit, ishimiz býtin,  birligimiz berik bolsa, útylmaymyz. Qazaqtyng birligi – myna kópúltty halyqtyng birligi. Biz birte-birte jarqyn bolashaqqa jetemiz dep sanaymyn.

Mening armanym, oiym – Qazaqstannyng mәngilik boluy. Sondyqtan Mәngilik El degen iydeyany úsyndym. Mәngilik el bolu ýshin bәrin jasap jatyrmyz. Áneukýni Ýkimette biraz ózgerister jasaghan sebebimiz mynau: Ýkimet biyliginde otyrghan sheneunikter sany shaghyn boluy kerek. Al olardyng istegen júmysy auqymdy boluy qajet. Jana ministrlikterding basyna kelgen basshylardyng jasy 40 pen 50-ding aralyghynda. Kópshiligi aghylshyn tilin mengergen, óz salasynyng mamany. Olar Reseymen de, basqa sheteldermen de erkin sóilesip, kelissóz jýrgize alady. «Bolashaq» arqyly oqyghan, óz elimizde tәrbiyelengen sonday jastarymyz qaulap ósip kele jatyr. Bәri de memleket júmysymen ainalysuda.  Qazaqstannyng eng ýlken patrioty da, eldi algha sýireytin de solar bolady dep senemin. Mening armanym, oiym osy. Layym solay bolsyn! Qazaqstannyng bolashaghy óte jarqyn! Bizding balalarymyz ben nemerelerimiz búdan da keremet elde ómir sýredi dep oilaymyn.

– Qúrmetti Núrsúltan Ábishúly! Elimizding osynday kiyeli de eng súlu  jerlerining biri – qasiyetti Úlytau baurayynda erekshe súhbat bergeniniz ýshin rizashylyghymyzdy bildiremiz.

– Jana ózing aityp ketkendey, myna jerding aurasy jaqsy. Qazir dalada kýnning ystyghy qyryq gradusqa juyq bolyp túrsa da, osy Áuliyebúlaqtyng jaghasy qanday kórkem. Myna túrghan qayyndar, mynau jer sonau Joshy hannyng da, Alasha hannyng da, Toqtamystyng da, Edige batyrdyng da – bәrining kózin kórgen shyghar. Minekey, dýnie degen osylay ylghy túra beredi. Zaman ótedi, uaqyt algha jyljidy. Úrpaqtar birining jolyn biri jalghaydy. Biraq ata-babamyzdyng jeri osylay keremet bolyp qala beredi. Osynday әuliyeli jerden quat alghan halqymyz ata-babalar jolymen jýredi dep sanaymyn. Ol jol – sara jol, Mәngilik Elding joly!

Súhbattasqan Rinat Dumanúly.