Halyq naqylynda dәl osynday sóz bar.  Óitkeni qasiyetti Qúran Kәrimning «Qalam» sýresi «Qalammen jәne onymen jazghan nәrselermen ant etemin!»,-dep bastalady. Qazaqtyng taghy bir danalyq sózi «Ghylym-Allanyng bir sipaty»,-deydi.

    Biz ómir sýrip jatqan kýrdeli, әri qarama-qayshylyqtargha toly búl ghasyrymyzgha  tehnologiyalyq ghasyr, aqparattyq- kommunikasiyalyq tónkeris ghasyry, sputnikter, baghdarlamalar jәne jahandanu ghasyry nemese  internet dәuiri dep әrtýrli ataular berudemiz. Búl dәuirding ótken ghasyrlardan mýlde erekshe ekendigi aidan anyq.

 Býgingi zamana jetistikteri jer sharyndaghy barlyq  adamzat balasyna ortaq.  Kýn sayyn jaryq kórip jatqan tanqalarlyq ghylymy janalyqtarymen jetistikterdi iygeruge jeke adam qauqarsyz.

    Múnday qarqyndy qúbylysty kórgen adamdar: «Osy qyruar jetistikter iyirimine týsken kәzirgi adamzattyng ómirinde dinning oryny qanday, onyng eleuli yqpaly barma, әlde ekinshi kezekti mәsele bolyp qaldy ma?» -degen saual qongmen qatar dәl býgingi tanda jәne keler ghasyrlardaghy qogham tynysyna Islam dinining atqaratyn róli qanshalyqty? t.b. neshe týrli súraqtar qoyatyny belgili.

    Áriyne, Islam dini adamzat ómirining materialdyq jәne ruhaniy  jaghynan jan-jaqty, keninen qamtidy, yaghny qoghamdyq ómirding barlyq salasyna baghyttalghan.

    Islam kez-kelgen uaqytqa, jaghdaygha, tolyqqandy tirshilikke arnalghan din. Ol adamnyng ózekti mәselelerininen bir mezet te qalys qalmaydy. Sondyqtan Islam, birinshiden adamzattyng ótkenimen de, býgingisimen de, bolashaghymende tyghyz baylanysty ómir sýredi, ekinshiden, zamana aghymynan, órkeniyetten qalyp qoyatynday kertartpalyqqa jol bermeydi. Islam әr adamnyng izdenip, zertteu jasauyna jәne óz zamanynyng qayghy qasiretine shipa bolarlyq shara izdeuine keninen jol ashady.

Orta ghasyrlarda arab elderimen qatar Islam dini taraghan basqa da aimaqtarda filosofiya, medisina, estetika, matematika, astronomiya tәrizdi kóptegen ghylym salalary qauyrt damyghany tarihta belgili aqiqat. Búl qúbylys «Islam Renesansy» degen ataugha ie bolghan edi. 

Osynau orta ghasyrlarda ghylymnyng erekshe damuyna Shyghystyn, arab elderinin, onyng ishinde Orta Aziya ghalymdary әl-Farabiydin, Ábu Ály ibn Sinanyn, Ábu Rushdtyn, Biruniydin, Mahmút Qashqaridyn, Jýinekiyding jәne taghy da basqa ghúlamalardyng sinirgen enbegi óte airyqsha. Qazaqtyng Otyrar jerinde dýniyege kelgen Ábu Nasyr әl – Farabiyding jalghyz ózi 128-dey ghylymy enbek jazdy. Sol dәuirdegi ghalymdardyng qay-qaysy da Jaratqan IYemizding qúdireti kýshtiligin moyyndady. Ál – Farabiyding aspan deneleri,  dýniyening payda boluy turaly enbekterinde Alla Taghala ýnemi birinshi orynda túrdy. Ol ózining «Azamattyq sayasat» degen traktatynda: «Birinshi (Túlgha) jóninde – búl Qúdiretti Alla dep senu kerek» dep jazady.

ÝIII – IH ghasyrda Islam ghylymynyng iri ókilderining biri – Múhammed Horezmiyding jazghan «Kitab әl – Múhtasar» degen  enbegi  HII ghasyrda Europa halyqtarynyng tilderine audaryldy. Horezmdik búl oishyl ýndilerdin, parsylar men rimdikterding matematikadaghy kýrdeli belgilerining ornyna býgingi qoldanylyp jýrgen  san belgilerin oilap tauyp, algebranyng negizin qalady jәne Evklid pen Ptolomey ilimderin odan әri damytty. Horezmiyding «Astronomiyalyq kestesi» býginde әlemdegi tendesi joq enbek.

HIII ghasyrda Islam ghylymynyng kóptegen salalary latyn tiline audarylyp, Batys Europa elderine tarady. Olardyng ishinde әl-Farabiyding ghylymy enbekteri, muzyka, filosofiya, optika, geometriya, astronomiya, me-disina turaly ilimderi keng taraghan edi. Ony taratqany ýshin monah Rojer Bekon shirkeu týrmesinde 14 jyl qamauda otyrdy. Osy orayda aita ketetin bir jaghday, músylman emes elderding kóbinde kezinde ghylymmen ainalysqan adamdar Islamnan basqa dinderde qatty qughyndaldy. Mysaly, Italiyadan shyqqan filosof Djordono Bruno әlemning aqyry bolmaytynyn dәleldemek bolghany ýshin jazalanyp, 1600jyly tiridey órtep jiberildi. Ispaniyalyq filosof Liypeli Servet qan ainalymyn zerttegeni ýshin HÝII ghasyrda otqa órtelip, óltirildi. Galiyleo Galiyley jerding ainalatyndyghyn dәleldegeni ýshin kóp uaqyt boyy týrmede otyrghyzylyp, jazalandy.

Islam memleketterinde  ghúlamalardyng qughyngha úshyraghandary bolghan da shyghar. Alayda, Islam dininde ghúlamalardy jazalau mәselesi joq, kerisinshe, bizding qasiyetti dinimizde ghalymdar payghambarymyzdan keyingi Alla taghala isin algha aparushylar retinde baghalanyp, olargha qúrmet kórsetildi. Músylman elderinde keybir ghalymdar qughyndalsa, búl Islam dinining ýkimimen bolghan is emes, ol sol elding biyleushileri tarapynan bolghan adamy ýkim ghana.

Islam dinining osynday ghylym, bilim, ruhaniyattaghy manyzy kenes dәuirinde dúrys baghalanbady, ol qoghamda Islam ghalymdarynyng iri ghylymy janalyqtary men jetistikterin tek materialistik túrghydan ghana jaqtau oryn alyp, dinge qatysty jaqtary jasyrylyp, qayta ony dinge qarsy qoygha baghyt ústaldy. Sol  ateystik iydeologiyanyng zardaptary býgingi tәuelsizdik zamanynda ghana joyyluda.

Qúrandy týsinu ýshin adamgha ensiklopediyalyq bilim kerek. Islam dindi de, ghylymdy da bir - birinen eshqashan ajyrata qarastyrmaghan. Óitkeni qazirgi zamanda ghylym qanshalyqty biyik jetistikke jetse de, dinmen odaqtas bolyp keledi. Tipti ghalymdar keybir naqty ghylymy jetistikterdi terenirek týsindiru ýshin Qúrannyng ayattaryna jýginedi.

Álemge әigili ghalymdardyng ózderi moyyndap otyrghanynday, Qúran Kәrim – Alla taghalanyng sózi, ol – bar ghylymnyng bastauy, dinsiz – ghylym soqyr. Olay bolsa, ghylym – Alla taghalanyng sipaty, shynayy dinning kepili.

    Demek, músylmannyng bilimdi de, bilikti boluy, qúlshylyq pen tirshilikti úshtastyra otyryp, qoghamdaghy qordalanghan mәseleni sheshuge belsene aralasuy, qyzmet ete jýrip, meshitke baryp namaz oquy eken. Alghashqy músylmandar búl mәselelerdi óte tereng týsingendikten, ghylym-bilimde ózgeden algha shyqty.  Qazirgi uaqytta barsha adamzat paydasyn kórip otyrghan kóptegen ghylymdar- onyng ishinde, medisina, himiya, matematika t.b. negizin salghan músylman ghalymdary ekendigin jogharyda atadyq. Al din men dýniyeni bólip qarap, negizgi emes mәselelerdi birinshi oryngha qoyyp, manyzdy mәselelerdi úmytqanda, bir-birimizben talasqa týsken kezde әlem músylmandary bir orynda túralap, damu kóshining sonynda qalyp qoyghanymyz kórinip otyr.

Býginde «Nege әlemge әigili iri damyghan on memleketting tiziminde birde bir músylman eli joq?» degen saualgha  Islam әlemi 13-ghasyrdan bastap qúldyrady, toqyrady, ghylym men bilimde, óner men tehnologiyada búrynghysynday birtuar túlghalar men tuyndylardy shyghara almady dey kele búlay boluyna әrkim әr týrlishe saraptamalar jasauda.  Ghalymdar Islam әlemining shynyiy hal-ahualyna nadandyq (sauatsyzdyq), ghylymy potensial, ghylymy belsendilik, ghylymy maqalalar, zertteu jәne damytu derekteri, jogharghy tehnologiya, patent sany, kedeyshilik, auyz su tapshylyghy, bәsekege qabilettilik qatarly kórsetkishtermen qatar tipten Nobeli syilyghynyng iyegerleri, Olimpiada chempiodaryna  deyin bir ghasyrlyq merzimine saraptama jasay kele osylardyng bәrinde de islam elderining dengeyi әlem halyqtarynyng ishinde asa tómen ekenin óz enbeginde naqty dәleldermen atap kórsetken. ( Ruhany maydan: Problemalar men tyghyryqtan shyghu joldary.     QMDB. Imam Aghzam Ábu Hanifa mәzhaby jәne kәzirgi zaman. Almaty. Atamúra, 2009 j. 312 bet.  )

    Mәselen, ortasha ómir, bala ólimi, ana ólimi, qorektenu dengeyi, joghary bilimdilerding jalpy halyqqa mólsheri, innovasiya, tabys ýlesimi, әleumettik әdilettilik, ómir sýru sapasy, baqyttylyq  dengeyi, ómirine qanaghattanushylyq, últtyq brendter, júmyssyzdyq, sóz bostandyghy, әiel qúqyqtary, infraqúrylym, mýliktik qúqyqtar, qorghanys qabileti, dәri-dәrmek t.s.s. әleumettik-ekonomikalyq kórsetkishter boyynsha islam әlemining jaghdayy basqa júrtpen salystyrghanda óte nashar, damyghan elderden birneshe ghasyr artta kele jatqanymyz turaly ghalymdar, qayratkerler jazyp, janashyr sózderin aityp ta keledi.

         Aqyldy adamnyng qózimen qarasaq músylmandar dýnie ghylymyn bilmeydi emes, biledi. Tipti ózge senimdegilerden әldeqayda terenirek jәne kóbirek biledi. Biraq músylmandardyng bir ereksheligi, artyqshylyghy- birinshiden, búl dýniyedegi barsha jaratylysqa júregindegi imanymen senimining dengeyinde mәn beredi. Dýnie men aqyretting tepe-tendigin búzyp almau shartymen әreket etedi. Olar «dýnie isi-aqyret júrtynyng ónimi» -dep baghalau arqyly ózin qorshap túrghan әlemge tek nәpsinin, ashkózdilikting qózimen qaraudy dúrys sanamaydy. Ekinshide, Islam dәuirining altyn ghasyrlarynan keyingi zamandarda әrbir adamnyng bala kezinen tәrbiyelengen otbasy, aralasatyn ortasy, dostary, bilim alghan mektebi, joghary oqu oryndary ol adamnyng ishki ruhaniyatyna әser etpey qoymaydy. Oqu oryndary, ústazdar, múghalimder óz pәnderin oqytyp jatqanda, tek batys pen keshegi kenes ýkimetining shygharmalaryn ghana emes, shyghys ghúlamalarynyng ghylymy jetistikterin qosa oqytsa dinimizding negizinde jatqan altynnan qymbat inju-marjan dýniyeleri ashylyp, halyqtyng iygiligine júmsalghan bolar edi. Olay jasalmady.

    Músylmannyng úly ghúlamalary Qúran men ghalamdy yaghni, eki dýniyeni bir-birinen ajyratugha kelmeytin egiz dýniyeler dep qarap kelgen. Demek, Qúran ghalamnyn, al ghalam Qúrannyng iylәhy audarmasy, týsindirmesi degen qaghidany berik ústanyp kelgen. Alayda, dúshpandar Islam ilimindegi osy baylanysty ýzu ýshin «sender Qúran oqyp otyra berinder, odan artyq qúlshylyq joq. Osy qasiyetti kitap túrghanda basqa dýniyeni zertteuding paydasy joq» -t.b. sózdermen janashyr bolghansyp, Qúrandy joghary sanaghansyp, músylmandardyng ghalam qitabyn oqugha degen yntalaryn óshirudi óte nәzik sheberlikpen zymiyan pighylyn jýzege asyrghan. Onyng jalghyz mysaly, Batys zertteushileri ghasyrlar boyy Shyghys halyqtarynyng tili men dinin, tarihy men mәdeniyetin, Shyghys ghúlamalarynyng enbekterin zerttedi jәne «Shyghystanu» ghylymy Batys elderining joghary oqu oryndarynda eng negizgi gumanitarlyq ghylym salasynyng biri bolyp tabylady. Ókinishke oray, músylman әleminde «Batystanu» ghylymy eshqashanda bolmaghan, tipti zertteu nysany retinde de payda bolgha joq. Sonymen qatar, ýshinshide, Qúrannyng bir ayaty jayly oilap kórmegen, birde bir әripin bilmeytin adamdar «músylman bolghan adam ghylymmen ainalysa almaydy, Qúran –qatyp qalghan kanondyq kitap, odan dúrys ghylym shyqpaydy» -degen pikirler aityp odan aryla almay jýredi. Sondyqtan olar din kelgen kezendegi ómirlik mәni bar mәseleler býgingi ómir talaptaryna sәikes kelmeydi dep tújyrymdaydy. Búl sharighat talaptarynan alshaq ketken, bilimsiz, nadan, Qúrandy jete týsinbegen jәne de basqaday qynyr-qisyq aghymdar ókilderining bizge jat pikirleri ekeni aidan anyq.

    Áriyne, biz qasiyetti Qúran kәrimnen, Islam dinining haq jolynan eshqanday kemshilik taba almaymyz. Bar mәsele- bizding ony әli de jete týsine almauymyzda. Islam әlemining óz kemeline kelmey, kóshten kenje qalyp, toqyrauy dinge baylanysty emes, onyng sebebi- azghan aqyl, zeyinsiz jýrek, týisiksiz týsinikting saldarynan din men týiindi mәseleleri kóp kәzirgi ómirimizding ózara ýilesimin tereng týsine almauymyzda dep sózimizdi qorytyndylaymyz.  Qasiyetti Qúran Kәrimde: «Qay qauym bolsyn, óz jaghdayyn ózi ózgertpese, olardyng jaghdayyn Alla ózgertpeydi» -dep búiyrylady. (Raghd sýresi. 13/11)  

Endeshe  aldymen bilim, ekinshiden enbek jeke adam ýshin de, memleket ýshin de damudyng danghyl joly bolyp tabylatyny týsinikti.

   Sizben bizdi, dýniyedegi barlyq músylmandardy Alla taghala haq joldan adastyrmasyn.

Ámiyn!

Amantay TOYShYBAYÚLY

 Abai.kz